Problem autonomii i współdziałania w relacji państwo-Kościół katolicki na przykładzie art. 7 ust. 4 oraz 25 Konkordatu

PROBLEM NIEZALEŻNOŚCI I WSPÓŁDZIAŁANIA W RELACJI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ KATOLICKI

NA PRZYKŁADZIE ART. 7 UST. 4 ORAZ ART. 25 KONKORDATU

Wśród naczelnych zasad regulujących współczesne relacje państwo-Kościoły i związ­

ki wyznaniowe znajdują się zasady niezależności oraz współdziałania1. Zostały one wprost wyrażone w art. 25 ust. 3 konstytucji2 i następnie rozwinięte w aktach około- konstytucyjnych, w szczególności w ustawach indywidualnych dla konkretnych Ko ­ ściołów i związków wyznaniowych, a w przypadku Kościoła katolickiego ponadto w konkordacie z 1993 r. Ujęcie tej problematyki w szerszym kontekście porównaw ­ czym pozwala na refleksję nad przestrzeganiem kolejnej podstawowej zasady: rów­

nouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych.

1 W literaturze podnoszono nietrafność terminów „niezależność” i „autonomia”, wskazując, że au­

tonomia jest przejawem ograniczonej niezależności; zob. Μ. P i e l r z a k, Bóg według posłów, „Polityka”

1997, nr 7, s. 74; R. M. M a 1 a j n y, Regulacja kwestii konfesyjnych w Konstytucji III RP, [w: ] Ze sztanda­

rem prawa przez świat. Księga dedykowana Profesorowi Wieńczysławowi Józefowi Wagnerowi von Igel­

grund z okazji 85-lecia urodzin, red. K. M o t y k a, R. T o k a r c z y k, Zakamycze 2002, s. 292; J. S z y m a- n e k, Regulacja stosunków państwo-Kościół w polskich aktach konstytucyjnych XX wieku, „Przegląd Sej­

mowy” 2002, nr 3(50), s. 42. Zdaniem ks. J. Krukowskiego jakkolwiek niezależność jest najpełniejszą formą autonomii, to jednak są to terminy dotyczące dwu różnych sfer, autonomia - sfery wewnętrznej, niezależność - zewnętrznej; zob. ). K r u k o w s k i, Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 69; tenże, Konstytucyjny model stosunków III Rzeczypospolitej, [w: ] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. M e z g 1 e w s k i, Lublin 2004, s. 96. W artykule posługuję się terminem „nieza­

leżność”, ponieważ pełniej przystaje on do modelu rozdziału państwa i Kościoła.

2 Art. 25 ust. 3: „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również, współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”; Konstytucja Rzeczypo­

spolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (13z. U. z dnia 16 lipca 1997 r., nr 78, poz. 483).

Art. 7 ust. 4 - zasada wczesnej notyfikacji

Jednym z przejawów niezależności Kościołów i związków wyznaniowych jest ich

prawo do decydowania o obsadzie urzędów kościelnych. W „ogólnej ” ustawie

106

o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. * 1 * 3 została sformuło­

wana zasada obowiązku poinformowania przez Kościoły i inne związki wyznaniowe odpowiednio właściwego ministra lub wojewody o powołaniu nowego piastuna na stanowiska wykonawcze oraz na zwierzchników diecezji i parafii oraz jednostek im odpowiadających4 . Ta ogólna zasada gwarantująca niezależność w obsadzie stanowisk kościelnych, ograniczona w stosunku do obcokrajowców, uległa pewnym modyfika ­ cjom w przypadku Kościołów i związków wyznaniowych, których sytuacja prawna została uregulowana w drodze ustawy. Stosunek państwa do obsadzania stanowisk kościelnych został ujęty w nich na trzy sposoby. Model, który należy określić jako konstytucyjny i zgodny z art. 14 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a więc uwzględniający w pełnej rozciągłości zasadę niezależności, został potwierdzo ­ ny w ustawach: o stosunku państwa do Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego5, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego6 , Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej 7 , Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej8, Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej 9 , Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej

' Tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r., nr 26, poz. 319 z późn. zm.

1 Art. 14. 2: „Jeżeli odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, kościół lub inny związek wyznaniowy powiadamia w terminie 30 dni ministra właściwego do spraw wy­

znań religijnych i wojewodę właściwego ze względu na siedzibę kościoła lub innego związku wyznanio­

wego o zmianie siedziby oraz o zmianie osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych, podając ich imiona i nazwiska, obywatelstwo i miejsce zamieszkania. 3. Przepis ust. 2 stosuje się odpo­

wiednio do jednostek organizacyjnych, o których mowa w ust. I [diecezje i parafie|. 4. Jeżeli odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, przed objęciem stanowisk, o któ­

rych mowa w ust. 2 i 3, przez cudzoziemca, władze kościoła lub innego związku wyznaniowego powinny się upewnić, czy minister właściwy do spraw wyznań religijnych nic wyraża wobec tego zastrzeżeń. Nie- zgłoszenic zastrzeżeń w terminie 60 dni od daty powiadomienia uważa się za wyrażenie zgody”.

5 Art. 10 ust. 6: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej wła­

dza kościelna powiadamia właściwy organ administracji rządowej” (Dz. U. z 1991 r., nr 66, poz. 287, z późn. zm.).

6 Art. 7 ust. 2: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu Kościoła konsystorz powiadamia Ministra - Szefa Urzędu Rady Ministrów, w odniesieniu zaś do innych kościelnych osób prawnych - właściwego wojewodę” (Dz. U. z 1994 r., nr 73, poz. 324, z późn. zm.).

7 Art. 8 ust. 5: „O powołaniu i odwołaniu pastora władza kościelna powiadamia właściwego woje­

wodę, zaś o powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję członka Prezydium Rady Kościoła oraz osoby sprawującej funkcję organu lub funkcję członka organu jednostek organizacyjnych, które uzyska­

ły osobowość prawną w drodze rozporządzenia wymienionego w art. 7, powiadamia Ministra - Szefa Urzędu Rady Ministrów” (Dz. U. z 1995 r., nr 97, poz. 479).

" Analogiczne rozwiązanie dla Kościoła Metodystów, Adwentystów Dnia Siódmego i Kościoła Pol- skokatolickicgo, odpowiednio art. 7 ust. 5 oraz artykuły 6 ust. 5: „Odpowiednie powiadomienie nastę­

puje również w przypadku powołania lub odwołania osób będących organem lub sprawujących funkcję członka organu osoby prawnej, uprawnionych do składania w imieniu osób prawnych oświadczeń woli”

(Dz. U. z 1995 r„ nr 97, poz. 480,481 i 482).

’ Art. 8 ust. 5: „Odpowiednio powiadamia się również: l) Ministra Spraw Wewnętrznych i Admi­

nistracji - w przypadku powołania lub odwołania osoby wchodzącej w skład zarządu Związku Gmin,

Polskiej10 11 , Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej", Ko ­ ścioła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej 12 . W ustawach tych obowiązek notyfikacji nie został doprecyzowany terminem, tak więc obowiązuje termin określo ­ ny w art. 14 ustawy o gwarancjach. Akceptacja tego modelu znalazła swój wyraz także w ustawie o stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, ponieważ nie wprowadzono w niej żadnych specyficznych rozwiązań, co skutkuje koniecznością za­

stosowania w pełni art. 14 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

2) właściwego wojewodę - w przypadku powołania lub odwołania osoby wchodzącej w skład zarządu gminy” (Dz. U. z 1997 r., nr 41, poz. 251, z póżn. zm.).

111 Arl. 5 ust. 6: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej wła­

dza kościelna powiadamia właściwy organ administracji rządowej” (Dz. U. z 1997 r., nr 41, poz. 252, z późn. zm.).

11 Art. 5 ust. 5: „Odpowiednie powiadomienie następuje również w przypadku powołania lub odwo­

łania osób sprawujących funkcję organu lub członka organu osoby prawnej, uprawnionych do składania w imieniu osób prawnych oświadczeń woli” (Dz. U. z 1997 r., nr 41, poz. 253, z późn. zm.).

12 Arl. 6 ust. 6: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej wła­

dza kościelna powiadamia właściwy organ administracji rządowej” (Dz. U. z 1997 r„ nr 41, poz. 254, z późn. zm.).

" Art. 5 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej (Dz. U. z 1928 r., nr 38, poz. 363): „Członkowie Naczelnej Rady Staroobrzędowców przed objęciem urzędowania win­

ni uzyskać u Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego uznanie swego wyboru i złożyć na jego ręce lub na ręce urzędnika przez Ministra delegowanego przysięgę wobec duchownego [...]”.

jeszcze ściślejszy gorset kontroli państwowej przewiduje ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U., nr 30, poz. 240).

Zgodnie z tym aktem wybór muftiego dokonywany jest przez Wszechpolski Kongres Elekcyjny Mu­

zułmański, jednakże kandydaci, których listę układa Najwyższe Kolegium Muzułmańskie, uprzednio muszą być pozytywnie zaopiniowani przez właściwego ministra (ustawa mówi o braku sprzeciwu wobec nich). Również minister ma prawo zwalniać kandydatów z wymogów określonych w ustawie. Wybór Muftiego ostatecznie jest zatwierdzany przez Prezydenta Rzeczypospolitej po przedstawieniu mu osoby przez właściwego ministra. Analogicznie zgodnie z ustawą z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Pań­

stwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U., nr 30, poz. 241) wybór hachana dokonywany jest na zjeździe spośród kandydatów zatwierdzonych przez właściwego ministra, a elekt ponadto zostaje zatwierdzony przez prezydenta.

Model drugi, absolutnie nieprzystający do wymogów konstytucyjnych, pochodzi z ustaw i rozporządzeń międzywojennych, zgodnie z którymi wybór wyższych du ­ chownych uzależniony był od władz państwowych 13 . Model trzeci, który poprzez swo ­ ją specyfikę nie może być nawet nazwany pośrednim, został zawarty w konkordacie.

Aby bliżej zanalizować regulację zamieszczoną w art. 7 ust. 4 konkordatu, warto doprecyzować pojęcie niezależności Kościołów i związków wyznaniowych w zakre­

sie obsadzania stanowisk kościelnych. Może ona mieć charakter prawny i faktyczny.

W tym pierwszym przypadku zakres niezależności jest stopniowalny, począwszy od pełnej (kiedy państwu nie zagwarantowano żadnych formalnych środków, za pomocą których może wpływać na obsadę stanowisk kościelnych), poprzez prawo do opinio­

wania fakultatywnego, opiniowania obligatoryjnego, prawo do wyrażenia zgody na

kandydata kościelnego, prawo do arbitralnego narzucenia kandydata. Niezależność

108

faktyczna może wystąpić we wszystkich wspomnianych wyżej sytuacjach prawnych.

Istotą jej stopniowalności jest faktyczne wpływanie za pomocą instrumentów poza ­ prawnych (co nie oznacza nielegalnych) na obsadę stanowisk kościelnych, przykła­

dowo w postaci wyrażenia nieformalnej opinii dezawuującej osobę nominata, także w sposób dyskretny i niejawny dla szerszej opinii publicznej. Jest więc to sfera relacji politycznych, a nie prawnych.

Zgodnie z pierwszym modelem wybór władz kościelnych jest zadaniem własnym Kościołów i związków wyznaniowych. Właściwe organy państwa (minister właściwy do spraw wyznań albo wojewoda) są powiadamiani o wyborze lub nominacji takiej osoby dopiero po zakończeniu procedury wewnątrzkościelnej. Sam obowiązek poin ­ formowania nie budzi żadnych wątpliwości, chodzi o zapewnienie pewności obrotu prawnego w przypadku reprezentacji osób prawnych oraz zagwarantowanie właści­

wych relacji państwo-Kościół. Koncepcja notyfikacji pozwala na poszanowanie nie ­ zależności związku wyznaniowego zarówno na gruncie prawnym, jak i faktycznym.

W drugim modelu nie można w ogóle mówić o niezależności w zakresie obsadza­

nia urzędów kościelnych, skoro kompetencja ta należy także do władzy państwowej.

Więcej uwagi należy poświęcić regulacji zawartej w art. 7 ust. 4 konkordatu. Prze ­ pis ten brzmi następująco:

W odpowiednim czasie poprzedzającym ogłoszenie nominacji biskupa diecezjalnego Sto­

lica Apostolska poda jego nazwisko do poufnej wiadomości Rządu Rzeczypospolitej Pol­

skiej. Dołożone zostaną starania, aby to powiadomienie nastąpiło możliwie wcześnie.

Na wstępie warto nadmienić, że regulacja ta odbiega od wyrażonej w ustawie o sto­

sunku państwa do Kościoła katolickiego, wspomniano tylko o obowiązku notyfikacji, jednakże zastrzegając, że przepis ten ustępuje regulacjom o randze umowy między ­ narodowej 11 * * 14 * . W konkordacie wyrażona została zasada wczesnej notyfikacji, a więc poinformowania strony świeckiej o wyborze biskupa. Procedurę obsady stanowiska katolickiego biskupa diecezjalnego można podzielić na kilka etapów. W pierwszym papież dokonuje wyboru nominata. W kolejnym etapie następuje prekonizacja, czyli ogłoszenie nominata. Po prekonizacji biskup-nominat kanonicznie obejmuje diece­

zję przed kolegium konsultorów. Całość procedury kończy uroczyste objęcie diecezji, czyli ingres. Zauważmy, że zgodnie z art. 7 ust. 4 poinformowanie ma nastąpić mię­

dzy pierwszym a drugim etapem, a więc przed ogłoszeniem i kanonicznym wprowa ­ dzeniem nominata w urząd.

11 Art. 14: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej władza ko­

ścielna powiadamia właściwy organ administracji państwowej, jeżeli ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej. Powiadomienie obejmuje imię i nazwisko, obywatelstwo oraz miejsce zamieszkania danej oso­

by”; Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1989 r., nr 29, poz. 154, z późn. zm.j.

Procedura poinformowania opisana w cytowanym artykule zawiera dwie gwa ­

rancje państwa na rzecz Stolicy Apostolskiej. Cechuje się ona: poufnością (Rząd

Rzeczypospolitej nie może ujawniać osoby nominata), a także to strona kościelna

wybiera moment poinformowania w terminie przed publicznym ogłoszeniem osoby

nominata. Warto spróbować wskazać racjonalizację tego przepisu, który odróżnia się znacznie od regulacji dla innych Kościołów i związków wyznaniowych.

Zgodnie z pierwszym z poglądów przepis ten nie narusza zasady niezależności15.

Ks. Jerzy Krukowski stwierdził, że racjonalizacją tej regulacji była konieczność za­

gwarantowania państwu dostępu do ważnej informacji przed jej publicznym ogło­

szeniem16. Fragment

fine przepisu nie został jednak wystarczająco wyjaśniony, zwłaszcza jego racjonalizacja. Zupełnie inne wypowiedzi można zarejestrować ze strony osób pełniących państwowe funkcje publiczne. Znane jest oświadczenie Han­

ny Suchockiej, w którym wprost stwierdziła, że okres pomiędzy poinformowaniem rządu i mediów jest przeznaczony na wyrażenie opinii o nominacie przez władze państwowe 17.

J. K r u k o w s k i, Konkordat polski, s. 118, za nim: W. G ó r a 1 s k i, W. P i e ń d y k, Zasada nieza­

leżności i autonomii Państwa i Kościoła w konkordacie polskim z 1993 roku, Warszawa 2000, s. 34-35.

11J. Krukowsk i, Konkordat polski..., s. 118.

17 H. S u c h o c k a, Konkordatpolski z 1993 r., „Przegląd Powszechny” 1994, nr 9, s. 173.

W tym miejscu zasadne jest odwołanie się do pojęć niezależności prawnej i fak­

tycznej. Niewątpliwie art. 7 ust. 4 gwarantuje niezależność prawną w tym sensie, że państwo polskie nie dysponuje żadnym formalnym instrumentem wpływania na ob ­ sadę stanowisk kościelnych. Z drugiej strony możliwość wyrażenia opinii przez rząd, o której piszę Suchocka, jest niczym innym jak zagwarantowaniem państwu możli ­ wości faktycznych działań politycznych. Naturalnie mogą się one spotkać z brakiem reakcji ze strony Stolicy Apostolskiej. Do pomyślenia są jednak również takie opinie, które mogą zaważyć na dalszych stadiach procedury obsady stanowiska biskupa die­

cezjalnego. Ten tok myślenia potwierdza brzmienie zdania drugiego, zgodnie z któ ­ rym gwarancją możliwości wypowiedzenia się w kwestii nominata jest odpowiednio wczesne poinformowanie o nominacji. W przeciwnym razie końcowa regulacja nie byłaby potrzebna.

Pogląd ten można wzmocnić jeszcze poprzez porównanie art. 7 ust. 4 z analogicz­

nym przepisem w konkordacie II Rzeczpospolitej z 10 lutego 1925 r.

Konkordat z 1925 r. Konkordat z 1993 r.

Art. IX. Wybór arcybiskupów i biskupów należy do Stolicy Apostolskiej. Jego Świątobliwość zga­

dza się zwracać do Prezydenta Rzeczypospolitej przed mianowaniem Arcybiskupów i Biskupów diecezjalnych, koadiutorów cum iure succesionis oraz Biskupa polowego, aby upewnić się, że Prezydent nie ma do podniesienia przeciw temu wyborowi względów natury politycznej.

W odpowiednim czasie poprzedzającym ogło­

szenie nominacji biskupa diecezjalnego Stolica Apostolska poda jego nazwisko do poufnej wiadomości Rządu Rzeczypospolitej Polskiej.

Dołożone zostaną starania, aby to powiadomie­

nie nastąpiło możliwie wcześnie.

Przedwojenny konkordat wprowadzał prawne ograniczenie niezależności Ko ­

ścioła w zakresie obsady kluczowych stanowisk. Fragment ten został zastąpiony

110

w obecnym konkordacie posoborowym18 frazą o dołożeniu starań, by notyfikacja nastąpiła możliwie wcześnie.

).Kr uko wski, Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską podpisany 28 lipca 1993 roku (zagadnienia prawnoustrojowe), „Przegląd Sejmowy” 1994, nr 2(6), s. 88.

19 M. P i e t r z a k, Nowy Konkordat Polski, „Państwo i Prawo” 1994, nr 1, s. 21.

20 J. K r u k o w s k i, Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą..., s. 89.

21 Stosowne przepisy znajdują się w 8 ustawach szczególnych, brak ich w uchwalonych po 1989 r.

ustawach dla Kościoła Iiwangclicko-Augsburskiego oraz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Redak­

cja tych przepisów jest bardzo zbliżona lub nawet identyczna (w ustawie regulującej stosunki państwa z Kościołem Mariawitów - art. 22, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów - art. 24, Kościoła Polsko- katolickiego - art. 25: „Instytucje państwowe, samorządowe i kościelne współdziałają w ochronie, kon­

serwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury kościelnej i sztuki sakralnej oraz ich dokumentacji, muzeów, archiwów i bibliotek będących własnością kościelną, a także dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych, stanowiących ważną część dziedzictwa kultury polskiej”; identyczna regulacja w ustawach dla Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego - art. 38, Kościoła Adwentystów Dnia Siód­

mego - art. 26, Chrześcijan Baptystów - art. 31, Melodystów - art. 27 oraz Zielonoświątkowców - 27:

„Instytucje państwowe, samorządowe i kościelne współdziałają w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury kościelnej i sztuki sakralnej oraz ich dokumentacji, muzeów, archiwów i bibliotek będących własnością kościelną, a także dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych, stanowiących ważną część dziedzictwa kultury”). Nieco inne brzmienie ma przepis w ustawie regulującej stosunki państwa z Gminami Żydowskimi: Art. 21: „Instytucje państwowe, samorządowe i wyznaniowe współdziałają w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury i sztuki

Konkordat gwarantuje więc Kościołowi niezależność prawną, natomiast nie daje gwarancji w zakresie niezależności faktycznej. W porównaniu z innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi, których status prawny regulują ustawy uchwalone po 1989 r., niezależność Kościoła katolickiego w zakresie obsady stanowisk kościelnych jest słabsza. Nie jest w pełni trafna wypowiedź Michała Pietrzaka wyrażona wkrótce po podpisaniu konkordatu:

Zbędne też wydaje się zobowiązanie Stolicy Apostolskiej do informowania rządu polskie­

go o zamierzonej nominacji biskupa diecezjalnego, skoro władze państwowe nie mogą zgłaszać zastrzeżeń19 20 .

Pomimo tego, co wielokrotnie podkreślał ks. Jerzy Krukowski211, brak kompetencji strony rządowej do wiążących wypowiedzi nie oznacza braku możliwości urucha ­ miania faktycznych instrumentów oddziaływania politycznego przed wprowadze­

niem biskupów w urząd. Do oceny tej regulacji powrócę w ostatniej części szkicu.

Obowiązek ochrony i udostępniania dóbr kultury

Drugi wątek, który warto poruszyć w kontekście relacji państwo-Kościół katolicki, do ­ tyczy obowiązków Kościoła w zakresie ochrony i udostępniania dóbr kultury, w czym realizuje się zasada współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego, wyrażona w art. 25 ust. 3 konstytucji. W tym zakresie sytuacja Kościoła katolickiego jest znacznie bardziej doprecyzowana niż regulacje w ustawach indywidualnych pozostałych Kościo­

łów i związków wyznaniowych 21, które tylko lapidarnie rozszerzają regulację z ustawy

o gwarancjach wolności sumienia i wyznania22 . Niewątpliwie bolączką art. 17 tej usta­

wy jest brak przepisów wykonawczych; ochrona zabytków pozostających we własności Kościołów i związków wyznaniowych w zasadzie wynika więc z przepisów ogólnych, natomiast kwestią otwartą pozostaje prawne zorganizowanie współpracy z organami rządowymi i samorządowymi w zakresie tej ochrony i udostępniania dóbr kultury.

oraz ich dokumentacji, muzeów i archiwów będących własnością gmin żydowskich, a także dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych, na zasadach określonych w odrębnych przepisach”.

22 Art. 17: „Państwo współdziała z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi w ochronie, kon­

serwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury, sztuki i literatury religijnej, które stanowią integralną część dziedzictwa kultury”.

21 Art. 51: „Instytucje państwowe, samorządowe i kościelne współdziałają w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury kościelnej i sztuki sakralnej oraz ich doku­

mentacji, muzeów, archiwów i bibliotek będących własnością kościelną, a także dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych, stanowiących ważną część dziedzictwa kultury polskiej.

21 Dz. U. z 1925 r„ nr 72, poz. 501 i 502.

25 K. Z e i d 1 e r, Prawo ochrony dziedzictwa kultury. Warszawa 2007, s. 115.

26 A. M e z g 1 e w s k i, H. M i s z l a 1, P. S t a n i s z, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 184.

W przypadku Kościoła katolickiego zagadnienie ochrony i udostępniania dóbr kultury zostało uregulowane w ustawie szczególnej 23 * oraz w konkordacie. O ile jed­

nak regulacja ustawowa, podobnie jak w przypadku innych ustaw indywidualnych, w wąskim zakresie uszczegóławia art. 17 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, to regulacja w art. 25 konkordatu jest znacznie bardziej precyzyjna:

1. W każdej diecezji komisja powołana przez biskupa diecezjalnego będzie współpraco­

wać z właściwymi władzami państwowymi w celu ochrony znajdujących się w obiek­

tach sakralnych i kościelnych dóbr kultury o ogólnonarodowym znaczeniu oraz doku­

mentów archiwalnych o wartości historycznej i artystycznej.

2. Kompetentne władze państwowe i Konferencja Episkopatu Polski opracują zasa­

dy udostępniania dóbr kultury będących własnością lub pozostających we władaniu Kościoła.

Pierwszy z wymogów od dłuższego czasu z powodzeniem jest realizowany przez kościelne jednostki organizacyjne. Przepis ten jest zmodyfikowanym odpowiedni ­ kiem regulacji z konkordatu przedwojennego. Ustalono w nim w art. XIV, że

W każdej diecezji stworzona będzie komisja, mianowana przez biskupa w porozumieniu z właściwym ministrem, dla ochrony w kościołach i lokalach kościelnych starożytności, dzieł sztuki, dokumentów archiwalnych i rękopisów, posiadających wartość historyczną i artystyczną2,1.

W 1961 r. utworzona została kościelna ogólnopolska Komisja ds. Sztuki Sakralnej 25,

a przy diecezjach funkcjonują komisje diecezjalne oraz diecezjalni konserwatorzy za ­

bytków 26. Jest więc to struktura odpowiadająca w pewnym przybliżeniu strukturze pań ­

stwowej. Przykładowo w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej działa Diecezjalna Komisja

do spraw Sztuki i Architektury Sakralnej składająca się z 15 osób, w tym 9 świeckich,

pod przewodnictwem ks. bp. Krzysztofa Zadarki. Efektem jej działalności są m.in. prace

112

nad renowacją katedr w Kamieniu Pomorskim i Kołobrzegu. Warto wspomnieć o ak­

tywnie działającej Archidiecezjalnej Komisji ds. Konserwacji Zabytków Kościelnych, Architektury i Sztuki Sakralnej przy archidiecezji krakowskiej.

Ustęp 1 art. 25 konkordatu wymaga współpracy z odpowiednimi władzami pań ­ stwowymi w zakresie ochrony dóbr kultury27 . Współpraca taka ma miejsce, czego przykładem są nie tylko prace renowacyjne nad najważniejszymi zabytkami, ale tak­

że współpraca w zakresie lokalnym przy przedsięwzięciach o mniejszym zakresie niż wspomniana wyżej renowacja katedr w Kołobrzegu i Kamieniu Pomorskim. Jako przykład warto zamieścić notatkę z gazety „Oleski Telegraf” z 22 maja 2009 r.:

27 Współpraca tego typu nic została wymieniona w wykazie szczegółowych zadań Departamentu Ochrony Zabytków przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Być może wynika to stąd, że konkordat nakłada jednostronnie obowiązki współpracy Kościoła z państwem, nie wspominając w tym wypadku o wzajemności.

28 http://www.rosenberg-os.de/pdf/ot_467.pdf, odczyt: 9 II 2011.

29 A. M c z g 1 c w s k i, H. M i s z t a 1, P. S t a n i s z, dz. cyt., 184-185. Zarówno w monografii J. Kru­

kowskiego (J. K r u k o w s k i, Konkordat polski..., s. 180-181), jak też w najnowszej monografii poświę­

conej stosunkom państwo-Kościół (R. S z e w c z y k, Podstawy stosunków prawnych między państwem a Kościołem, Olsztyn 2010, s. 89-90) autorzy ograniczyli się tylko do zreferowania treści przepisu.

■w Do aktów, które dotychczas zostały przygotowane przez Komisję Wspólną, należą: Instrukcja do­

tycząca zakresu i sposobu uzyskania osobowości prawnej przez instytucje kościelne na podstawie prawa polskiego (15 VI 2000); Instrukcja dotycząca sposobu powiadamiania organów państwowych o uzyskaniu osobowości prawnej przez terytorialne i personalne instytucje (13 III 2000); Instrukcja dla księży dotyczą­

ca małżeństw konkordatowych (15 XI 1998). Źródło: [online], http://www.episkopat.pl/?a=dokumenty- KEP, odczyt: 9 II 2012.

” B. T r z e c i a k , Klauzule odsyłające w konkordatach z Hiszpanią i Polską, Lublin 2007, s. 146.

Z inicjatywy starosty Jana Kusa doszło do spotkania w sprawie sytuacji starego szpitala i kaplicy. W naradzie uczestniczyło 12 osób: oleski starosta Jan Kus, wicestarosta Stani­

sław Belka, burmistrz Olesna Sylwester Lewicki, proboszcz parafii ks. Lucjan Gembczyk, przedstawiciel Kurii Biskupiej w Opolu ks. Waldemar Klinger, diecezjalny konserwator zabytków ks. Piotr Maniurka, zastępca wojewódzkiego konserwatora zabytków Krzysz­

tof Spychała, specjalista do spraw zabytków ruchomych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Anna Molenda, podinsp. ds. ochrony zabytków w oleskim Starostwie Beata Adamowicz, prezes Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Oleskiej Roch Antkowiak, przed­

stawiciel obrońców kaplicy św. Franciszka przy starym szpitalu w Oleśnie Maksymilian Antkowiak, przedstawiciel Rady Parafialnej Norbert Hober28.

Zgodnie z doniesieniem prasowym podjęto kroki celem rewitalizacji zabytkowej kaplicy. Tego typu przykłady lokalnej współpracy na szczeblu powiatu i gminy moż­

na mnożyć.

O ile więc art. 25 ust. 1 konkordatu, rozwijający zasadę współdziałania państwa

i Kościoła, jest rzeczywiście stosowany w praktyce, to nieco inaczej wygląda kwestia

stosowania art. 25 ust. 2, co konstatowano już w literaturze przedmiotu29. Pomimo

imperatywnego brzmienia przepisu do tej pory nie zostały ustanowione przez obie

strony konkordatu zasady udostępniania dóbr kultury 10 , choć o pracach nad takimi

regulacjami wspomniał w monografii z roku 2007 Bogusław Trzeciak SJ”. Brak jednak

takich regulacji zarówno w dokumentach Konferencji Episkopatu Polski, jak również aktach promulgowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obowiązek ustalenia wspólnych zasad udostępnia ­ nia dóbr kultury na szczeblu ogólnopaństwowym ma na celu zagwarantowanie jed ­ nolitych reguł, a ustalenie Konferencji Episkopatu Polski jako reprezentanta Kościoła powoduje, że regulacje te będą obowiązywały nie tylko Kościół diecezjalny, ale także zgromadzenia zakonne. Potrzeba opracowania takich jednolitych reguł jest z pewno­

ścią pożądana zarówno w kontekście udostępniania dóbr kultury dla zwiedzających, jak również dla badaczy dziejów kultury. W zakresie udostępniania dóbr kultury moż­

na wskazać zarówno przykłady negatywne, jak i pozytywne. W środowisku mediewi- stów częste są utyskiwania na dostęp do archiwaliów w klasztorach. Dotyczą one za ­ równo trudności w uzyskiwaniu potrzebnych zabytków, jak również stanu opieki nad zbiorami, nierzadko powierzonych osobom nielegitymującym się wystarczającą wie ­ dzą w zakresie rękopisów i umiejętnościami archiwistycznymi. Z drugiej strony nie ­ wątpliwie pozytywnym przykładem jest dostęp do zasobu archiwalnego w klasztorze oo. dominikanów w Krakowie oraz w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie.

Utrudniony dostęp do pomników kultury przechowywanych w klasztorach klau­

zurowych może naturalnie wynikać ze specyficznych zasad, którymi regulowane jest życie zakonne. Tym bardziej wymagana w art. 25 ust. 2 konkordatu regulacja mo ­ głaby problem ten rozwikłać. Z całą pewnością właściwym sposobem udostępniania zasobu archiwalnego przechowywanego w klasztorach klauzurowych byłoby przyję ­ cie rozwiązania zastosowanego m.in. w Austrii. Rzetelnie opracowane katalogi archi ­ walne zbiorów klasztornych zostały tam zamieszczone

wraz ze znaczną ilością sfotografowanych jednostek. Postępująca cyfryzacja zbiorów archiwalnych w Polsce, by wspomnieć o projekcie bibliotek cyfrowych, z powodzeniem mogłaby zapewnić realizację zarówno dostępu do zbiorów, jak również dbałości o bezpieczeństwo za­

bytków. Warto wspomnieć, że istnieje kilka źródeł pozyskiwania środków na digita­

lizację zbiorów, ale wiąże się ono jednak z inicjatywą wnioskodawcy.

Zasada równouprawnienia a zasada niezależności i współdziałania

Za trafną należy uznać taką interpretację zasady równouprawnienia, która przypisuje jej nie tyle formalne równouprawnienie Kościołów i związków wyznaniowych wobec pra­

wa, lecz także wymóg zagwarantowania rzeczywistego, materialnego równouprawnienia, przejawiającego się m.in. w realnym dostępie do gwarantowanych formalnie praw. Takie rozumienie zasady zaprezentowali m.in. ks. Jerzy Krukowski, Małgorzata Winiarczyk- - Kossakowska, Jarosław Szymanek oraz Dariusz Dudek 32 . Z redystrybutywnego aspektu

“ J. K r u ko wski, Konstytucyjny model stosunków III Rzeczypospolitej, s. 88-89; tenże, Konkordat polski..., s. 59-61; Μ. W i n i a r c z y k-K o s s a k o w s k a, Państwowe prawo wyznaniowe w praktyce administracyjnej, Warszawa 1999, s. 31-32; J. S z y m a n e k, Regulacja stosunków państwo-Kościół, s. 40-41; D. Dudek, Równouprawnienie Kościołów i związków wyznaniowych na tle konstytucyjnych zasad prawa wyznaniowego, [w:| Prawo wyznaniowe..., s. 201.

114

tej zasady Krukowski, nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, wy ­ wiódł dopuszczenie różnorodności regulacji, jeśli sytuacja faktyczna porównywanych Kościołów i związków wyznaniowych nie jest taka sama 33 . Co istotne, nie może być tutaj brany pod uwagę aspekt stosunku państwa do konkretnego Kościoła lub związku wy ­ znaniowego, lecz wyłącznie porównanie sytuacji Kościołów. W przypadku obowiązku notyfikacji sytuacja Kościoła katolickiego nie jest tak dogodna jak w innych podawa ­ nych wyżej przykładach. Nie istnieją przy tym żadne okoliczności, które w tym przypad ­ ku uzasadniałyby zastosowanie różnych rozwiązań. Inaczej jednak niż wyraził to Michał Pietrzak, sądzę, że art. 7 ust. 4 jest niepotrzebny w konkordacie nie dlatego, że państwo nie ma wpływu na wprowadzenie w urząd nominata, lecz dlatego, że osłabia zasadę równouprawnienia, precyzując w tym wypadku gorsze położenie Kościoła katolickiego względem innych Kościołów i związków wyznaniowych.

” (.Krukowski, Konstytucyjny model stosunków III Rzeczypospolitej..., s. 89; Por. J. S z y m a- n e k, Prawo wyznaniowe w praktyce III RP, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2006, nr 1, s. 99-100; D. Dudę k, dz. cyt., s. 203-204.

,1 Zob. m.in. P. B o r e c k i, Zasada równouprawnienia wyznań w prawie polskim, „Studia z Pra­

wa Wyznaniowego” T. 10, 2007, s. 115-159, który w szczególności wskazuje preferencje dla Kościoła większościowego.

Nałożenie różnych zobowiązań na niektóre Kościoły i związki wyznaniowe w przy ­ padku współdziałania w zakresie udostępniania i ochrony dóbr kultury może być uzasadnione ilością i jakością obiektów zabytkowych, których są właścicielami. Są­

dzę jednak, że może to dotyczyć tylko szczegółów, natomiast obowiązek opracowania zasad udostępniania dóbr kultury powinien obejmować wszystkie Kościoły i związki wyznaniowe.

Podsumowanie

Omówione w tym szkicu przepisy konkordatu wpisują się w dwie podstawowe zasady przyjętego w Polsce modelu relacji państwo-Kościół, niezależności i współdziałania dla dobra wspólnego. Z całą pewnością poruszone wątki wymagają dalszych badań, jednak już teraz można sformułować pewne konkluzje. Pierwszą z nich to wątpli ­ wości co do przestrzegania zasady równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych w zakresie niezależności. Konstatacja ta potwierdza już wcześniej publikowane obserwacje 34 . Dotyczy to na pewno Kościoła Bezpopowców, Karaim­

skiego oraz Muzułmańskiego Związku Wyznaniowego, którym przedwojenne roz­

porządzenia nie gwarantują niezależności w sensie prawnym. Można także mówić

o pewnym ograniczeniu tej zasady również w stosunku do Kościoła katolickiego -

w zakresie niezależności faktycznej. W mniejszym zakresie brak równouprawnienia

jest widoczny w przypadku ochrony i udostępniania dóbr kultury, doprecyzowanie

tych obowiązków wyłącznie w konkordacie i zupełne pominięcie ich w ustawach dla

Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz Ewangelicko-Reformowanego nie jest

uzasadnione. Inną kwestią jest natomiast problem niestosowania art. 25 ust. 2, co

sprawia, że dotychczas jest to tylko życzeniowy komunikat normatywny.