Rozprzestrzenienie osadów najniższego keloweju na Niżu Polskim

UKO 551.762.23 :551.862.23 :564. 53(438 :25)

KrY'styna DA YCZA'K...cALIKOW'SKA

Rozprzestrzenienie osadów nainiższego · keloweiu na Niżu Polskim

Obszarem

wyjściowym

dla

badań

stratygraficznych jury

po'~aTpa

.. c- kiej w !Polsce jest

pięknie odsłonięte

pasmO' Jury

Kr,alkows1ro~Wieluń­

skiej. Podstawy dzisiejszej

znajomości zagadnień

jurajskich

z.awdzięcza,..

my pracom G

.

Bukowskiego, P. Koroniewkza,

A.

MichaISlkieg'o, B. Reh,..

bi!lldera, W. Szajnochy, K

.

'WójoCiika, L .. z,ejsznera O'raz

pełnemu

swoistej romantY'ki te'kJStowi i

pięknym

mapom

·

Atlasu Geologicznego Galicji S.

Zaręcznego.

Ogromna

pracowitość

tegO' auto.ra', wielkie

umiłowanie

i głęboka znajomość

przy.rody

doprowadziły

w rezulta'cie dO' powstania prac, w których zaw.al'to wiele prawd L hipotez aktualnyoh dO' dnia dzi-

siej~ego. Świ~tne

te tradycj'e kontynwowali w lata·ch

międtzywO'je.nnych

badacze tej miary, jak J

.

Premik i S. Z.

Różycki.

!Prowadzone z wielkim rozmachem p() roiku 1945 ha,dania geologkz- ne, oparte na

'

klasycznej metodzie

bezpośredniego

kartowania

odsłonięć

i nowoczesnyoh metodach wiertniczego kartowania obszarów zakrytych,

dostarczyły

ogromnej

iloOŚ'Ci materiałów

dolkumentacyjnych,

pozwalają­

cych :na lepsze rolZpOlZllallie budowy geologicznej

Niżu

B()ls'ldego.

Osady juxy

środkowej sta:nowią

w Polsce

ko~ple!ks

dobrze po' znany.

Szerokie rozprzestrzeni eni, e regiO'l1JaI: ne, znaczna liczba maturalnych od-

słonięć,

stooSUnkowO' niewielka, w

~Ż!dym

razie

dostępna

dla obecnej techniki wiertniczej

,głęoboikość występow.ania

osadów w teren.ach z,akl'y- tych, a przede wszYlStkim O'gromne

'

bogactwo fauny -

główlnie

amO'ni- tów -

umO'żliwiłO' doikł.adne

poznanie stratygrafii

i

paleogeografii po'"

szczegól1nych ogniw jury

środkowej.

Jednym z

'

bardzo ciekawych

.zagadnień

stratygrafioczno-paleogeogra- ficznyoh jest problem gra'nicy batonu i keloweju, który w

świetle

obec- nie

dostępnych

danych faunisty.cznyCh i paleogeograficznych

wygląda

:nieco inaczej

niż

to d01tychcza's przyjmowano.

W O'bszaue Jury

KrakowSk()-iWieluńskiej

stwierdza

się na ogół

(8. Z.

Różycki,

1953) zgodne

następstwO'

osadów poziomu Macrocephalites

^t

y- picus na

najWytŹSZym

batonie. ,W

południowej części

Jmy Krakowskiej, wZalasie i Sance (8. Z

. Różycki,

1953

;

S.

nż,ułyński,

195'0) O'l'az

rw

za-

chodniejczęści

za' padliska przeclkar,pacikieg,o (S. Siedlecki -

inf.

ustna) .obserwuje

się

transgresywne

ułożenie

warstw makrocefalitowych na macznie starszym, paleioZJOli.cznym

podłożu.

Kwartalnik· Geologiczny, t. 10, nr 1, 1966 ·r.

Osady lIla'jni21szego ~kellOwejou na 'Niżu ~im 75

z,godne

IIlaiStępstwo

osadów ;pozi!Olmu Macrocephalites typicus

:nad

gór-

nobatoński.mi

utwnrami pozdomu Clydoniceras discus

stwierdził J.

Znos- k.o

(19'57)

na .obszarze Kuj'aw. Podobne

następstw.o

sbwierdZOtnO'

również

w olbszarze paranty'klltwrium pom.orskiego

(lK.

Dayczak-Calikow8tta,

1959).

We wszystiki'dh wymienionych d.otychczas O'bszarach o'bserwacje te poparte

są występowaniem

fauny ma!lmocefalitowej.

W

ŚI1Odko,wej części

paranty'klinorirum pomo,rskiego

I(Lędyczelk)

stwi,er-

dziłam obecność

paleontolorgicz.nre udokumentowanych osadów pozio>- mu Macrocephalites typicus,

leżących

zgodnie

^IlJ8.

utworach górnegO' . ba- tonu. W

·pół!nocnej części

paTantyildino!l'ium, w rejonie Kamienia BomoT- skiego, nad

pięknie wyks-itałoonym

i ;bogatym w

przewodnią faunę

amo-

nitową najwyższym

bat<mem

^leży

gruba

(50

m) seria

^luźnych

piasków, z których

UJzySkałam

tylko j,ed' en oka, z Macrocephalites (Dolikephalites) sp. Seria ta reprezentuje pr,awdopodobnie poziom Macrocephalites t y- picus.

Istnieje jednak .ogromna

część

polsk'iegO' basenu epikontyne.ntalneg,o, na któ!l'ym n.ie st1wie.rdzolIlO ani osadów, ani fauny

najniższego

keloweju.

Hipoteza

dotycząca

regionalnego bra'ku IQsadów

'IlJajniŻlSzoego'

keloweju m,a-

SU!Ilęła

mi

się

w lalla: dh

1959--610,

po

op:ruw()łW1amiu

kilku

'WIiJeTceń :Z

O'bsza!l'u syneklizy

nadbałtyckiej,

niecki

szczecińskiej i

moo.oklimy Iprredsudeck'iej.

Jed.nakże

jako novum

zmieniające

w 'zasadniczy sposób

'po,glądy

na

cha-

rakter kelowej?kiego basenu !Sedymen,tacyjnego araz jego paleo,geogra-

fię wymagała

doildaJClinego sprawdzen:iJa i ewentUJalnago potwief>d.zenia w d-alszy'Ch badaniach.

!p()ln~eważ

rezultaty

okazały się a·ż

\l1adto ' zadowa-

lające, można

obecnie

przedstawić

wyniki tych prac.

' W latach

1959-61 J.

Znosko

(195'9

a, b,

196'0) stwierdził

w wierce- niach usytuowanych na wyniesieniu roazursko-suwalskim transgresyw- ne

^ułożenie

osadów górnego keloweju na utworach

.batońskich.

Przy opracowywaniu wiercenia

^Pasłęk

IG I

stw:erdziłam 1(19&9) występowa­

nie paIean:tologiczm'ie . U!dokumentowanych ooadów poziomu Sigaloceras calloviense na nie

n.ajwyższ~h

ogniwa.ch gÓlIDego batonu. W wierceniu Bytów 1'0 I w toku

!badań

IJnstytutu Goolo, gicznego

.W 19'60

r. stwier- dzono na osadach

górnobatońskioh serię łupk8w

ilastych z

fauną

amo- nitów przewodnich dla · pozioOllllu Kosmoceras jason. W otwoTZ!e OhoszcZlIlO' IG

f i(196'O) zatrlO,tt>rw;aino

osady z

fauną

pOlzioOmu Sigaloceras calloviense,

leżące bezpośredniO'

na utwo.rach poziomu Clydoniceras discus.

Następstwem

tych obseTwacji, polCzyruonyoh w pun'ktach znacznie od siebie oddalonych

i położonych

w

obrębie różnych

joednostek te'k1:lo'"

:nicznych,

stała się koniecZIlJOlŚĆ

potwierdzenia uzyskam.ych wyników dal- szym'i wiercemami. Prace te przeprowadza

^się do

chwili obecnej,

c0-

raz , bardziej precyzyjnie

określając

.,.arysy !basenu sedymentacyjnego

naj:niższego

keloweju.

W .ze:stawieniu zamiesZlCIronym w tabe'li 1 wymienione

są

rodzimy aomOllliitów wspólne dla górne. gobatonu

i

keloweju.

UwzględniOlIlO

tu g:a- tunki allllOlIlitów

występujące ,głównie

w pozioma· ch Clydoniceras discus

i

MacrocephaUtes typicus,

wykazując róWtrlJOCześnie

ich

,powiązarua

z o: g- niwami

sąsiedin:im~.

W spiSie amornitów kelowejJskich

u'Wzglętd:n:iorno

rów-

nież

wy.bralIle , gatunki, które

rozpoczynają

swój ro.zowój w

wyższych

po-

zioma.ch keloweju, a

,głównie

w poziomie Sigaloceras calloviense.

Zestawienie fauny amonitoweJ z pogranicza górnego batonn (pars) i keloweju

B a t o n Kelowej

górny (pars) dolny

Nazwa

Paroecotraustes Clydoniceras Macrocephalites Sigaloceras

paradoxus discus typicus calloviense

1 2 3 4 5

Oppelidae

Oxycerites aspidoides Opp.·

Oxycerites fuscoides Westerm.·

Paroecotraustes paradoxus (Roem.)· -

Paroecotraustes serrigerus Waag.·

Oppelia calloviensis Par. et Bon.·

Oppelia subcostaria Opp.·

Oppelia f1ector W aag.·

Hecticoceras hecticum Rein.·

Hecticoceras pompeckii Par. ·et Bon.·

Hecticoceras chananiense Par. et Bon.·

Hecticoceras michalskil Lewiński·

Hecticoceras metomphalum Bon.·

Oecotraustes grossouvrei Par. et Bon.· ---...----.---

Oecotraustes

er.

conjugens Mayer·

Strigoceratidae

Strigoceras dorscavum (Qu.) Strigoceras septicarinatum (Buckm.) Clydoniceratidae

Clydoniceras discus (Sow.)·

Clydoniceras discus (Sow.) var. hochstetteri (Opp.)

Tabela 1

górny Kosmoceras duncani Kosmoceras pollux Kosmoceras jason

6

-;:J C)

i

^P>

1:;:1

j

~ f

i

~

{i:I

Clydoniceras discus (Sow.) var. b/akei Ark.

C/ydoniceras discus (Sow.) var. dlgitatus Ark .. C/ydoniceras discus (Sow.) var. crenellatus Ark.

Clydoniceras thraptonense Ark.

Clydoniceras 1Wdosum Westerm.

Clydoniceras davaiacense Liss.·

Clydoniceras hollandi (Buckm.) Clydoniceras douglasi Ark.

. Delecticeras de/ectum Ark.·

Delecticeras evolutum Westerm.

Delecticeras crassum Westerm.·

Delecticeras /egayi (Rig. et Sauv.)·

Delecticeras ptychophorum (Neum.)·

Spiroceratidae

Parapatoceras distans bentzi Pot.

Parapatoceras distans Baug. et Sauze·

Patoceras calloviense Morr.·

Perisphinctidae

Siemiradzkia aurigera Opp.·

Siemiradzkia verciacensis Liss.·

Siemiradzkia berthae Liss.

Siemiradzkia rotundata (Roem.)·

Choffatia acuticosta (Roem.)·

Choffatia aequa/is (Roem.)·

Perisphinctes moorei Opp.·

Perisphinctes wagneri Opp.·

Perisphinctes furcula (Neum.)·

Perisphinctes frequens Corroy·

Perisphinctes procerus Seeb.·

Perisphinctes patina Neum.·

Perisphinctes martwsi d'Orb.·

Q

'<I

!.

'S: ~

m:

~

N

:>t

~.

ł

g

!:l: 2:

.:

~ §'

-oJ -oJ

1

I

²

I

Perisphinctes evolutus Neum.·

Perisphinctes subtilis Neum.·

Perisphinctes funatus Opp.·

Perisphinctes curvicosta Opp.·

Perisphinctes euryptychus Neum.·

Perisphinctes

er.

^{elegans Siem.·}

Perisphinctes er. scopinensis Neum.

Proplanulites

er.

pourcandiensis Teiss.·

Proplanulites subcuneatus Teiss.·

Proplanulites koenigi Sow.·

Proplanulites teisseyrei Tornq.·

Proplanulites spirobis Neum.· , Proplanulites cracoviensis Teiss.·

Macrocepbalitidae

Macroceplmlites gracilis (Spath)·

Macrocephalites typicus (Blake) canizzaroiGemm.·

Macrocephalites macrocephalus Sehloth.·

Macrocephalites pi/ett~ Par. et Bon.·

Macrocephalites lamellosus Waag.·

Macrocephalites tumidus R e i n.

Macrocephalites subcompressus Corr.·

Macrocephalites herveyi Sow.·

Macrocephalites subtumidus Waag.·

Macrocephalites pi/a Nik.·

Macrocephalites platystomus Rein.·

Macrocephalites rotundus Qu.·

Macrocephalites voltuense Róż.·

Macrocephalites dolius Buekm.

Macrocephalites er. bedfordensis Spath

3

II

⁴

I

⁵

I

- - - -

- - - - - - - - - - - - -

- - - -- - - -

I

⁶

- - - -

---

- - - - - - . _ - - - -

....

_co

i ~

Pl

'<

tt

_n

~ ~

f

lit Pl

Jak::

wY1Ilika z rzestawienia fauny amonitów, lIl'a

przełomie

góil'nego 'ba-

tonu

1..

dolneglO Ikeloweju

nastąpić musiała /gw~tOtwna zmiana

warun-

ków Ibiolo.giczm.ycili

wyrażona oałko­

witą odrębnością zespołów

fla'UiIl!i.- stycznych dbutych o'gniw. W ,gór-

nym

haltonie

roZJWIÓj życiJa Oir'garucz-

nego

\był n:iesłyc'han'ie

!bujny. Boga- ctwo amon'itówzaróM7lIl,O pod

w~lę­

dem

^ilości

osdbni!ków, 'laik

^również

ilości iWy!stępują1cydh

tu rodzajów

i

gatUlnkbw jest

zupeł!nie

niepOO"ów-

.

lIlywailne

z ilością

amcmLtów Cha-

·

ralkterystY'cmlych dLa poziomu Ma- crocephalites typicus. W lPo:ziJOmie Clydoniceras discus ba:Nizo

l~e wysbę/pują

przeldJStawticiele

sześciu

rodziJn alJniOlnitÓ'w, z: których trzy (Oppelidae, Clydoniceratidae

li:

Stri- goceratidae)

mają

przewodnie zna- czenie.

W osadadh

tpoz.iomuMacro- cephalites typicus !Il:atomias't prze-

wo1d:nią fuun.ę amonitową lSta:nowtią wyłą'c~nie

Macrocephalitidae, a i to

ty/łka

niellioczJne,

n'ależą,ce

do

tr~e,ch

rordzajoÓw: Macrocephalites ,(sensu stricto),

Dolikephalitę~ i

Kamptoke- phalites.

WierceIllia wylkOJllane na dbs1Jar:r.e nieciki

srezecińs1ciJej

(Swzecdn. IG l, Ohodwel IG l, Ohoszczmo IG I,Za- bickogeo 1, Dobrzany

.geo

1,

Dc-

Uce geo 1, Drnwno 1, Drawn,o goo 3), moniQIkliny przedJSudeckiej (Pie- kary lG l, Z:brudzeIWIO, Zakrzewo

.

1, Bulkowiec,

'Środa

WU{Jp. IG I

i

IG II)

Ol'i8.Z

w

części

zaJPad1iska

Ibrzeż­

(!lego (Sierpc

,gro

l,

fPłońSk

IG, lwiczna 1, 'Wa:rszawa IG I):i w sy- ne!ldizie

perY'baJłtycldej (Pasłęk

IG I, BaTtoszyce IG I, Golrla:p IG I)

wy-

ka'zały" że

na zerordowanych

częś­

ciowo u'tworadh

IgÓI"netgo lbailiolIlU Ile- żą

niezgodn!ie osady pomomu Siga- loceras calloviense, uld.oikumento- walne ;pomad

wszelką wątp~iwość,

bardzo lboga

tą przewodnią fauną amonitową·

!Krystyna DaycZ81k ... Cal!i:lrowska

Fig. 1. Zasięg poziomu Macrocephalites typicus IW PoJ.sce

Extent Qf the deposits ol the hQrizolIl Macrocephalites typicus 'in iPlo,land' 1 - punkty Występowania fauny przewodniej dla poziomu MaCTocephatites typicus;

2 - punkty wYstępowania fauny ekwiwalentnej; 3 - punkty. w których stwierdzono brak osadów poziomu MacTocephatttes typicus; 4 - obszar wYstępowania osadów facji epikontynentalnej w poziomie M. typicus; 5 - obszar wYstępowania osadów fa- cji geosynklinalnej w poziomie M. typicus; 6 - obszary pozbawione obecnie osadów poziomu M. typicus; 7 - obszary lądowe podlegaj ące denudacji; Kl. B1 - przYbliżone

pierwotne położenie skałek egzotycznych Kruhela Wielkiego i Bachowic; BM - Brama

Moraw~ka

1 - occurrence sites ot index fauna for the horizon MacTocephatttes typicus; 2 - oc- currence sites of the equivalent fauna; 3 - sit es in which the deposits ot the horizon MaCTocephatites typtcus are missing; 4 - occurrence area of the deposits ot epi-

continental facies at the horizon M. typtcus; 5 - occurrence area ot the deposits of geosynclinal facles at the horizon M. typicus; ·6 - areW! which are la'dking in deposits ot the horizon M. typicus. at precent; 7 - 'continental areas which were sUbject to denud8ltion; Kl. Bl - approximate original situation of the exotic klippes ot Kruhel Wielki and Bachowice; BM - Morvian Gate

Osady te

,dharakteryzuj,ą się niewielką miąższością,

która

rwa/ha się

od.

lcilkudziesięciu

centymetrów do kilku metrów.

^Są

to

^.głóWnie

IUltwocy pia.szczyst· e,

piąszczysto-wapi~e, mułO'Woowo-margliste 'lub

dolomitycz'- ne.

DoŚĆ często

- jaik

1lllp. lIla

:rpIOnoikli:nie przedsudeckiej, w niecce szcze-

dńskiej i lIr1ogileńJSko-łódzkiej

oraz

nie~edy w łpOłwdniowej części

pa-

Fig. 2. Rozwój <pOLslcie.go basenu ep$kontyillentalnego w keloweju

'llevelopmoot of the Poli.sh epioontinenia!l baSlin at the Callov1an time 81

1 - obszar basenu epikontynentalnego w poziomie Macrocephatites typicus; 2 - obszar transgresywnego ułożenia osadów poziomu Sigatoceras caUoviense na osadach górnego batonu; 3 - obszar transgresYW"nego ułożenia osadów górnego keloweju na osadach górnego batonu; 4 - obszar geosynklinalny; 5 -'- obszary lądowe podlegające

denudacji; '6 - granica obecny,ch wYchodni keloweju

1 - area of epicontinental basin·' of the horizon Macrocephatttes typicus; 2 - area in which. the deposit ·of ·the horizon. Sigaloceras callovtense overlap the Upper Bathonian ones; 3 - area in. which the d,eposits of the upper Callovian overlap the Upper Bathonian ones; 4 ~ ·geosynclinal area; 5 -'- continimtal areas which were sUbject to denudation; 6 - boundaries of the· present"day Callovianoutcrops

i'an'tykIino'l"iulffi pomorskiego. i wischodniej·

częścisyneklizy peTybałtyc­

'kiej -'- za:zn,a,cza

się

illieznacma

gl'Uzłowatość

utworów, które przybie-

rają

pokrój

^zbHż,ony do' WaTstwy ~bulastej

, gólmi egokelolweju.

W obrębie·

osadów jpOziomu Sigaloceras calloviense,

leżący;ch

niezgodnie n:a ,z,denudo-

wanyohozęściowo

ui'wOiI'.ach

górnoibatońskich,

zaznacza

^się

o

^becność

dro~ych 'żwir!ków

krwaJl'Cl()'wych,

Ja.

nieikiedy cZJa.ll'ne

iły

lub d : 1aste

muŁow­

ce

hartlo!n'll

wkomponowane

są, .

w .

'PolStaci tOlczeńców

lub pcxrwalków,

w przySpągowe

wamtwypciziO'IrlJu si'galocerasowego. . . .

Kwartalnik Geologiczny. - li

82

iK.rYIstyna Daycżak ... CalJi;kowska

Z górnej

części

"serii górnych podw,apieniaJków" z Sowiej Góry

koło

Cmielowa s. Z.

Różycki {1'955)

przyta'cza

Ia'U!Ilę

amonitów, lIla ipOdstawie której wnioskuJe,

'że

w Iserii tej reprezeIIltowane

·są

obydw,a 'poiz:omy do1nego kelowej'U, a

więc

zarówno POZiiOm Macrocephalites typicus,

j.ak i

Sigaloceras calloviense; IWydaje

się

Jednak,

ile

wiek tej serii

określić

.by raczej

należ,ało

na pozi,om sig,aloceTiasawy, na·

00

w:ska'zuJe

zasięg

cza- sowy przytoczonych amonitów: Macrocephalites tumidus R e

i n.,

Hecti- coceras pompeckii

^;p

a r. et B o n. i Phylloceras aff. kudernatschi Wa a .g.

Z przytoczonych

wyżej

danych wynika,

Ż'epod

koniec górnego 'bat·o- nu lub na

przełomi,e

'batO!llu i ke'loweju

musiała mieć

m'iejsce

dość 'Sil-

:na regre.sja,

obejmująca

lOibszar póllnoonej

'części

Niilu Po:lskiego, ku po-

łudniowi

natomiast mO!I"ze

rozszerzało

swój

zasięg.

W wyniku tych pro- cesów morze

utrzymało się

w postaci

wąskiej

rynny o ogólnym kierun- ku NNW - SSE.

Zhwł'lniik

mO!rski

obejmował

obszar parantykl'ino'l'ium kujawsko-.pDmotrskieglO', ZaJchódnde i

południorwo-za·chodnie obrzeżenie

Gór

Świętokrzyskich, wschodnią część

nieoki

mogileńsko-łódzJkiej,

o'b- szar Jury

Kralrowsko-Wie'luńSkiej,

nieCki

nidzi:ański,ej

oraz zapadliska przedkarpa'okiego -

aż

po.

rprzylbli:ż.one

pierwo:tne

lpołożenie skałek

egZio- tycznych Krwhela WieLkiego (fig. l).

.

Na óbszarze tego zbio'l"n:iJka istniej,e w zasadzie

ciągfulŚć

sedymenta- cyjna

pomiędzy

górnym batonem a

lIlajni!ższym

ke1orwej'em. Na osadach

najwyższego

batonu z

lbolgatą fauną

ldydop;kera.só'w

leżą

zgodnie

,przeważ­

nie wa:pienno'"1Piasrezy:ste lIuib doLotnitowe 'Utwory p021iomu Macrocepha- lites typicus z

nieliczną,

ale !barozo

charaikterystyiCzną fa'UiI1ą amonitową.

Natomiast na obszaTze

1eżącym

ipOoo granicami ibasenusedymentacyj:ne- go poziomu Macrocephalites typzcus

reżim

moTSki

'zapanował

po!IlJOlWlllie

bądź

to wpo·ziomie Sigalocera:s c:alloviense,

'bądź też

dopiero rw górnym keloweju (fig. 2).

Regresja 'w

mjlIli:ższym

!kcloweju, w obsmrre

!pÓłnocnym,

spDIWIOdIO-

wała całkowit'e odcięcie

polskiego basenu sedymeIlltacyjnego od obsza- rów

północno-zaohodniej

·Ewropy.

Równocześnie

lub n'ieoo

wcześniej

na

połud!n.iowy.m

za· chlodz'te musiaro

nastąpić

ortwa!I"cie Br.amy Morawski,ej, przy utrzymamiu' dotychczasowe.go

połączenia

z

Tetydą drogą

wschod-

lIlią

- przez

DoIbrudżę.

Przemawia za tym ki·el'lunek Itra:nsgresji

najlIliż­

ISzego !kelOlWeju w

południOlWej części o1rręgu

ikralrolW'ski. ego,. Wszyscy do- ty,chczasowi bad:a'c:ze

'(K.

WóJcik,

·t910;

S. Z.

Różyclri, 11953;

'5.

I[)żułyń­

ski, 19510)

stwierdzają

zgodnie,

że

transgresja

wkroczyła ma

ten ohszar od

p6łnOClIlego

zachodu,

przesuwając się

konsekwentnie !ku

południowi aż

do

zupełnego

21niesienia (w jurze gÓI'lnej)

'bariery oddzi·elają'cej

(basen epikontynentalny od brusenu Tetydy.

Także

i fauna am01nitowazdaje

'się świadczyć

o 'iStn'iem.iu bardziej

hezpośredniego. niż

przez

DoIbrudżę

!połączenia

z mO!I'zem alpeJskim. Od do,lnego kelorweju'

'zwiększa się udzi;ał

faumy

medyterańSkie'j .

w zespole amonitów basenu epilkoll1ltyn:entalnego, przy

czym

amolIlity alpejskie w ikelowej<u liczn;iejsze

są

w

południowej części Niżu

Polskiego.

Zjawi:Sko :regresji w

iIlajlIliższym

keloweju, zaootowane na rmacznym obsza!rze polskiego hasenuepikontynenta'lnegb oopiero rw ostatnich la- tach,

mi,ało dość

szeroki

zasięg

regio'nalny. A. Kumm (191512)

zestawił listę

62 gatunków amo.nitów,wyek:sploa,towanych z "warstw makrocefalito-

Osady lIla'j:niżlszego ke10lweju na Niżu !Polskim

Fig. 3. Pl'zypu.szczalny obraz ,paleogeograficmy morza epi'-.

1oontynenta1JnegQ środkowej i zachodniej lEuropy w dolnym ~elQweju

Supposed pal:aeogeographical picture

ar

epioontinentai sea of the lVLidJdle and West !Europe axeru;' at the 'Lower CaUovi:an1lime

1 - sztywne masywy paleozoiczne i prekambryjskie; 2 - obszar występowania osadów poziomu Macrocephalites ty- ptcus; 3 - obszary na których stwierdzono transgresywne

ułożenie osadów poziomu Stgaloceras caIloviense na osa- dach górnego batonu; 4 - obszary na których przypuszcza

się transgresywne ułożenie osadów poziomu Stgaloceras caIlovtense na osadach górnego batonu; 5 - brak danych;

6 - linia wyznaczająca obecne położenie czoła przemiesz-

~zonych płaszczowin alpejskich i karpackich

1 - consolidated Pala90zoic and Precambrian massifs; 2 - occurrence aręa of the deposits ot the horizon Macro- cep halit es typicus; 3 - areas in which the deposits of the horizon Stgaloceras caIlovtense overlapping those ol the Upper Bathonian, have been ascertained; 4 - areas in which the deposits of the horizon Stgaloceras caIloViense are supposed to overlap those of the Upper Bathonian;

5 - lack of data, 6 - line showing the present-day situation of the front of both Alpine and Carpathian overthrust nappes

83

wych" Dolnej Saksonii.

Z.a:sięg

"warstw ma:krocefaIi'torwych" w

ujęciJu

geologów memieokilch odpowiada

całemu

dolnemu ikelowejo'Wl w

^uję­

ciu polslcim, czyli po!ziomom Macrocephalitestypicus

i

Sigaloceras callo- viense potraktowanym

łą.czme.

W zesta:wieniu

A.

Kumana roecydowaJIlie

przeważają

amonity

rozpoczyttlające

'swó'j rozwój w polzio,mie Sigaloceras calloviense, jak np.

młodsze

maikr.ocefality, kepplerity

i

'propLanulity.

Natomiast

zasięg

czasowy ,amonitów

wy,stępujących

w poziom1e Macro- cephalites typicus

I{w ujęciu polskim)

me .ogranicza

się wyłącznie dOI te ...

go poziomu, al,e Jest ZIl1acznie szerszy

i

obejmuj'e :nie tylko

cały

!lrelowej

84

^!Krystyna Dayczilk~CalJilroWska

dolny, lecz nierzad!ko

ta1kże i

górny. Z

pflZytocronęgo

przez A. Kumma- zespolu fauny amonitów wynika,

że

'brak tu

skamieniałości

hezspO!l'1lie

de:fi!rciujących przynalem,ość choćby części

"warstw malkriQlcef.alitowych"

wyłącznie

do poziomu Mactocephalites typicus, ni1 e ulega

wąipliwoŚ!Ci

natomiast ich

przynależność

dlo poziomu Sigaloceras calloviense.

G

.

Lutze

I(Hł60) podkreśla

w swojej pracy fakt, stwierdzony

IW

'licz- :nyoh 'pro-filaoh

półlnOiCiIlo-z,achodnlch

Niemiec, transgresywnego

ułoże­

nia

O!Sadó~

poopoziomu Proplanulites koenilgi (n.ajnimza

część

pOiZiomu Sigaloceras calloviense w

'Ujęciu

polskim, a'Iligielskim i niemieckim) na utworach gÓT1Ilego - ba:ronu.

Schematyc2ll1a mapk,a zami.eszcwna w pracy A. Kumma 1(1952,

fig

00, str. 3- 31) ISUgeruj1e

zamknięcie

branty'

.

'heskiej w górnym do.ggerrz.e. Ist-

nienie progu w tym oIbszarrze

podkreślał również

S. Bulbnlorff (1935) przy omawialIl'iu paleogeografii

ke10łweju

za-Ghodnie'j Ewopy.

Przy1Joc.wrlle fakty

skł.a:niają

do

sfo'l"mułowania

wniosku: basen e- pi- kOiIltynen:ta1ny zachodniej i

środkowej

Europy

wyraźnie d.zielił się

w

wyż­

szym doggerze na

część 'pół!ntOlcną

i

połucmiową.

Obie te

-części,

!'przedz'ie- lone usztyw1l1ionymi starymi

lffiaJsywJami paleoZloi~cz:nymi, bądź

:to

łą-czy­

ły się

okresowo,

Ibądź też

- przy

zamlkmięciu

tradycyjnych

pOłąlC'Zeń

-

.

stanowiły oldr~bne

j,edntolStki paleogeogr.ru;iCZil'le.

Gwałtowna

TegIr'esja w kieru!nlk:u

południowym;

któ;ra

miała

miejsce w poziomie Macrocephalites typicus,

połącwnaz

prawie

równo'c~esnym z,amkinięciembramy

heskiej,

spD'wodow.ała ;zupełne

wycofanie

się

morza z olbszaru

póŁnocnegto, obejmującego. zachodnią część obniżenia

niemiec- ko-polskiego oraz

część śroldilmwej

'i

półmocno-w$lchodniej

A'I1glii. Kon-

sekwencją

te.gozjawiska jest br.ak o.sadów

n'ajniżs~ego

k€loweju na ca-

łym

tym obsz.arrze· ocaz tTansgresywne

,u~()żell!ie

u'two.rów poziomu Siga- loceras caLloviense na: górnym ba1tonie:(A. Kumm,'1952; J. H. GalloIIlJOlIl,

.

1955; W. J. Amell,

. 1'956;.

G. Lutz.e,

196-0;

K. Day;czaJk-<Ca:ltimws!ka,

J964

a,

b,

196' 5

:

). 'W

,południowej części

o:bszruru natomiast

reż'i.m

morski

rt:rwał ·bez

przerwy i sedymentacja morski- ch osadów górnego 'batonu

i

kelo.wej1u

przehiegała

bez

większych za'kł:óceń,

czego dowod€ffi

są peł­

ne, dobrze paToon'tologiczn1e udokumentbw.ane profile cmawiany'ch og-

niw - stratygraficznyiCh.

. .

Obraz

paleogeogra~icznyepi®ontyneIl'taln:ego

basenu sedymentacyj-

·nego

zachodniej

i środilmwej

EurtJlpy w poziomie Macrocephalites typi- cus jest bardz.o :lwlIlSekwentny (fig. 3). Basen: ten, ogranicz'Olly w partii cenr bralnej od

półno,cy 'krawędziami

sztywnych masywów paleozoicmych, wnika - poprzez basen paryski -

rozległą zatoką

na <:Jt'bszarr

:południo­

wo

.... wschodniej Anglii, przejlawiając zresztą

,podlk()lIliec

te~o

poziomu (w podpoziomie Macrocephalites camptus _

podziału .

angielskiego) nie-

:

znal cz:ne terudencjle iI'1OZ1WojOlWe (J. H. CaUomon,

19~5). !Podobną

za-

tokę,

równie

l'ozległą i łączącą się

z centrallnym'i partiamizbilOlm;ika przez

Br,amę MOTawską sta'I1JOIwił

basen po'l:ski.

Zakład Geologii NiżU

Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4 Nadesłano 28 września i964 r.

·

.

'8tre5'wzelll'ie 85

PISMIENNICTWO

ABJKEI..IL rwo J. (Ul56) - JurassU'c g,oo'logy of the WOl"ld. E)tHnbourgh - iUcmdiQn.

BUBNOF'F

,s.

^{(10015) -} Geologie V1QIIl Europa. Geologiie der tErde, 2, nr 2. Berldn.

CAI.IUoMON J. H. (1/9155) - The AmmOiIl.ite lSuccessiiQn'

in

the :j:Jower Orrlord Clay .and. Kellaway,g Beds at Kidlington, 1000000rdshn-e, and ihe mnes' lOt the Oallovilan ma,ge. !PhiJ.. Trans. IOf the Roy,al SIOC. iQf. tLomdon, IB] BilO!.

Sc., 239,

nr

664, p. 215--004.

Lorridon. . .

DAYCZAK-CALIlKOWSKA K;. 'CI9.'i9) - Dotychc'za,solWe !wyniki badań sltl'laltygra- 'ficzny,ch doggeru IW oIbs'zarze Kamienia PomQIiskiegiQ ,(na pods,tawJe ma- krofauny). Kw,art, geol., 3, p. 31~338, nr 2. Warszawa.

DAYCZAK.-CALlJKOłWSKA K. (1964 a) ~ .M:1aiS Geologiczny Po1siJt.i.ZagadiIllienia stratygrafkznlO-facj:a'lne, ,z. 19, ,cz. ::H. Wyd. Geo1. Wanzawa.

DA YazA:K~CALIlKO\WSIKA K. 'QlOO4b) - Zagadnienie stratygraf;tl: tdogge,ru w pół­

nlOcniQ-wschoodn,iej lPolsce. KrwaTt. ,geoI., 8, p. 24l1f-ł250, nr 2. Warszawa, DA Y1CZAK-CALIKJOWlSlKA K. (11965) - Korelacj.ą.. os,adów jury środklOwej na ob-

szarre niecki szczedMkiej. Kwart. ,geol., 9 p. 27111-200, ,nr .2. Wa'rs'zawa.

DŻUŁ WSKJ

s.

(l 95iQ) - SIpos'Pl'zeżooia nad :utworami litoTa'linymi jury 'brunatnej na ~iQłud'n'ie od Krzeszowic, Rocz. 'PTG, 19, p. 3817---400, nr 2. lKrakÓIW, KUMM A. C191}2') - Der Dogger '~Miottlerer ooer Bra,wner Jura) 'in: Das ,Mesoroikum

in iNiedersaichsen, p. 3129'-1:09. Bremen-Horn.

LUTZE G. (19161O) .".... Zur IStrati~aph~e und 'PalaeontologJe des Call1Ol\rien undO!x- fiQoorein In Nordwest-Deutschland. Geol. Jhb., 77, p. 3911'-632. HannOIver.

RÓŻYlOK[ '8. Z. 'OII963} ,.- .Górny do.g;ger i do~ny ma1m Jury KrakoWisko-Często,·

chowlskiej. Pr.,Ins,t. 00001., 17. 'War.szawa.

RÓŻYiCKI S. Z. (19515) - PaI1kinsOil1ie, gaJrantiany i strenoce,rasy ~ doggeru obrze-

lŻenia Gór Ś'Więtok;rzyskich li ich s1matygralfkzm.e '2lIlac~e. AQta ;geoil.

!pol., 5, p.30'5-341, nr ;3. W,arslza;w,a.

WÓJ.oIlK K. ~l!9I1.O) - Bait, kelowej d ox'fbrd okręgu krakowskiego (sltratygrad'i'a), Rozpr. :Wydz. 'Mart. "iPrzyT. 'PAU, 50, [E], p. 4()9--i511. Kraków.

ZNO'SKlO J. . (1957) -: Zarys ,stratygra.fii łęczyckJ:ego dogg;eru. Biu1. 'IiIl:sil;, GeoL, 125. Warsiawa.

ZNo.sroO J .. (lUJ59 a) - Wyn'ik.i wierceń .siruktur,alnlO"1,P<)szukiwawczych Sokółka 1

r

ISokółka 2 wykonanych w 191:8 r. Arch. Inst. ~iQl. (mrus:zy.no.p'i,s). rw'aT-

~zawa,

ZNOSIKO J. (1959 b) ~ St'raJtygrafia utwoir6rw juraljsklid}. otwo'l'U IKryn'ki DG 1. Arch.

Inst. Geol. (maszynopis).

ZNOSKO J. (11961) - Jura z otworu w 'WejlSunach

koro

Bilsza. Alr,ch. Irust. Gro!.

'(maszynIOpis). W.arsza Wia.

KpbtOTbIHa ,lJ;AbPIAK-D;AJIHKOBCKA

PACllPOCTP AHEHIIE' OTJlOJKERIIO' 'H1I30B KEJIJIOBEJI 'BA nOJILCKOO 'HII:3MEHHOCTII

Pe3IOMe

Ha OCHOBaHIDl: KaPTOl'PruPWIecKoro H <paYHHC'l1H"IeCKoro MaTepHaJIa nOJIy"IeH- HOro 113 06HlUKeHHbIX pa:litoHOB, a ' TaK1K.e. no 6YPOBbIM ~aHHbIM ~JISl reppHTOpHH IIOJIbIIIH (3a HCKJIIO"IeHHeM' KapnaT) cJle~eT, "ITO na.ll'eOreorpa<pWIecKoe H306pa2Ke-

8'6 ^IKryIStyn,a Dayczak .... Ca1li:!rowska

HH€l He TOJIbKO rpaHHl\DI 6aTC1O!x ,H KeJIJIOBeHCKHX OTJIOOKeHHH, HO TaK:m:e Bcero KeJ1JIOBeH 3Ha'IHTeJIbHO OTJIH'IaerCH OT AO CHX nop npHHHMaeMbIX B3rJIHAOB nO STOMY BOnpOCY.

Bce06uw.H . H 06IIiHPHaH BepxHe62iTCKaH TPaHcrpeCCHH OXBaTbIBaeT IIO'lTM qe- JIYIO TePPHT'OPHID IloJIbCKlOH HX3MeHH~, Ha rpaHm:J;e 6aTCKoro iI1 KeJIJIOBeHcKoro nepHoAOB npOHCXOAHT CHJIbHaR: perpeccHH, B pe3YJIbTaTe KOTOPOH MOpe B 30He Macrocephalites typicus (HX3bI KeJ1JIOBeH) COXPaHHeTCH B BHAe Y3KOH BnaAHHbI C npoCTHpaHHeM CC3-IOIOB. MOPCKOH 6acceHH OXBaTbIBaJI 06JIaCTb KYHBCKD- -IIoMopexOO'O IIapaH'l'll1KJImroplI1'Jl, 3'arr~oe M lOI'O-3arrapAHOe 06paMJIeH:I:fe CBeHTO- KlIIHCKHX rap, BOCTO'IHyID 'IaCTb MOl'HJIeHCKO-JIOA3HHCKOH MYJIbAhl, paHOHbI Kpa- KOBCKO-BeJIlOHCKOO lOPbI, HHA3HHCKOH MYJIbAbI H IIpeAKapnaTcKoro nporH6a BIIJIOTb AO SK3OT.H'IeCKHX yrecOB KpyreJIH BeJIHKOrO (qmr. 1).

Pe:t1POOOHH MOPH B 301Hfej Macrocephalites typicus BbI3bIBaH HeCOMHeHHO Tax:m:e Pe3Koe H3,MeHeHHe OOOJIOI'H'IeCKHX YCJIOBHH npexpacHo OTpa:m:aeTCHTax:m:e B KOM- nJteKcax PYKOBOAH~eH: aMMoH;wOOOOH cPaYHbl.

B 6aTCKHx OTJIo:m:eHHHX nopa:m:aeT 6oraTCTBo aMMOHHTOB, KaK no 'mCJIY HHAH- BH'AOB, TaK H no iKOJIH"IeCTBY, pacnpoCTpaHeHbIX 3Aecb POAOB H BHAOB, KOTopble HHKaK HeJIb3H CPaBHHTb C BeCbMa ae60JtbwHM KOJIH"IeCTBOM aMMoHHTOB, xapaKTep- HbIX AJIH 30HbI Macrocephalites typicus (Ta6 .. 1).

Ha TepPll1TOPHH, OXBa'IeHHOH 6acceHlioM 30Hbl Macrocephalites typicus, OTMe- 'IaeTCH HenpepbIBHoCTb B OCaAKOHaKOnJIeHHH Me:m:AY 30HOH Clydoniceras discus BepXHero 6aTa H OTJIO:m:eH:I1:HMH Im30B KeJIJIOBeH. Ha TeppHTOpH'H JKe, npocTnpa- lOtr{eHCH 3a npeAeJIaMH STOro ceAHMMeHTaQHOHHoro 6acceHlia MOPCKHe YCJIOBH'H . HaCTyIIalOT B 30He Sigaloceras calloviense, IDIH :m:e TOJIbKO JIH'lIIb B BepXHeM KeJI-

JIOBee (c cP~'IOOKII1!M MaTePJW.JIoM') - cPJ1l'. 2.

AH!WIOiI'H"IHbIe SlBJIeHHH Ha6JIlO,ll;alOTC'H TaK:m:e Ha 321IIaAe EBPOIIbl., Ha· TeppH- TOPHH 3an~oH 'IaCTH HeMe:qKo-IIoJIbCKoro nOHH:m:eHHH H 'IaCTH"IHO B IJ;eHTpaJt'b- HOH H CeBepo-BoC'ro'moo AarJIKl1: OTMe<ialOTCH oTCYCT'BHe MOpoIrnX OTJIO:lKeHHH 30HbI Macrocephalites typicus :H TPaHcrpeccHH 30HbI Sigaloceras calloviense, Ha M~ OTJIo:m:emm BepxHero 621Ta (CeBepo-3an~aH repMaHHR) IDIH sCTYapil1:e- Bble CBH'TbI (BOCTO'IHaH' mOTJIaII.AH'H, CJIOH Y.rOPKIIrnp, - ,11;. X. K!WIJIOMaH, 1955).

B pe3YJIbTare STHX cPaiKTOB CJIeAYeT KOHCTarnpoBaTb, 'ITO perpeCCHH SIIHKOH- THHeHTaJIbaDrO MOPH 30Hbl Macrocephalites typicus, OTMe'IeHHaH Ha IIoJIbcxoo HH3MeHHOC'l'M, XapaKTepH3yerCH O'IeHb 06WHPHbIM pemOH!WIbHbIM pacnpoC'I'pBHe- HHeM. B pel3YJIbTare STOH perpeccHH HanpaBJIeHHOH K lOry, MDpClO1e YC3IOBHH COXpaHHIOTCH TOJIbKO B lO:m:HOH .'IaCTIH EBPOIIbI, npOHHKaH rJl'y6OK.HMH 3aJIH'BaMH KCeBepy Ha TeppKTOPH'lO aHrJIHHCKOro 6acceHHa H, 'Iepe3 MopaBCKHe BopOTa, Ha TepPHTOpHlO IIoJIbWn.

Krystyna DA YOZAiK-CAL1lKOIW!SKAI

DISTRIBUTION OF THE LOWERMOST CALLOVIAN DEPOSITS IN THE POLISH LOWLAND AREA

Summary

It results from the cartographical and :fa.,Uill'ilstical matel'lia'ls collected in the uncovered ;areas, and from <the driUd!ng materials obtallneci within the Extra .... Car- pathianarea of Poland that the palaeogeographical pieture not only of the lBa-

'StreszczE!l!l;ie 87

thoni-an - Callovian boundary, but al:s.o that of the whole CallovlalIl, greatly differs from the picture so far a'ccepted.

A general ,a,nd widespread 1ransgres.siolIl of the Upper Batoonian embraced almost the entire ar,ea O!f the Polish Lowland. At the turn of the BathonialIl and CallovJ:an Umes, .an d:ntense regressiOlIl to.ok place'. A:s a J."e8ultof this, the sea oorrespcxnddng to 1he horizon !I.VLa.crocephalites typicus (lowermost Callo'V'ian) had shrUllJk: :am.td ,persisted in the fOI'm of a narrow ,channel of a ~ - ·SSE direction.

The sea basdn embraced 1he area of the Kujawy-tPomeranian parantLcld:norium, western and south-western maJ.'gin of the Swi~y Krzyz Mts., 'eastern portion of the Mogilno-L6di trough, :al!'ea of the Craoow-<Wieluti Jurassdc Belt, Nida trough and Carpath:ialIl fore-<ieep, as faa.- as the ap,proximate positiJon of the present exotic klippes of the Kruhel WielJci (Fl'g. 1).

The regression. of the horJ:ron Macrocephalites typicus, that undoubtedly iWas l'esponsible for a strong change in 'bi.oloOgical 'OOIIlditions,is dJistinctly J.'eflectetd, too, in the .assemblages of ,index amtn<OOllite faUlIla.

The Upper Bathoni,an ,iIs ,characterized by ahlll1ldant ammOt!lite forms rich in both the qualIltities of j,'IlJdj,viduals :and the numb& of genera aIIlid species', a fact being ,inoomparab1e wi1h ;a smaHamount .of ammonite·s chaI'laclerd.stic of the hoOrizon MacrocephaUtes typicus (Talb. '1).

The are.a ,stretching within the boundaries of the basinoorres.pcmddng to :the horizon Mac."ocephalites typicu.s is ·cha.racterized: 'by a conlliInudty in sed.imentation from the deposits .of the IUppea.- Batoonita,n '~horiron Claydoniceras discus) to the deposits of the lowermost Callov:i:aIIlI. iHowever, within the 8)rea .outSlide the 'boundarie.s of thlis sed!LmeIlJtary basdn, the marmeoond'itLom developed either art; !the horizon Sigaloceras caUoviense, or on'ly at the Upper ,callOVlian time (p:alaeon101ogi'cally ev,1den,ced) - FIg. 2-

,Similar condl,ti.ons are being oooerv,ed also ]n West Europa. Within. the area of the western ipart of the ,GermalIl-,P.oUsh Lowland, partly atliso !in. the MOOdle and NorthMEa'st England, the marine deposits of the horlron Macrocephalites typicus are iacJlcing, .amd the h.oriaJoin Sigaloceras caUoviense overlaps eithe[' the marine deposits of the Upper BathOlll1an (North-West Germany), or the estuarnne series (East -Soottland, YorkshIDre - J. H. Callomon, 11955).

The facts mentioned a~ a.l.low to state that the regression O!f >the epi:con- tinental s,ea of the horiZKXll Ma'crocephalites typicus, .observed 1n the lPolish Lowla;nd area, 'Was of a Wlide re,gJional eJden.t . .As a result of this TegressiOlIl d~rectedto.w,ard

the ,south, 1he mame 'condi,tiOlIllS pem..sted only in the southern 'area of EUJ:KJtpe and the sea penetrated in the foI'lm <if deeply ·cut bay.s toward. the nort into ,the English bes:iJn and -through the MoOravian Gate- into the aTea of ~land.