Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena)

(UJ Kraków)

Problemy aktywności plastycznej

w kształceniu zintegrowanym (prolegomena)

Aktywność plastyczna dziecka od wielu stuleci interesuje pedagogów, wystar- czy wspomnieć tylko postulat nauki rysunku przez dziecko, wyrażony w pismach Jana Amosa Komeńskiego w XVII wieku, u teoretyków wychowania w XIX i po- czątku XX wieku, zwłaszcza z kręgu języka niemieckiego (np. Johanna Heinricha Pestalozziego

, Johanna Friedricha Herbarta

, Georga Kerschensteinera, Ernsta Meumanna, Ernsta Webera, tzw. Szkołę Lipską około 1900 roku etc.). Plastycz- ną aktywność dziecka poruszała Maria Montessori

, Herbert Read i inni. Także polska tradycja pedagogiczna jest bogata w nauczycieli plastyki i teoretyków wy- chowania plastycznego, można przykładowo wspomnieć przedwojennych autorów:

Stefana Szumana

, Karola Homolacsa, Ludwika Misky’ego, J. B. Konstantyno- wicza i in. Aktywność plastyczna dziecka nie jest czymś nowym, co odkryłaby nasza epoka. Choć istnieje na temat historiografii nauczania rysunku i aktywności plastycznej dziecka bogata literatura przedmiotu, to zawsze pozostaje pytanie: co można lub należy badać? Jednym z takich potencjalnie zachęcających obszarów badawczych jest aktywność plastyczna dziecka w kształceniu zintegrowanym

,

1 A. Br¨uhlmeier, Wokół teorii wychowania Johanna Heinricha Pestalozziego, Oficyna Wy- dawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2008, s. 240.

2 A. Murzyn, Johann Friedrich Herbart i jego miejsce w kontekście pokantowskiej myśli idealistycznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 240.

3 K. Skj¨old Wennerstr¨om, M. Br¨oderman Smeds, Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 150; M. Miksza, Zrozumieć Montessori.

Czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2004, s. 88; A. Albinowska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska, Odkryjmy Montessori raz jeszcze. . . Program wychowania przedszkolnego, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2008, s. 126.

4 M. M. Tytko, Stefana Szumana koncepcja wychowania przez sztukę, Kraków 2006, s. 398, sygn. Archiwum UJ, Dokt. 0048/2007.

5 H. Moroz (red.), Edukacja zintegrowana w reformowanej szkole, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, wyd. 2, Kraków 2006, s. 242; A. Boguszewska, A. Weiner, Edukacja plastyczno-muzyczna

gdzie występuje wiele sytuacji nietypowych, przypadków złożonych, z racji bo- gatego uwarunkowania (m.in. psychoorganicznego) dzieci z deficytami. Niniejszy artykuł propedeutyczny zwraca uwagę na wybrane problemy dotyczące sfery pla- stycznej aktywności twórczej dziecka głównie w klasach I–III objętych tzw. kształ- ceniem zintegrowanym, w nauczaniu początkowym w szkole. W klasach tych ra- zem uczą się dzieci niepełnosprawne, mające orzeczenie lekarskie ze względu na stan swojego organizmu lub psychiki, z odpowiednio stwierdzonymi, medycznie, psychologicznie (lub psychiatrycznie), indywidualnymi deficytami, dysfunkcjami oraz dzieci sprawne, tj. formalnie niemające ww. orzeczeń lekarskich odnośnie do swojego stanu zdrowotnego. Dzieci te uczą się nie tylko od nauczyciela, ale i od siebie nawzajem

, także w sferze plastyki (podglądają, jak np. rysują inne dzieci i naśladują, dotyczy to także interakcji pomiędzy dziećmi sprawnymi a niepełno- sprawnymi). Obecna edukacja kulturalna zbyt mało akcentuje fakt, że edukacja plastyczna dzieci niepełnosprawnych, dzieci w kształceniu zintegrowanym, jest także elementarną częścią edukacji w kulturze

. Podobnie we współczesnej edu- kacji międzykulturowej i wielokulturowej

nie zwraca się specjalnie uwagi na możliwe sytuacje związane z edukacją plastyczną dziecka w kształceniu zintegro-

– 160 pomysłów na nauczanie zintegrowane w klasach I–III, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002, s. 112; J. Stasica, Rozwijanie fantazji, zainteresowań i zdolności uczniów. Zajęcia relaksujące – 160 pomysłów na nauczanie zintegrowane w klasach I–III, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 3, Kraków 2008, s. 98.

6 B. Oelszlaeger, Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia, samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 276; M. Jąder, Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.

7 S. Słowińska, Edukacja kulturalna w Polsce i w Niemczech. Inspiracje – propozycje – koncepcje, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 316.

8 Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 412; P. P. Grzybowski, Edukacja europejska – od wielokulturowości do między- kulturowości. Koncepcje edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska frankofońskiego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2008, s. 472; tenże, Edukacja międzykulturowa – przewodnik. Pojęcia – literatura – ad- resy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 168; Wspólnota dziedzictwa kulturowego, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 196; Rola religii w edukacji międzykulturowej, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 222; A. Mu- rzyn, Community College – humanizacja kulturowo-edukacyjnej przestrzeni, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2007, s. 100; E. Chromiec, Edukacja w kontekście różnicy i różnorodności kulturowej. Z inspiracji naukowych obszaru niemieckojęzycznego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 108; A. Szerląg (red.), Edukacja obywatelska w społecznościach wielokulturowych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 476; taże (red.), Historyczne konteksty edukacji obywatelskiej w społeczeństwach wielokulturowych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 256; Koncepcja pedagogiki kultury narodowej w odniesieniu do kultur mniejszości narodowych, grup etnicznych i kultur innych narodów (wybrane zagadnienia), „Roczniki Nauk Społecznych”

(„Annals of Social Sciences”, Annales des Sciences Sociales”) 2011, t. 3(39), s. 195–233.

wanym w nauczaniu początkowym, obszar ten jest stosunkowo mało rozpoznany, choć przecież w naszym kraju jest coraz więcej dzieci cudzoziemców i to nawet dzieci z dysfunkcjami czy deficytami, co przy dodatkowej barierze kulturowej lub językowej stawia plastyce w szkole specjalne zadania integracyjne, skoro plastyka nie wymaga słów, dziecku takiemu łatwiej się wypowiedzieć twórczo, „obrazo- wo”, lecz jeśli ma problemy dysfunkcjonalne, to sama ekspresja plastyczna może nie dojdzie do skutku w takim stopniu, w jakim się spodziewamy. Zagadnienia z pogranicza sfery wielokulturowości, dysfunkcjonalności i plastyki wymagają osobnego zbadania, czego dotąd szerzej u nas nie podjęto.

Pedagogika kultury wciąż fascynuje współczesnych badaczy

, choć nie za- wsze jest to ujęcie aksjologiczne, jak np. w „szkole krakowskiej”

. Uczestnic- two ucznia niepełnosprawnego w kulturze (także w kulturze plastycznej) można wszakże jednak ująć od strony pedagogiki kultury, tj. pedagogiki aksjologicznej, posługując się teorią wartości i dóbr

. Szkoła jest miejscem kształcenia i wycho- wania

, także w zakresie edukacji artystycznej (wychowania plastycznego), choć

9 W. Jakubowski (red.), „Dzisiejsze czasy” – edukacja wobec przemian w kulturze współ- czesnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 340; tenże (red.), Kultura i edukacja – konteksty i kontrowersje, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 252; D. Jankowski, Peda- gogika kultury. Studia i koncepcje, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 288; J. Gajda, Pedagogika kultury w zarysie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2006, s. 320; tenże, Antropologia kulturowa, cz. I, Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 132; tenże, Antropologia kulturowa, cz. II, Kultura obyczajowa początku XXI wieku, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 202; S. Sztobryn, J. Semków, Edukacja i jej historiografia. W poszukiwaniu płaszczyzny twórczego dialogu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 228; S. Sztobryn, M. Miksza (red.), Tradycja i współczesność filozofii wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 440; T. Bilicki, Dziecko i wychowanie w peda- gogii Jana Pawła II – na podstawie encyklik, adhortacji, wybranych listów i przemówień, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 3, Kraków 2007, s. 108.

10 B. Żurakowski (red.), Pedagogika kultury – wychowanie do wyboru wartości, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 326; tenże, Godność człowieka w centrum problematyki pedagogiki kultury, „Horyzonty Wychowania” 2004, nr 3(5), s. 272–281; J. Kostkiewicz (red.), Aksjologia w kształceniu pedagogów, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 354; taże, Wychowanie do wolności wyboru. Ponadczasowy wymiar pedagogiki Fryderyka Wilhelma Foerstera, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2 zm., Kraków 2008, s. 294.

11 M. M. Tytko, Kilka uwag o udziale ucznia niepełnosprawnego w kulturze, „Niepełnospraw- ność i Rehabilitacja” 2008, nr 4, s. 67–72.

12 J. Kuźma, Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, wyd. 3 zm., Kraków 2008, s. 278; B. Muchacka (red.), Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, t. I, s. 300, t. II, s. 436; B. Muchacka, M. Szymański (red.), Szkoła w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 340; ciże (red.), Nauczyciel w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 404; B. Muchacka, K. Kraszewski (red.), Dziecko w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 320; T. Wilk (red.), Niektóre obszary pracy opiekuńczo-

we współczesnych teoriach i nurtach pedagogicznych aksjologicznie ujmowana problematyka wychowania przez sztukę jest w zasadzie nieobecna

. Kreatywna, plastyczna aktywność ucznia pełnosprawnego jest stosunkowo dobrze rozpoznana, zwłaszcza w relacji do inteligencji

. Znane są także procesy twórczości grupo- wej, także plastycznej, wśród dzieci

. Ogólne kształtowanie twórczych postaw dzieci świadomie zaczyna się już w przedszkolu, a nawet wcześniej.

Natomiast poszczególne zespoły niepełnosprawności lub choroby u dzieci ma- ją swoją specyfikę

, co rzutuje (rzutować może) na plastyczną aktywność dziecka.

-wychowawczej i edukacyjnej szkoły oraz środowiska lokalnego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 168.

13 B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 7, Kraków 2007, s. 404.

14 B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 192; B. Dyrda (red.), Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży. Porad- nik dla wychowawców i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 164; M. Kar- wowski, Konstelacja zdolności. Typy inteligencji a kreatywność, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 288; D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okre- sie edukacji. Rozpoznawanie i kształcenie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 248;

E. Dombrowska, A. Niedźwiecka (oprac.), Twórczość – wyzwanie XXI wieku, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 164; E. Dzionek, M. Gmosińska, Kształtowanie twórczych postaw dzieci pięcio-sześcioletnich. Scenariusze zajęć, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 3, Kraków 2004, s. 56; M. Jąder, Krok. . . w kierunku kreatywności. Zabawy – ćwiczenia, Ofi- cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 76; taże, Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 3, Kraków 2007, s. 52; J. Madej, Ceramika w edukacji szkol- nej. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002, s. 176;

A. Kalbarczyk, Zabawy ze sztuką. Podręcznik metodyczny dla nauczycieli. Praca z dzieckiem uzdol- nionym, wrażliwym lub nieśmiałym w małych grupach. Grupy wiekowe 5–7 lat, 7–9 lat, 9–13 lat (ponad 100 tematów plastycznych), wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 100;

taże, Kolorowe szybki, czyli jak małym dzieciom mówić o sztuce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 68; J. Tomczak, Maluję, czytam i piszę, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2007, s. 52; K. J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 380; K. J. Szmidt, M. Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 352;

K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości. Idee – aplikacje – rady na twórczą drogę, Oficyna Wydaw- nicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2005, s. 160; K. J. Szmidt, Krzysztof T. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kra- ków 2005, s. 248; M. Tocka, Kolorowe zadania, cz. 1 i 2, Ćwiczenia wspierające rozwój zdolności twórczych dzieci w młodszym wieku szkolnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, cz. 1, s. 54, cz. 2, s. 60.

15 A. Chybicka, Psychologia twórczości grupowej. Jak moderować zespoły twórcze i zadaniowe, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 242.

16 H. Olszewski, Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne, Oficyna Wydawni- cza „Impuls”, Kraków 2008, s. 420; M. Kielar-Turska (red.), Żyć wspólnie: odkrywać Innego, prze- ciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 164; A. Pietrzyk, Ta choroba w rodzinie. Psycholog o raku, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

Na lekcji plastyki czasem łatwiej podejmują aktywność dzieci niepełnospraw- ne niż pełnosprawne, ale nieśmiałe, zakompleksione, niepewne własnej wartości i bojące się samodzielnie podjąć jakiegoś dzieła

. Czasem pewne problemy ro- dzinne

utrudniają wypowiedź plastyczną dziecka, albo jego zahamowania lub lęki ujawniają się podczas aktywności plastycznej na lekcji, na co warto zwrócić uwagę.

Nauczycielowi z reguły wystarcza rozmowa z uczniem na dany aktualnie te- mat

. Nauczyciel plastyki może mieć w pewnych sytuacjach problem z komuni- kacją z uczniem. Z dzieckiem niepełnosprawnym, np. niedosłyszącym, z dziec- kiem zaburzonym umysłowo – możemy komunikować się nie tylko słowem, ale i odpowiednim gestem

(komunikacja niewerbalna).

Ponieważ nie wiemy, jaki potencjalnie uczeń może trafić do naszej klasy in- tegracyjnej, musimy mieć merytoryczne przygotowanie do odpowiedzialnego

przyjęcia każdego rodzaju ucznia z każdym rodzajem deficytu czy dysfunkcji, który to uczeń kwalifikuje się do nauczania zintegrowanego. Lepiej zgromadzić sobie w szkole podręczną bibliotekę z fachowymi książkami na temat poszcze- gólnych rodzajów niepełnosprawności, co ważne jest zwłaszcza dla nauczyciela wspomagającego (ale nie tylko), niż nie posiadać dostępu do odnośnej literatury przedmiotu i próbować po swojemu, po omacku, rozwiązać dany, pojawiający

Kraków 2007, s. 218; B. Antoszewska, Dziecko z chorobą nowotworową – problemy psychopeda- gogiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 266; M. Starzomska, Anoreksja. Trudne pytania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 128; M. Kowalczuk, Pedagogiczna dia- gnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 216; T. Hanć, Biologiczne i psychospołeczne determinanty rozwoju dzieci z ADHD.

zagrożenia i możliwości wsparcia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009; D. Smykowska, Materiały metodyczne do nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 252; D. Smykowska, Współpraca szko- ły z rodziną w zaspokajaniu potrzeb rozwojowych dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym – działania stosowane i postulowane, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 360.

17 I. Dzwonkowska, Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2009.

18 T. Sakowicz, Dysfunkcjonalność rodziny a resocjalizacja (Wybrane teksty z socjologii rodziny i resocjalizacji), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 284.

19 E. Bochno, Rozmowa jako metoda oddziaływania wychowawczego, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2004, s. 212.

20 W. Sikorski, Bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 3 zm., Kraków 2004, s. 320; tenże, Gesty zamiast słów. Psychologia i trening komunikacji niewerbalnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2007, s. 382.

21 M. Kościelska, Sens odpowiedzialności. Perspektywa psychologa klinicznego, Oficyna Wy- dawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 166; B. Niemiec, Odpowiedzialność społeczna jako kategoria współczesnej teorii i praktyki wychowania, „Horyzonty Wychowania” 2004, nr 3(5), s. 17–48.

się aktualnie problem ad hoc, praktycznie

, czy z pomocą innych nauczycieli

. Uczenie się na błędach jednak może być zawodne. Popełniony błąd w skraj- nym wypadku bywa nieodwracalny, więc nie warto ryzykować i lepiej dla do- bra dziecka

przestudiować odnośne publikacje i wyciągnąć wnioski dla własnej pracy z dziećmi w zakresie ich aktywności plastycznej i psychicznych oraz orga- nicznych uwarunkowań dziecięcej aktywności twórczej. Psychologiczne podstawy zintegrowanego wychowania plastycznego nie zostały dotąd w stopniu pełnym wykorzystane przez nauczycieli „wychowania plastycznego”, a defektologia, jako sfera funkcjonująca w ramach psychologii, nie została w pełni wyzyskana w szkole z myślą o lekcjach plastyki. Bez rzetelnych, psychologicznych, etycznych, kultu- rowych podstaw wychowania nie można adekwatnie do rzeczywistości rozprawiać o kształceniu zintegrowanym w zakresie wychowania plastycznego. Szczególnie ważne jest tzw. teoria wychowania estetycznego, ujmowana jednak od strony reali- styczno-aksjologicznej, znajomość struktur i zasad funkcjonowania sfery zmysło- wej (głównie wzrokowej), ale także sfery psychomotorycznej (koordynacja wzro- kowo-ruchowa), sfery psychoorganicznej (psychoneurologicznej), oraz ograniczeń występujących we wspomnianych sferach przy istnieniu poszczególnych rodzajów dysfunkcji, niepełnosprawności, defektów, zwłaszcza przy złożonych, skompliko- wanych przypadkach, gdzie u jednego dziecka mamy wiele różnych przypadłości (niepełnosprawności, dysfunkcji, deficytów).

Plastyka jest dziedziną twórczej ekspresji dziecka, która umożliwia w sposób naoczny ukazanie np. swoich marzeń

w postaci rysunku wyrażającego np.

szczęśliwą rodzinę, własną przyszłość

czy daleką podróż do egzotycznego kraju, ogólnie mówiąc: pokazującego tzw. świat wartości dziecka

, jego emocjonalne przeżycia wewnętrzne, wyobraźnię i poznanie świata zewnętrznego przez uwagę intelektu, pamięć gromadzącą dane o świecie.

22 I. Kawecki, Wiedza praktyczna nauczyciela (studium etnograficzne), Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2004, s. 248.

23 A. Chmielewska-Długosz, Koleżeńskie doradztwo, czyli o kulturze uczenia się od siebie nawzajem. Doświadczenia niemieckich pedagogów i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 236.

24 M. Sowisło, Dla dobra dziecka. O warsztacie pracy nauczyciela-wychowawcy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 2008, s. 188.

25 B. Dymara (red.), Dziecko w świecie marzeń, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, wyd. 2, Kraków 1999, s. 212.

26 T. Neckar-Ilnicka, Perspektywa dorosłości i obraz pracy ludzkiej w swobodnych wypowie- dziach dzieci w wieku przedszkolnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 220.

27 K. Denek, U. Morszczyńska, W. Morszczyński, S. Cz. Michałowski, Dziecko w świecie wartości, t. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 220; B. Dymara, M. Łopatkowa, M. Z. Pulinowa, A. Murzyn, Dziecko w świecie wartości, t. 2: Poszukiwanie ładu umysłu i serca, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 264.

Plastyka, a ściślej biorąc, plastyczna aktywność dziecka, może być wpisana w szerszą profilaktykę

jako jedna z form ekspresji, pozwalająca na samoreali- zację i względne ograniczenie agresji, ale tylko w połączeniu z wychowaniem moralnym i kształceniem charakteru. Sama twórczość plastyczna nie doprowadzi do powstania u dziecka tzw. dobrego charakteru. Czysto funkcjonalnie ujmowane wychowanie przez twórczość nie doprowadzi do ukształtowania się moralności, dobrego obyczaju, zwyczaju u dziecka. Natomiast można, nawet w kształceniu zintegrowanym, próbować realizować program wykorzystania plastyki jako sfe- ry dla budowania dobra czy budowania piękna w pozytywnym kontekście, także w kontekście religii (dobroci Boga wobec ludzi), miłości rodzinnej, przyjaźni, uko- chania krajobrazu swojej Ojczyzny itd., o ile dzieci rozumieją ww. kwestie i nie są zbyt głęboko zaburzone umysłowo. Należy jednak ostrożnie postępować, bo na- rzucanie dziecku sposobu wyrażenia tematu nie jest wskazane. Elementy aktyw- ności plastycznej można próbować łączyć z prostymi działaniami typu dramy czy happeningu

w związku z przygotowanymi przez dzieci dziełami plastycznymi.

Zaburzenia rozwoju psychoruchowego i nadpobudliwości psychoruchowej dzieci wymagają terapii pedagogicznej

. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyj- nymi wymagają nauki komunikacji

. Dzieci chore, niepełnosprawne, zaburzone w rozwoju wymagają stosownej interwencji i wspomagania biopsychicznopedago- gicznego

, także dotyczy to stosownego, odpowiedniego wspomagania podczas lekcji plastyki.

28 T. Pluta, Profilaktyczno-wychowawczy program przeciwdziałania agresji u dzieci w młodszym wieku szkolnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 80; K. Zajączkowski, Program profilaktyczno-wychowawczy dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2005, s. 160.

29 M. Królica, Drama i happening w edukacji przedszkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 152; T. Samulczyk-Pawluk, Edukacja teatralna w szkole podstawowej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 300.

30 E. M. Skorek (red.), Terapia pedagogiczna, t. 1: Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 122; taże (red.), toż, t. 2:

Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 180; I. Dąbrowska-Jabłońska (red.), Terapia dzieci i młodzieży. Metody i techniki pomocy psychopedagogicznej, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 180; R. Wiącek, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 96; P. Pawlik, Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.

31 M. Walczewska-Dutka, Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 144.

32 B. Cytowska, B. Winczura, A. Stawarski (red.), Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnie- niami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 520; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza

Pedagogika kultury rozumiana jako pedagogika aksjologiczna, czyli jako peda- gogika filozoficzna ujmująca wychowanie w aspekcie teorii dóbr i teorii wartości nie może zapomnieć o dzieciach niepełnosprawnych. Pedagogika kultury plastycz- nej przydaje się także w szkole integracyjnej. Lekcje plastyki są jedną z okazji dla pokazania kultury osobistej dzieci sprawnych wobec dzieci niepełnosprawnych

(i vice versa), zwłaszcza wobec swoich kolegów czy koleżanek z deficytami inte- lektualnymi

. Zastosowanie aksjologii edukacyjnej do konkretnych kwestii wy- chowania plastycznego dzieci niepełnosprawnych wymaga ze strony nauczyciela uwzględnienia zarówno ogólnej perspektywy filozoficznej (teorii wartości, teorii dóbr), jak i szczegółowych punktów widzenia pedagogiki specjalnej wraz z całym bogactwem i różnorodnością problematyki praktycznej, charakterystycznej dla po- szczególnych typów schorzeń, deficytów, wszelkiego rodzaju niepełnosprawności.

„Impuls”, Kraków 2008, s. 464; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwo- ju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 308; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko chore. Zagadnienia biopsychiczne i pedagogiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 400; S. Mihilewicz (red.), Dziecko z trudnościami w rozwoju, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 158; E. M. Minczakiewicz, B. Grzyb, Ł. Gajewski, Dziecko ryzyka a wychowanie. Elementarz dla rodziców, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 312.

33 J. Baran, S. Olszewski (red.), Świat pełen znaczeń – kultura i niepełnosprawność, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 478; I. Rudek, Od niechęci do akceptacji. O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób niepełnosprawnych, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 202; B. Borowska-Beszta, Etnografia dla terapeutów (pedagogów specjalnych) – szkice metodologiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 256; A. Soroka-Fedorczuk, Osoby niepełnosprawne w opiniach dzieci, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 182.

34 Z. Janiszewska-Nieścioruk (red.), Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną, t. 1: Wy- brane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, t. 2:

Wybrane problemy społecznego funkcjonowania oraz rehabilitacji osób z niepełnosprawnością in- telektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004; t. 1 (s. 316); t. 2 (s. 288); Z. Janiszew- ska-Nieścioruk (red.), Problemy edukacji integracyjnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 292; E. Żywakowska, Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009; J. Rzeź- nicka-Krupa, Komunikacja – edukacja – społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 454; S. Sadowska, Jakość życia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 368; A. Stankowski, M. Balukiewicz (red.), O trudnej sztuce bycia razem, czyli różne oblicza integracji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 272; Z. Janiszewska-Nie- ścioruk, A. Maciarz, Współczesne problemy pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 168; M. Wiśniewska, Wspomaganie rozwoju dziec- ka z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców i terapeutów, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2008, s. 68; L. Miosga, Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 92; J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo, wyd. 7 zm., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 208.

Wszystko to należy uwzględnić przy tworzeniu teorii integracyjnej aktywności plastycznej dziecka w klasach (szkołach) zintegrowanych. Prowadzenie zajęć z za- kresu plastyki jest bardzo trudne, szczególnie wtedy, gdy ma się w danej grupie uczniów diametralnie odmienne osoby z przeróżnymi typami niepełnosprawności czy ze zróżnicowanymi typami schorzeń, a każde dziecko wymaga w zasadzie indywidualnego traktowania przez nauczyciela plastyki, tak iż najlepiej byłoby, aby każde z dzieci miało lekcje indywidualne dla w miarę pełnego wykorzysta- nia możliwości danego ucznia. Każda osoba niepełnosprawna ma odmienne nieco potrzeby edukacyjne, rehabilitacyjne czy społeczne, w zależności od typu repre- zentowanej niepełnosprawności

. Godność osoby niepełnosprawnej powinna być zachowana w każdych warunkach, bo każdy człowiek jest obdarzony z natury

35 J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 1: Wybrane aspekty pracy z niepełnosprawnymi, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 190; J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełno- sprawnych, t. 2: Wielowymiarowość procesu rehabilitacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 186; Z. Gajdzica (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełno- sprawnych, t. 3: Rozwój i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Konteksty edukacyjne i prawne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 196; A. Klinik (red.), Problemy edukacji, reha- bilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 4: W stronę podmiotowości osób niepełnospraw- nych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 196; Z. Gajdzica, J. Rottermund, A. Klinik (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 5: Uczeń niepeł- nosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 152; Z. Gajdzica (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 6: Między wsparciem doraźnym a wsparciem racjonalnym, czyli o uwarunkowaniach socjali- zacji społecznej osób niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 136;

J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 7:

Zagadnienia funkcjonowania z ograniczoną sprawnością, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009; J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 8: Społeczne i edukacyjne uwarunkowania rozwoju oraz funkcjonowania dzieci i młodzieży z nie- pełnosprawnością, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009; K. Rzędzicka, A. Kobylańska (red.), Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny. Na pograniczu pedagogiki specjalnej, Ofi- cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 436; H. Ochonczenko, A. Nowicka (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych, t. 1, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 382; H. Ochonczenko, M. A. Paszkowicz (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych, t. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 478; H. Ochonczenko, G. Miłkowska (red.), Osoba nie- pełnosprawna w społeczności akademickiej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 248;

G. Miłkowska, B. Olszak-Krzyżanowska (red.), Teraźniejszość i przyszłość osób niepełnosprawnych w kontekście społecznych zmian, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 406; M. Skórczyń- ska, Współczesne tendencje we wczesnej interwencji u dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych. Perspektywa edukacyjna, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 136;

M. Dąbrowska, Zjawisko wypalenia wśród matek dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2005, s. 236; A. Klinik, J. Rottermund (red.) przy współudziale S. Wrony, Wybra- ne uwarunkowania rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 276; J. Wyczesany, Z. Gajdzica (red.), Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełno-

godnością bycia osobą ludzką, posiada godność tzw. przyrodzoną. Nauczyciel, w szczególności nauczyciel plastyki, powinien mieć w sobie wiele miłości (czyli roztropnej troski o dobro innego człowieka), wiele życzliwości, ciepła do drugie- go człowieka, tak iż dostrzega w każdym uczniu ową godność ludzką i ma ją na względzie, mimo różnych trudnych sytuacji wymagających ze strony nauczyciela cierpliwości, poświęcenia, roztropności, altruizmu, a nawet heroizmu.

Dzieci niedosłyszące z rozmaitymi deficytami słuchu

stanowią osobne wy- zwanie dla nauczyciela plastyki, który musi uwzględnić specyfikę komunikacji z nimi, więcej pokazywać gestem, mówić głośno, wyraźnie i powoli, patrząc na wprost ucznia, przy czym należy pamiętać, aby raczej nie podchodzić od tyłu do osoby niedosłyszącej lub głuchej, lecz zbliżać się do niej z przodu, aby jej nie przestraszyć swoim nagłym pojawieniem się (uczeń może nie słyszeć kroków na- uczyciela). Praca nauczyciela w klasie integracyjnej wymaga de facto posiadania wiedzy i umiejętności pedagoga specjalnego

, dotyczy to także w zasadzie na- uczycieli plastyki uczących w tego typu klasach, gdzie występują dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju

. Elementy zabawy można wykorzystać odpowiednio na lekcjach plastyki z dziećmi w klasach integracyjnych

.

sprawnością w wybranych krajach europejskich, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 312.

36 G. Gunia, Terapia logopedyczna dzieci z zaburzeniami słuchu i mowy, wyd. 2, uzup., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 228; J. Domeradzka-Kowalikowska, Przewodnicy w świecie ciszy. Poradnik dla rodziców dzieci z wadą słuchu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 72; M. Wójcik, Wybrane aspekty społecznego funkcjonowania młodzieży niesłyszącej i słabo słyszącej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 232; K. Plutecka, Kompetencje zawodowe surdopedagoga z wadą słuchu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 196.

37 P. Majewicz, A. Mikrut (red.), Kompetencje pedagoga w kontekście teorii i praktyki edukacji specjalnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 192; R. Flis, Praca w klasie integracyjnej. Materiały pomocnicze dla klas I–III, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 288; U. Grygier, Praca w klasie integracyjnej. Materiały pomocnicze dla klas IV–VI i gimnazjum, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 288; S. Mihilewicz (red.), Psychologiczno- -pedagogiczne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2006, s. 124; B. Toroń, Sytuacja społeczna młodzieży szkolnej z parcjalnymi zaburzeniami rozwoju, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 328; B. Szczygieł, Jak pracować z dzieckiem niepełnosprawnym? Konstruowanie programu zajęć. Organizowanie klasy integracyjnej. Konspekty zajęć, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 112;

A. Maciarz, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 122; A. Tomkiewicz-Bętkowska, A. Krztoń, ABC pedagoga specjalnego. Poradnik, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 168.

38 U. Oszwa, Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej. Vademecum nauczycieli i rodziców, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 140.

39 E. M. Minczakiewicz, Jak krok po kroku wprowadzać dzieci o specjalnych potrzebach edu- kacyjnych w świat zabawy i nauki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 200; E. Min- czakiewicz, Zabawa w rozwoju poznawczym i emocjonalno-społecznym dzieci o zróżnicowanych

Osobnej uwagi wymagają dzieci np. z zespołem Williamsa

, jeszcze innego traktowania potrzebują dzieci z zespołem Downa

. Całkowicie odrębnym zagad- nieniem jest dziecko autystyczne, z uwagi na bardzo wiele rozmaitych odmian autyzmu

. Lekcja plastyki z tego typu dziećmi, o ile jest to wykonalne, stanowi zupełnie inne zagadnienie specjalistyczne, które w tym miejscu tylko sygnalizuje się jako problem. Dzieci autystyczne nie kończą z reguły swoich prac plastycz- nych, czasem pozostawiają tylko kilka kresek na papierze, trzeba im np. mówić, co mają aktualnie zrobić, a nawet pokazywać im proste polecenia narysowane na kartce obrazowo w skali 1:1 (odwzorowanie plastyczne poleceń słownych nauczy- ciela). W pracy nauczyciela plastyki można wykorzystać także łagodną, delikatną muzykę jako tło dla aktywności twórczej dziecka niepełnosprawnego

. Integracja w edukacji wczesnoszkolnej uczniów niepełnosprawnych wymaga wielostronnego przygotowania ze strony nauczyciela, także w zakresie plastyki, przy czym wy- miary edukacji plastycznej mają aspekty ukryte, nieoficjalne, choć przecież chodzi zawsze o zrównoważony rozwój

na miarę możliwości dziecka. Aktywność pla-

potrzebach i możliwościach, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 212; A. Franczyk, K. Krajewska, Zabawy i ćwiczenia na cały rok. Propozycje do pracy z dziećmi młodszymi o specjal- nych potrzebach edukacyjnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 148; A. Franczyk, K. Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, wyd. 5, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 168; A. Franczyk, K. Krajewska, Skarbiec nauczyciela–terapeuty (na bazie własnych doświadczeń pracy terapeutycznej), wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 256.

40 A. Maurer, I. Bołtuć, Dzieci z zespołem Williamsa. Diagnoza i terapia. Wskazówki dla rodziców i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002, s. 64.

41 B. B. Kaczmarek (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 442; E. Zasępa, Psychospołeczne funkcjonowanie osób z zespołem Downa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków–Warszawa 2008, s. 158.

42 J. J. Błeszyński (red.), Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, wyd. 2 zm., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 232; E. Pisula, D. Danielewicz (red.), Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 270; J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, wyd. 2, poszerz. i popr., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 470; L. Bobkowicz-Lewartowska, Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 156; A. Maciarz, D. Drała, Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 72; B. Winczura, Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 208.

43 P. Nordoff, C. Robbins, Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Historia, metoda i praktyka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 210.

44 E. Jaroni, Dylematy integrowanej edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 130; I. Kopaczyńska, A. Nowak-Łojewska, Wymiary edukacji zintegrowanej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 272; M. Węglińska, Jak się przygotować do zajęć zintegrowanych?, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 128; A. Nowak- -Łojewska, Zintegrowane zadania w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

styczna dzieci w klasach (szkołach) zintegrowanych (integracyjnych) wpisuje się w aktywność twórczą młodego człowieka w różnych aspektach właściwych dla problematyki wychowania estetycznego (wychowania przez sztukę, edukacji przez sztukę), arteterapii (terapii przez sztukę), terapii zajęciowej, edukacji artystycznej (wychowania plastycznego, kształcenia plastycznego), edukacji kulturalnej, peda- gogiki kultury. Z punktu widzenia pedeutologii najlepiej byłoby, aby nauczyciel plastyki łączył w sobie zarazem walory pedagoga i artysty

lub aby z dziećmi w klasach zintegrowanych pracował tandem osób: 1) pedagog-specjalista (nauczy- ciel plastyki wyspecjalizowany w sferze dzieci niepełnosprawnych), 2) artysta, a wtedy efekty są optymalne. Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym stanowią odrębne specjalistyczne zagadnienie interdyscyplinarne, wymagające wieloaspektowego podejścia zarówno od strony pedagogiki, psycho- logii, medycyny, jak i od strony teorii sztuki, estetyki, kulturoznawstwa, w szcze- gólności np. kultury artystycznej w procesie wychowania (kultury plastycznej w wychowaniu), arteterapii itd.

Kraków 2004, s. 148; A. Lis-Kujawski, Moje „ja” i szkoła integracyjna. Zjawiska ukrytego programu w nauczaniu uczniów niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 254;

E. D. Białek, Zrównoważony rozwój dziecka w świetle nowych wyzwań, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2009, s. 264.

45 S. Jakubiec, Aktywność estetyczna dziecka w zintegrowanym systemie nauczania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 224; J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 246; W. A. Sacher (red.), Sacrum – sztuka – wychowanie, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2006, s. 192; G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole. Edukacyjne aspekty wychowania przez sztukę w kształceniu nauczycieli plastyki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 216; E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 160; M. Kapłon, Spotkania z Małym Księciem. Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 152; A. Górniok-Naglik, Sztuka w treściach nauczania – na tropie korelacji i integracji w liceum, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002, s. 332; B. Borowska- -Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 150; W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red.), Dylematy edukacji artystycznej, t. 2: Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 624; K. Krasoń, B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński (red.), Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, Centrum Ekspresji Dziecięcej przy Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała–

Katowice 2009, s. 436. M. M. Tytko, Artysta a wychowawca w koncepcji Stefana Szumana, [w:]

Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, dz. cyt., s. 304–309; M. Stokłosa, Stymulowanie twórczej aktywności plastycznej dziecka (wyzwanie dla nauczyciela), [w:] Intersubiektywność. . . , dz. cyt., s. 319–328; B. Kunat, Nauczyciel plastyki jako inspirator twórczych działań uczniów (oczekiwania a rzeczywistość), [w:] Intersubiektywność. . . , dz. cyt., s. 329–334.

Kultura plastyczna w wychowaniu stanowi odrębną sferę badawczą

, wartą

46 M. M. Tytko, Problemy kultury plastycznej w edukacji, [w:] Kultura artystyczna w prze- strzeni wychowania, red. B. Żurakowski, Wyd. UJ, Kraków 2011, s. 23–45; tenże, O problemach kultury plastycznej w edukacji, cz. 1, „Kultura i Wychowanie. Międzynarodowe Elektroniczne Czasopismo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi”, r. 1: 2011, nr 2, s. 146–165, http://www.czasopismo.wsp.lodz.pl/kiw−02/kiw−2.html [wyświetlono 31 XII 2011], cz. 2, tamże, r. 2; 2012, nr 4 (w druku); tenże, Teatr dla dzieci i młodzieży w koncepcji Stefana Szumana,

„Kultura i Edukacja. Kwartalnik. Culture and Education” 2011, nr 2(81), s. 144–154. Por. także m.in. L. Turos, Sztuka i wychowanie dorosłych (wybrane zagadnienia), Nowe Wydawnictwo Pol- skie, Warszawa 1999, s. 224; Studia pedagogiczne, t. XVIII: Z problemów aktywnego uczestnictwa w kulturze, red. B. Suchodolski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 606; Z. Krawczyk, Wprowadzenie do kultury plastycznej – kształtowanie percepcji, PWN, Warszawa 1975, s. 231; S. Kościelecki, Współczesna koncepcja wychowania plastycznego, wyd. 2, PWN, Warszawa 1977, s. 219; B. Dziemidok (red.), Integracyjna i dezintegracyjna rola artystycz- nych środków przekazu w kształtowaniu tożsamości narodowej i jednoczeniu Europy, Wyd. Uniwer- sytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001, s. 234; W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red. nauk.), Dylematy edukacji artystycznej, t. 1: Edukacja artystyczna wobec przemian w kulturze, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków 2005, s. 499; M. Petry-Węcławowicz, Edukacja plastyczna dawniej. Programy, metody, inicjatywy pozaszkolne do 1914 roku, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 250; T. Szkołut (red.), Sztuka i edukacja w epoce ponowoczesnej, Wyd. UMCS, Lublin 1995, s. 208; T. Szkołut (red.), Sztuka i edukacja kulturalna w czasie przemian, Wyd. UMCS, Lu- blin 2000, s. 275; A. Natorff, K. Wasiluk, Wychowanie plastyczne w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1990, s. 104; D. Jankowski (red.), Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna. raca zbiorowa, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996, s. 192; E. Pi- wowarska, Edukacja plastyczna uczniów w polskiej szkole podstawowej XIX i XX wieku, Wyd.

Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 2003, s. 213; J. Kida (red.), Kul- tura, literatura i sztuka w edukacji językowej w świetle badań empirycznych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 554; J. Kida (red.), Rozwój twórczej aktywności dziecka, Wyd.

Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Rzeszów 1994, s. 160; J. Kida (red.), Sztuka a świat dziecka, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie. Instytut Pedagogiki, Rzeszów 1996, s. 437; J. Kida (red.), Problemy kształcenia literackiego w edukacji wczesnosz- kolnej, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1997, s. 183; J. Kida (red.), Literatura i sztuka a wychowanie, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2001, s. 273; J. Kida (red.), Edukacja humanistyczna, aksjologiczna i estetyczna w świetle programów i potrzeb oświatowych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2001, s. 527; J. Kida (red.), Język, kultura, nauczanie i wychowanie, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 411; E. M. Nieduziak (red.), Twórczość i terapia. Materiały pokonferencyjne, Towarzystwo Naukowe Sandomierskie, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu, Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzy- szeniu Integracja, Sandomierz 2003, s. 92; D. Gazińska, Piękno wokół nas. Program nauczania plastyki w gimnazjum. Nr dopuszczenia DKW 4014-7/01, Wyd. eMPi2. Materiały i Podręczniki Mariana Pietraszewskiego, Poznań 2001, s. 20; H. Hehense-Ciszewska, Podstawy wiedzy o sztu- kach plastycznych, WSiP, Warszawa 1976; J. Lewicka, Zajęcia plastyczne w klasach V–VIII, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966; S. Sheybal, Kompozycja plastyczna – podstawy wiedzy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1964; J. Czuber, Program nauczania plastyki w gimna- zjum. Program dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej pod numerem DKW-4014-85/00, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 30; Edukacja plastyczna, III, Fotografia.

VII Sympozjum Dydaktyki Fotografii „Miejsce (w) fotografii”. Częstochowa–Koniecpol, 18–20 wrze-

szerszego omówienia w innym miejscu. Poszczególne zagadnienia kultury pla- stycznej w wychowaniu należy stawiać także w kontekście procesu twórczego w plastyce, a tą kwestią zajmuje się psychologia twórczości plastycznej, która jest dość silnie rozwiniętą dziedziną wiedzy w ramach kreatywistyki

.

Odrębną kwestią jest nauczanie plastyki, prowadzenie zajęć plastycznych w szkołach w obrębie lecznictwa zamkniętego, w tym w szkołach przyszpitalnych dla dzieci i młodzieży leczonej z powodu chorób psychicznych, np. w ramach klinik psychiatrii dzieci i młodzieży, gdzie trafiają dzieci i młodzież z rozmaitymi rozpoznaniami psychiatrycznymi, zwłaszcza w ostrej fazie, m.in. ze schizofrenią, anoreksją, depresją, po próbach samobójczych. Nauczyciel plastyki prowadzący zajęcia z uczniami w tego typu placówkach może się spotkać z rozmaitymi za- chowaniami, także agresywnymi (pobicia, poturbowania, wyzwiska, przekleństwa itd.), a wobec których powinien zachować się odpowiednio. Zwłaszcza zachowa- nia ucznia wynikające z ostrego stanu psychotycznego w schizofrenii mogą być

śnia 2003. Międzynarodowe Sympozjum „Polska i słowacka fotografia regionów Tatr”. Zakopane, 16–18 września 2004. Materiały konferencyjne, Wyd. Akademii im. Jana długosza w Częstochowie, Częstochowa 2005; M. Tyszkowa, B. Żurakowski, Obszary spotkań dziecka i dorosłego w sztuce.

Praca zbiorowa, PWN, Warszawa–Poznań 1989, s. 383.

47 S. L. Popek, Psychologia twórczości plastycznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 489; S. Popek, Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Wyd. UMCS, Lublin 1999, s. 294; S. L. Popek (red. nauk.), Uczeń o zróżnicowanych zdolnościach we współczesnej szkole, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej im. Jana Zamoyskiego z siedzibą w Zamościu”, Zamość 2004, s. 204; S. Popek (red.), Twórczość – zdolności – wychowanie. Materiały z sympozjum naukowego. Konferencja zorganizowana przez Oddział IBPM w Lublinie w dniach 18–19 września 1987 r., Instytut Badań Problemów Młodzieży w Lublinie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Oddział w Lublinie, Warszawa 1988, s. 145; S. Popek (red. nauk.), Zdolności i uzdolnienia jako osobowościowe właściwości człowieka, Wyd. UMCS, Lublin 1996, s. 211; Psychologia twórczości. Nowe horyzonty. Psychology of creativity. New Approaches, red. nau.: S. Popek, R. E. Bernacka, C. W. Domański, B. Gawda, D. Turska, A. M. Zawadzka, Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 504; S. Popek (red.), Metodyka plastyki w klasach IV–VIII, wyd. 1, WSiP, Warszawa 1989, s. 232; S. Popek (red.), Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985, s. 192; S. Popek (red.), Prawidłowe i zaburzone funkcjonowanie dzieci i młodzieży w procesie rozwoju i wychowania, Wyd. UMCS, Instytut Pedagogiki i Psychologii, Lublin 1983, s. 101; S. Popek (oprac.), Materiały metodyczne dla nauczycieli wychowania plastycznego liceów ogólnokształcących (do użytku służbowego), Lublin 1972, s. 96; S. Popek, Kwestionariusz twórczego zachowania KANH, Wyd. UMCS, Lublin [1989], s. 91; S. Popek (red.), Z badań nad zdolnościami i uzdolnieniami specjalnymi młodzieży, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Pedagogiki, Wyd. UMCS, Lublin 1987, s. 183; Ł. Bobrowska, K. Karipidis, S. Popek, Plastyka w klasach początkowych. Materiały metodyczne do wychowania plastycznego w szkole podstawowej, red. Ł. Bobrowska, WSiP, Warszawa 1975, s. 95; S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1978, s. 146;

S. Popek, Człowiek jako jednostka twórcza, Wyd. UMCS, Lublin 2001, s. 224; S. Popek, R. Tarasiuk, Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 224.

trudne dla nauczyciela plastyki pracującego w lecznictwie zamkniętym, lecz epi- zody psychotyczne mogą się zdarzyć także w szkołach otwartych, jako np. tzw.

paragnomen, zapowiadający nadejście lub nasilenie się choroby. Mimo bogatej literatury przedmiotu na temat chorób psychicznych (np. schizofrenii

), kwestia sposobów prowadzenia zajęć plastycznych z tego typu młodzieżą lub dziećmi wy- maga w zasadzie pełnego opracowania od nowa, od podstaw, przy ścisłej współpra- cy lekarzy-psychiatrów, psychologów-psychoterapeutów i nauczycieli wychowania plastycznego (edukacji plastycznej).

W niniejszym wprowadzeniu w zagadnienie tylko zasygnalizowano temat, nie wyczerpując obszernej problematyki zawartej w tytule artykułu. Obszerność za- gadnienia do pewnego stopnia odzwierciedlają i uzmysłowiają wybrane wskazów- ki bibliograficzne zawarte w przypisach.

48 Por. np. B. Hintze, Choroba jak inne – o Osobach i do Osób chorujących na schizofrenię.

Poradnik dla Osób chorych na schizofrenię i ich bliskich, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2010, s. 92; P. Sundmann, Schizofrenia paranoidalna. Toksyczni psychiatrzy, toksyczna rodzina, toksyczne prawo, wyd. 3 popr., wyd. autora, Zielona Góra 2003, s. 72; Hans-Peter Volz, Frank-Gerald Pajonk, Schizofrenia. Diagnostyka i terapia, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004, s. 78; M. Chuchra, Rodzina z dorosłym dzieckiem chorym na schizofrenię.

Porównawcze studium koncepcji siebie i innych, Wyd. KUL, Lublin 2010, s. 541; B. de Barbaro, K. Ostoja-Zawadzka, Andrzej Cechnicki, Możesz pomóc. Poradnik dla rodzin pacjentów chorych na schizofrenię i zaburzenia schizotopowe, współpraca J. Robak, M. Ludwikowska, wyd. 2 zm.

i popr., Wyd. UJ, Kraków 2005, s. 169; A. Cechnicki, Schizofrenia – porces wielowymiarowy.

Krakowskie prospektywne badania przebiegu, prognozy i wyników leczenia schizofrenii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2011, s. 329; M. Sawicka, Znaczenie stylu terapeutycznego w leczeniu osób chorych na schizofrenię, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2010, s. 184; L. Kuipers, J. Leff, D. Lam, Praca z rodzinami chorych na schizofrenię. Poradnik praktyczny, tł. H. Grzegołowska-Klarkowska, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Warszawa 1997, s. 119; K. Kucharska-Pietura, Zaburzenie procesów społecznego poznania w schizofrenii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2008, s. 148; M. Opoczyńska, Możliwości osobowego rozwoju w schizofrenii, wyd. I, Collegium Medicum UJ, Kraków 1996, s. 221; A. Klasik, I. Krupka- -Matuszczyk, K. Krysta, Procesy poznawcze człowieka – norma a schizofrenia, Warszawa 2005, s. 105; S. Belin, Schizofrenia, przekł. J. Kubitsky, GWP, Gdańsk 1998, s. 154; Schizofrenia w rodzinie, red. B. de Barbaro, oprac. B. de Barbaro, P. Budzyna-Dawidowski, L. Drożdżowicz, K. Ostoja-Zawadzka, J. Robak, M. Rostworowska, wyd. 1, Wyd. UJ, Kraków 1999, s. 185; J. Meder, Ocena efektów zastosowania „Treningu radzenia sobie z objawami choroby” w rehabilitacji pacjentów chorych na schizofrenię, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2002, s. 64;

J. Tomasik, Schizofrenia w aspekcie teologii życia wewnętrznego. Terapia schizofrenii na drodze duchowej, nakł. własnym autora, Warszawa 2010, s. 287; G. E. Szostak, Schizofrenia. Informator dla chorych i ich rodzin, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1999, s. 53; Otwarte drzwi. Poradnik dla osób chorych i ich rodzin, Rzeszów 2008, s. 55; A. Klasik, I. Krupka-Matuszczyk, K. Krysta, Wpływ leczenia neuroleptykami na funkcje poznawcze w schizofrenii, Wyd. Eli Lilly Polska Sp.

z o.o., Warszawa 2005, s. 21.