(Uniwersytet Jagielloński)
O wkładzie polskim do antologii rosyjskiej
K
ażdybodajże Polak,któremu nieobcy jest wyrazantologia, rozumie goi stosuje w jego wtórnym, przenośnym znaczeniu „wybór tekstów różnych autorów”. My tutaj użyjemygow znaczeniu bliskim bardzo pierwotnemu, w znaczeniu „opowieść o kwiatach”1.Opowieść okwiatach składanych Jubilatowi.1 Gr. άνθος - kwiat, gr. λόγος - 1) słowo; 2) rozmowa; 3) opowieść (por. Słowo o wyprawie Igora) 2 Wielki książę moskiewski Iwan III po zwycięskiej wojnie z Litwą i zdobyciu w 1478 roku Księstwa Siewierskiego, jak też niektórych innych pogranicznych terytoriów, osiedlił w Rosji wziętych tam do niewoli Polaków.
3 Dobrym tego dowodem może być chociażby fitonim мирт (Myrtus communis L. ), którego pierw
sze znane nam poświadczenie pochodzi z początku XVIII wieku, podczas gdy przymiotnik миртовый został odnotowany już w tekstach staroruskich końca XV i początku XVI wieku.
Kontakty narzeczy wschodniosłowiańskich (ruskich) z zachodniosłowiańskimi trwały i trwają nieprzerwanie, mówiąc z lekką przesadą, już od prawieków. Prze
de wszystkimtych narzeczy ruskich, które legły u podstawy współczesnych języków zachodnioruskich: białoruskiego i ukraińskiego. Ale być może także, jeśli wierzyć informacji latopisowejo pochodzeniuRadymiczów i Wiatyczów, także i tych, na któ rychpodłożu uformował sięjęzyk rosyjski. Z całą pewnością jednak o ściślejszych i raczej nieprzerwanych związkach językowych rosyjsko-polskich wolno mówić przynajmniej oddrugiej połowyXV wieku2.
Naturalnym, wręcz nieuniknionym efektem owych kontaktów były obustron nezapożyczenia leksykalne. Dziświemy coś niecoś (bo z pewnością nie wszystko) o tej ich części, która została zafiksowana w tekstach pisanych: niekiedy, być może, wkrótce po pojawieniu się tych „cudzoziemców” wnowym środowisku,przeważnie chybajednak sporo później. Toteż do prób ich chronologizacji (czasupojawiania się i- ewentualnie - czasu zaniku) należysięodnosić ze sporą rezerwą3. Podobnie zresz
tą jak do próbokreślania obszarów, na których mogły być znane i używane.
566 Wiesław Witkowski
Bardzo intensywny w ostatnim półwieczu rozwój badań nad dziejami słowni
ctwa rosyjskiego, osobliwie zaś cenne dane, jakie zawierają wydawany od 1975 roku wielotomowy Słownik języka rosyjskiegoXI-XVII w. i wydawany od 1974 roku Słow nikjęzyka rosyjskiego XVIIIw., pozwalają nam już obecnie podejmować poważne, znaczące naukowo, oparte bowiem na stosunkowo bogatym materiale, studia nad rozwojem fitonimii rosyjskiej zarówno rodzimej, jak też - i to szczególnie - obcej proweniencji.
Artykułniniejszy, zgodnie z informacjąpodanąwtytule, niezawiera pełnego wy kazu iwszechstronnegoomówienia wszystkich znanych namdzisiaj nazwkwiatów, jakie język rosyjski zapożyczyłkiedykolwiekzpolszczyzny lub za jej pośrednictwem z innych języków europejskich. Uniemożliwia to zarówno nadspodziewanie duża liczba odnośnych fitonimów, jak też niedostateczne rozeznanie autora, co wypada, a co już nie bardzo włączać do bukietu godnego Jubilata. Wystarczy jednak, jaksię wydaje, i tych kilkadziesiąt fitonimów, abyśmymogli wyrobić sobiechoćby najogól
niejszy poglądna losy tego rodzaju leksyki w nowym środowiskujęzykowym.
Przegląd naszzaczniemy od nazwtych kwiatów, które odnotowane zostały w sie- demnastotomowym Słowniku współczesnego rosyjskiego języka literackiego (P)4 i, co zatymidzie, przetrwały (nawet jeślijako historyzmy) do dziś. A przetrwałyniekiedy przez wielestuleci... Trzy z nich bowiem,a mianowicie:
4 Symbole literowe odsyłają do Zestawienia źródeł leksykalnych zamieszczonego na końcu artykułu.
гвоздик || гвоздика - Dianthus L. (Y,T, O) - por. ukr. gwar,hvozdyk || gvozdik (M), ирис - Irispseudoacorus L. (C, A, D),
шафран -Carthamus tinctorius L. (C)-por. ukr. gwar, śafran dykyj (M), odnotowane zostały już w tekstach starorosyjskich zkońca XV wieku,pięć - барвинок - Vinca minor L. (E, L) - por. ukr. gwar, barvinok (M),
крокос|| крокус -Carthamus tinctorius L. (R, A) - por. ukr. gwar, krokos ||krokus (M), лаванда || лавенда - Lavandula spica L. (L) - por. ukr. gwar, lavanda || lavanda ||
lavendula (M),
лилия || лелея - Liliumcandidum L. (L) - por. ukr. gwar, lilija|| lileja || lelija (M) i фиалка || феялок - Violaodorata L. (R, T, Z) - por. ukr. gwar,fijałka (M)
w takichżetekstachz XVI wieku. I wreszciew tekstach siedemnastowiecznych - sie dem:
ландыш - Convallaria majalis (Z) - por. ukr.gwar, łandys || łandoś(M),
любисток|| любист - Levisticum officinale Koch. (R, С)- por. ukr. gwar,lubystok Il lubysta(M),
мальва- MalvaL. (C),
нарцис II нарцисс - Narcissus L. (C, W, D) -por.ukr. gwar, narcys || narcyz (M), настурция IIнастурций ||- Tropaeolum nasturtiumL. (K) -por.ukr.gwar,nastur-
cija(M),
олеандер || олеандр - Nerium oleanderL. (L) - por. ukr.gwar, oleander || ołeandr (M),
розмарин- Rosmarinus L. (Z) - por. ukr. gwar, rozmaryn (M).
WiekXVIII wzbogacił nasz zbiór współczesnych fitonimów literackich tylko czte
rema nowymipozycjami:
гиацинт - Hyacinthus orientalis L. (E) - por.ukr. gwar, hijacynt (M), колокольчик-Campanula L. (A)5,
львиная пасть || львиный рот ||львинаяморда- Antirrhinum majus L. (А) -por.
5 Oczywiście nie można wykluczyć, że prototypem tej kalki (osobliwie jeśli pojawiła się ona do
piero w XVIII wieku) była bądź to łacińska campanula, bądź to nawet niemieckie Glöckchen (Glock
enblume).
ukr. gwar, lvyna past’ (M),
повой - Convolvus pratensis L. (О) - por. ukr. gwar, povij || povijka (M), a wiek XIXzaledwie dwiema:
перелеска - Hepatica triloba Gilib. (D)- por. ukr. gwar, pereliska || proliska (M) i сапожок -CypripediumcalceolusL. (D) - por. ukr. gwar, cerevycok(M).
Zasadniczącechą odróżniającązespół drugiodpoprzedniego (pierwszego)jest to, żetworzącegonazwy kwiatów zostałypominięte wsiedemnastotomowym słowniku akademickim (P),a więczapewne nie zachowały się we współczesnym rosyjskimję zyku literackim.Cechą drugorzędną, wyróżniającą jużtylko niektórez owychfitoni
mów, jest to, że swój żywot na gruncie rosyjskimzakończyły bądź kończą w gwarach wielkoruskich. Ba,kilkaznichtylkotam zostało odnotowanych. Mimotego, świado
mi poważnych luk w dostępnej namdokumentacji,nie odważymysię i im odmówić niegdysiejszej literackości.
W zespoletym najwcześniejszą, bo już szesnastowieczną, dokumentację posiada
ją trzy fitonimy:
кровавник || кровавик - Achillea L. (R,C,G) - por.ukr.gwar, kervavnyk || kirva- vnyk (M),
сляз -Malva L. (N,Z,W, G) - por. ukr. gwar, śluz || słyz (M),
роевник- Melissa officinalis L. (N: роевниковый,C) - por. ukr.gwar, rojevnyk||
rojovyk (M).
Teksty rosyjskie następnegostulecia dorzucają doń aż dwanaście dalszychpozycji:
ангелика || ангелик - Angelica Archangelica L. (L,C,G)- por. ukr. gwar,enhełyk (M), Аронова борода- Arum maculatumL. (L, D)-por. ukr. gwar,aronova buda (sic!) (M), без|| беза - Syringa vulgarisL. (К, D, G) - por. ukr. gwar, bez || boz || buz (M), голубья нога -Geranium columbinum L. (L),
дрияква|| дряква- Cyclamen europaeum L. (L, O, D), мечик - Gladiolus L. (H)- por. ukr.gwar, mećyk (M),
миколаек || миколайка - EryngiumcampestreL. (Z, W) -por. ukr. gwar, nykołajek
|| mykołajka (M),
568 Wiesław Witkowski
первовесенник-Primula veris L. (L) -por.ukr.gwar. pervośnik (M), пивония - Paeonia L. (L, D)- por. ukr. gwar, pivonija (M),
пчельник -Melissa officinalisL.(C, D)- por.ukr. gwar,pćełyna trava (M), спикандра- Lavandula spica nardi Cav. (C),
тамаришек || тамаришка - Tamarix gallica L. (Z, L) - por. ukr. gwar, tamaryśok (M).
Wiek XVIII - dokładnie tak jak w poprzednimzespole -reprezentują tu zaledwie cztery nowe fitonimy:
горицвет- Adonisvernalis L. (A, D) -por. ukr. gwar, horycvit(M),
звездочница ||звездочник - Stellaria L.(A,D) - por. ukr. gwar, zvizdocnyk (M), конвалия- Convallaria majalis L. (W, D) -por. ukr. gwar, konvalija(M),
образки - Arum maculatum L. (W, D) -por.ukr. gwar, obrazky (M).
Natomiast - cociekawe -aż dwukrotnie większą ich liczbępoświadczyłyzapisy z XIX wieku:
блаватка- Centaurea Cyanus L. (G) -por.ukr. gwar, blavatok || błavat (M), братки - Violatricolor L. (G) -por. ukr. gwar, bratki || bratky || bratka (M), дзвоники -Campanula L. (G) - por. ukr. gwar, dzvonok || dzvonyky (M), диванка - Verbascum L. (D) - por. ukr. gwar.'divenna (M),
орлики -Aquilegia vulgarisL. (D) - por. ukr. gwar, orłyky ||vorliky(M), сребреник - Potentillaargentea L. (D),
фирлетка -Lychnisdioica L. (D) - por. ukr.gwar,firletka-Lychnisfloscuculi L. (M), черевик-Cypripedium calceolus L.(D) - por. ukr. gwar,cerevyky || cerevycok(M).
Zestawione powyżej materiały leksykalne potwierdzają w sposób dostatecznie wyraźny dwaznanejuż dobrzenauce fakty: nasilanie sięwpływów polskich na język rosyjski (a takżena białoruski i ukraiński)w XVII wiekui formowanie się oficjanej (naukowej, literackiej) terminologii botanicznejpolskiej przy wykorzystaniuwbar dzo znacznym stopniu wzorówłacińskich (greckołacińskich), rzadziej niemieckich, bądź tow formie bezpośrednich pożyczek,bądź to kalksemantycznych, np.:
голубьянога >st.pol. gołębia noga > łac.ludowepes columbinus, первовесенник > pierwiosnek > Primula veris,
гвоздика> goździk || gwoździk > śr.-g.-niem.negelkin.
Szczegółowa analiza tychże materiałów pozwalanam przecieżdokonaćparu dal
szych, zapewnejuż mniej istotnych, niechybnie jednak godnych uwagiustaleń.
Tak więc przede wszystkim odnotować należy występowanie w obu zespołach łącznie aż pięciupar synonimicznych fitonimów:
Аронова борода(XVII-XIX w.)= образки (XVIII-XIX w.) = Arum maculatum L, колокольчик (XVIII-XXIw.) = дзвоники(XIX w.) = Campanula L.,
ландыш (XVII-XXI w.) = конвалия (XVIII-XIX w.) = Convallaria majalis L., роевник(XVI-XVII w.) [st.pol. rojownik] - пчельник (XVII-XIX w.) [st.pol. pczel-
nik] = Melissa officinalis L„
сапожок (XIX-XXI w.) = черевик (XIX w.) [st.pol. trzewiczek] =Cypripediumcal- ceolusL.
Ich istnienie (aosobliwie częściowewspółistnienie) dowodzi chyba dość wyraź
nie,że zapożyczeń z polskiego (przynajmniejw interesującym nas tu zakresie) doko nywanona różnychpoziomach języka, w różnych regionach i z różnych źródeł.
Wskazują na to nie mniej wyraźnie modyfikacje morfologiczno-fonetyczne, jakim najprawdopodobniej już na gruncie wschodniosłowiańskim uległy niektóre z tych wyrazów. I to do tego stopnia, że bez pośrednictwa naukowej łaciny nie dopatrzylibyśmy się łatwo w rosyjskich fitonimach диванка, перелеска czy звез- дочницаichpolskichprototypów, jakimi były niéchybnie dziewanna,przelaszczka 11 przylaszczkai gwiezdnia.
Stosunkowo dobrze znana a wielce pouczająca (choćtrudnodziś orzec,czy wkaż
dym calu prawdziwa) jest historiawyrazuландыш. Za jegopraźródło uchodzi sta
ropolski fitonim (przekład ludowej łacińskiej nazwy konwalii: auriculacervi) - łanie uszka. Owe to łanie uszka nie później niżw XV wieku przekształciły się (skróciły) w łanuszka (lm.), następnie zaśwłanoszkę (Ip.). Kiedy zaś łanoszka przeprawiła się przez Bug,została podwpływem znanej tamjuż wcześniejnazwy konwalii - гладыш - zmieniona na ландош, a ta zkolei na ландыш. W tej ostatniej postaci trafiła do języka rosyjskiego.
Naszkicowane nieco szerzej prawdopodobne dzieje łanoszki na gruncie wschod niosłowiańskim ilustrują godny uwagi faktmożliwego (jakkolwiek niejednokrotnie tylko biernego) pośrednictwa języka ukraińskiego bądź białoruskiego w migracji niektórych nazwkwiatów z Polski do Rosji. Niestetynad wyraz skąpe (a ito z zasa
dy późniejsze od starorosyjskich) zapisyfitonimów wdawnych zabytkach piśmien nictwa zachodnioruskiego nie dają podstawy do podjęcia jakichkolwiekszerszych, a wmiarę wiarygodnych prób odtwarzania ich wzajemnychrelacji. Na miejsce nie osiągalnej zachodnioruskiej dokumentacji historycznej wprowadzonezostały zatem - wszędzie, gdzie się dało - ukraińskiegwaroweekwiwalenty etymologiczne fitoni mów rosyjskich, jako że ione,jak widzieliśmywyżej, mogą niekiedypogłębiać naszą wiedzę womawianej dziedzinie.
Zestawienie źródeł leksykalnych:
A- Словарь русского языка XVIIIв., Ленинград1984.
С - Словарь русского языка XI-XVII вв.,Москва 1975.
D - В. Даль, Толковый словарь живого великорусского языка,t. 1-4, Москва 1955.
Е - Этимологическийсловарь русского языка, под ред. М. Н. Шанского, Москва 1963.
G- Словарь русскихнародных говоров, Москва-Ленинград 1965-
570 Wiesław Witkowski
H-H. Leeming,Polish and Polish-Latin MedicalTerms inpre-Petrine Russian,
„The Slavonicand East European Review” R. 62 (1963).
К - Космография, сиречь описание сего света земль и государств великих (ркп. 1670г.),С.-Петербург 1878-1881.
L-Н. Leeming, Rola języka polskiego wrozwojuleksyki rosyjskiej do roku 1963 (Wyrazy pochodzenia łacińskiego i romańskiego),Kraków1976.
M - Słownik botaniczny łacińsko-małoruski, zebrał i ułożył w latach 1877-1932 S. Makowiecki, Kraków 1936.
N- Назирателъ, Москва1973.
О - Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и ла
тинских сокровище, [Москва 1704].
Р - Словарь современного русского литературногоязыка, t. 1-17, Москва- -Ленинград 1950-1965.
R - Редкие источники поистории России,t. 1, Москва 1977.
Т - A Dictionarie ofthe Vulgar Russe Tongue attributed to Mark Ridley, Köln 1996.
W - Немецко-латинский и русский лексиконкупнос первыми началами рус
ского языка, С.-Петербург 1731.
Z - Л. Ф. Змеев, Русские врачебники(Исследования в области нашей древ ней врачебной письменности), С.-Петербург 1896.
Y-G. Thomas, Middle Low German Loanwords in Russian, München 1978.
