• Nie Znaleziono Wyników

Antytrynitarze polscy wobec Lutra i tradycji luterańskiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Antytrynitarze polscy wobec Lutra i tradycji luterańskiej"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

A ntytrynitarze polscy wobec L utra i tradycji luterańskiej

W p ł y w d o k t r y n y l u t e r a ń s k i e j n a u k s z t a ł t o w a n i e s i ę m y ś l i t e o l o g i c z ­ n e j a n t y t r y n i t a r z y n i e z o s t a ł d o s t a t e c z n i e z b a d a n y , s t ą d t e ż n a s z e r o z w a ­ ż a n i a n o s z ą j e d y n i e w s t ę p n y c h a r a k t e r . P o z o r n i e w s z y s t k o d z i e l i ł o p o l s k i a n t y t r y n i t a r y z m o d w y z n a n i a , k t ó r e m u p o c z ą t e k d a ł M a r c i n L u t e r . S t a ł o s i ę o n o p a n u j ą c e w w i e l u k r a j a c h E u r o p y , g d y t y m c z a s e m p r z e c i w n i k ó w d o g m a t u T r ó j c y ś w . p r z e ś l a d o w a n o n a c a ł y m n i e m a l k o n t y n e n c i e ( p o z a S i e d m i o g r o d e m , P o l s k ą i M o r a w a m i ) . L u t e r a n i z m p o j a w i ł s i ę n a n a s z y c h z i e m i a c h j a k o p i e r w s z e z w y z n a ń r e f o r m a c y j n y c h , a n t y t r y n i t a r z e , n a z y ­ w a j ą c y s i ę b r a ć m i p o l s k i m i , w y s t ą p i l i d o p i e r o w l a t a c h 1 5 6 2 — 1 5 6 5 , a w i ę c w p ó ź n y m o k r e s i e r o z w o j u r u c h u r e f o r m a c y j n e g o . Z a r ó w n o n a d W i s ł ą j a k w N i e m c z e c h p o z y s k i w a l i s o b i e z w o l e n n i k ó w k o s z t e m m . i n . K o ś c i o ł a l u t e r a ń s k i e g o , c o m u s i a ł o n a s t a w i a ć d o n i c h w r o g o p a s t o r ó w t e g o w y z n a n i a . Z g r o n a p o l e m i s t ó w l u t e r a ń s k i c h , a n i e k a t o l i c k i c h c z y k a l w i ń s k i c h , w y s z ł y t e ż p i e r w s z e a t a k i p r z e c i w k o „ s t r a s z l i w e j h e r e z j i ” a r i a ń s k i e j , s z e r z ą c e j s i ę ś w i e ż o w P o l s c e . J u ż w l a t a c h 1 5 6 5 — 1 5 6 6 d w a j s u p e r i n t e n d e n ć i , p o m e z a ń s k i ( J a n W i g a n d ) o r a z w i e l k o p o l s k i ( E r a z m G l i c z n e r ) o g ł o s i l i k s i ą ż k i z a r z u c a j ą c e b r a c i o m p o l s k i m , ż e n i e t y l k o s z e r z ą s t r a s z l i w e b l u ź n i e r s t w a , a l e i o b a l a j ą w s z e l k ą h i e r a r c h i ę s p o ł e c z n ą o r a z p o d k o p u j ą a u t o r y t e t u r z ę d u i p a ń s t w a . Z a t o t e ż t e o l o g o w i e w i n n i i c h k a r c i ć s ł o w a m i , a w ł a d z a ś w i e c k a s u r o w o k a r a ć . R a d y k a l i z m d o g m a t y c z ­ n y a n t y t r y n i t a r z y m u s i a ł s z c z e g ó l n i e s z o k o w a ć k r ę g i o r t o d o k s j i l u t e r a ń ­ s k i e j , k t ó r a w w i e l u k w e s t i a c h z a j m o w a ł a m n i e j s k r a j n e s t a n o w i s k o o d p ó ź n i e j s z y c h k i e r u n k ó w r e f o r m a c y j n y c h . O b o k r ó ż n i c w y z n a n i o w y c h l u t e r a n i z m d z i e l i ł y o d a n t y t r y n i t a r y z m u t a k ż e r ó ż n i c e e t n i c z n e o r a z s p o ł e c z n e . P i e r w s z y z t y c h - k i e r u n k ó w z y s k i ­ w a ł z w o l e n n i k ó w g ł ó w n i e w ś r ó d n i e m i e c k i e g o m i e s z c z a ń s t w a P r u s K r ó ­ l e w s k i c h . D r u g i p o s i a d a ł n a t o m i a s t p r o t e k t o r ó w i w y z n a w c ó w p o m i ę d z y p o l s k ą s z l a c h t ą c z y n a w e t m a g n a t e r i ą ( J a n K i s z k a ) . M i m o ż e d o r o z w o j u a n t y t r y n i t a r y z m u p r z y c z y n i l i s i ę w i X V I w . W ł o s i , a w n a s t ę p n y m s t u ­ l e c i u N i e m c y , b y ł o n u w a ż a n y z a „ p o l s k ą w i a r k ę ” . T a k g o w ł a ś n i e o k r e ś l a ł p r z y w ó d c a k o n t r r e f o r m a c j i , S t a n i s ł a w H o z j u s z , p r z e c i w s t a w i a ­ j ą c y a r i a n i z m w y z n a n i o m , k t ó r e — j a k l u t e r a n i z m — n a p ł y n ę ł y z z a ­ g r a n i c y

1.

P o m i m o t a k p o w a ż n y c h r o z b i e ż n o ś c i „ a n t y t r y n i t a r z e o d n o s i l i s i ę d o L u t r a z u z n a n i e m i s y m p a t i ą . T r a k t o w a l i g o j a k o s w e g o p r e k u r s o r a , k t ó r y d o k o n a ł w i e l k i e g o d z i e ł a , s k o r o p i e r w s z y o d w a ż y ł s i ę p o d n i e ś ć j a w n i e r ę k ę n a w i e ż ę B a b e l r z y m s k i e g o A n t y c h r y s t a ” . R e f o r m a t o r z W i t t e n b e r g i r o z e b r a ł j e j d a c h , p o n i m Z w i n g l i i K a l w i n z n i s z c z y l i ś c i a n y t e j b u d o w l i , a n t y t r y n i t a r z e z a ś z a b r a l i s i ę d o b u r z e n i a f u n d a

-1 Por. J. T a z b i r , P o l s k a — o j c z y z n ą s o c y n i a n iz m u , „ C złow iek i Ś w ia to p o ­ g lą d ”, nr 7/180/, 1980, p ass im .

(3)

m e n t ó w . T a o b r a z o w a m e t a f o r a , k t ó r a m i a ł a t r a f i ć n a w e t d o ó w c z e s n e j i k o n o g r a f i i 2 , d a w a ł a w y r a z p r z e ś w i a d c z e n i u , i ż d o p i e r o a n t y t r y n i t a r z e d o p r o w a d z i l i d z i e ł o r e f o r m a c j i c a ł k o w i c i e i k o n s e k w e n t n i e d o k o ń c a 3 . S t a n o w i ł a j e d n a k r ó w n o c z e ś n i e w y r a z u z n a n i a d l a z a s ł u g M a r c i n a L u t r a ; n i k t z a r i a ń s k i c h t e o l o g ó w , p o l e m i s t ó w c z y h i s t o r y k ó w n i e m i a ł w ą t p l i ­ w o ś c i , i ż n a l e ż y o n a d o g r o n a „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” , t o r u j ą c y c h d r o g ę j e j o s t a t e c z n e m u z w y c i ę s t w u . W ś l a d z a c a ł ą l u t e r a ń s k ą h i s t o r i o g r a f i ą r ó w ­ n i e ż i o n i d o s t r z e g a l i w d z i e j a c h p r z e d e w s z y s t k i m k o n f l i k t p o m i ę d z y w y z n a w c a m i p r a w d z i w e j n a u k i C h r y s t u s a a A n t y c h r y s t e m , k t ó r y p o d p o ­ r z ą d k o w a ł s o b i e p a p i e s t w o . L u t r o w i p r z y p a d ł a , z d a n i e m p i e r w s z e g o p o ­ k o l e n i a b r a c i p o l s k i c h , z a s ł u g a o d d a n i a „ p i e r w s z e g o b u r z ą c e g o p o c i s k u w y m i e r z o n e g o w g m a c h p a p i e s k i e j d o g m a t y k i ” , j a k i m b y ł a j e g o n a u k a o u s p r a w i e d l i w i e n i u 4 . N i e m i a n o m u n a w e t z b y t n i o z a z ł e t e g o , i ż z a ­ r ó w n o w z a k r e s i e p o j ę ć d o g m a t y c z n y c h j a k w k w e s t i i o b r z ę d ó w r e l i g i j ­ n y c h l u t e r a n i z m o k a z y w a ł s i ę b l i ż s z y k a t o l i c y z m o w i a n i ż e l i t a k r a d y k a l ­ n i e p r z e z a n t y t r y n i t a r z y p o j m o w a n e j r e f o r m a c j i . G r z e g o r z P a w e ł , k t ó r y w r . 1 5 6 0 o d w i e d z i ł W i t t e n b e r g ę , o d n o t o w a ł z p e w n y m z g o r s z e n i e m , i ż z a c h o w a n o t a m o b r a z y , ł a c i ń s k i e p i e ś n i , ś w i e c e c z y o r g a n y . Ó w c z e s n y k a l w i n i s t a a p ó ź n i e j w y b i t n y p i s a r z i t e o l o g b r a c i p o l s k i c h u s p r a ­ w i e d l i w i a ł j e d n a k p o s t ę p o w a n i e L u t r a t ł u m a c z ą c , i ż t y m p o d o b i e ń s t w e m d o d a w n y c h o b r z ę d ó w p r a g n ą ł o n p o z y s k a ć l u d , w r a ż l i w y n a z e w n ę t r z n e p r z e j a w y k u l t u

5.

W l a t a c h n a s t ę p n y c h a n t y t r y n i t a r z e u m i a r k o w a n e m u s t a n o w i s k u M a r ­ c i n a L u t r a z a c z ę l i p r z y d a w a ć g ł ę b s z ą , t e o l o g i c z n ą m o t y w a c j ę . Z d a n i e m t e g o ż s a m e g o G r z e g o r z a P a w ł a w t a k t y c e z a s t o s o w a n e j p r z e z L u t r a n a ­ l e ż y d o s t r z e g a ć s z c z e g ó l n ą o p i e k ę B o ż ą . L u d z i e b y l i b o w i e m t a k p r z e z w i e k i z a ś l e p i a n i k ł a m s t w a m i s z e r z o n y m i p r z e z s ł u g i A n t y c h r y s t a , ż e n a t y c h m i a s t o w e o d s ł o n i ę c i e c a ł e g o ś w i a t ł a p r a w d y m o g ł o b y p o r a z i ć i c h w z r o k . O d w r ó c i l i b y s i ę w ó w c z a s o d p r a w d z i w e j E w a n g e l i i , c o o p ó ź n i ł o b y r e a l i z a c j ę w i e l k i e g o d z i e ł a o d n o w y c h r z e ś c i j a ń s t w a . D l a t e g o t e ż B ó g n i e u j a w n i ł c a ł e j p r a w d y p r z e d L u t r e m , z n a c z n i e w i ę c e j o b j a w i ł j e j Z w i n - g l i e m u i K a l w i n o w i , b y w k o ń c u c a ł ą p r z e k a z a ć a n t y t r y n i t a r z o m . G r z e ­ g o r z P a w e ł w d z i e ł k u „ O r ó ż n i c a c h t e r a ź n i e j s z y c h ” ( 1 5 6 4 ) p i s a ł , i ż d z i ę k i L u t r o w i z o s t a ł y u s u n i ę t e o d p u s t y , p r o c e s j e , w i a r a w c z y ś c i e c , p o t r z e b ę p i e l g r z y m e k i t d . N a s t ę p n i e B ó g z e s ł a ł Z w i n g l i e g o , k t ó r y z l i k w i ­ d o w a ł i n s t y t u c j ę m s z y o r a z c a ł ą o b r z ę d o w o ś ć z n i ą z w i ą z a n ą . W r e s z c i e w y s t ą p i l i l u d z i e , k t ó r z y z a k w e s t i o n o w a l i g ł ó w n ą o s t o j ę b ł ę d ó w w p o s t a c i n a u k i o T r ó j c y S w . T e n s a m w ą t e k p o d e j m u j e w ł o s k i a n t y t r y n i t a r z 2 H. M o s k o r z o w s k i (Z a w s t y d z e n i e k s i ę d z a Skargi..., R a k ó w 1606, s. 59) p isa ł: „P o w ied a X . Skarga, że L u th er g o n ty odziera u K o ścio ła p a p iesk ieg o , K a l­ w in śc ia n y obala, a że n a szy , k tó re on arian y zo w ie, fu n d a m en ta p o d k o p y w a ją ”. S c e p ty c z n ie o c e n ia ł to S. P r z y p k o w s k i (R o z p r a w a o p o k o j u i z g o d z i e w K o ś ­ ciele, W arszaw a 1981, s.33), k tó r y w r. 1628 z a p y ty w a ł czy teln ik a : „P rzecz są ­ dzisz, iże p rzez L utra, K a lw in a , S o cy n a od p o d sta w z o sta ł z n iszczo n y B abilon? B a b ilo n sto i do d zisiaj i św ia tu ca łem u p a n u je. Im ię m a on w ie lo r a k ie , le c z m oc p ie r w o tn ą ”.

3 „ U b olew ać należy, że p a p iści lu tera n o m , lu te r a n ie k a lw in o m , a k a lw in i n am ja k b y z w y c ię stw a zazd roszczą” — p is a ł w im ie n iu b raci p o lsk ich J e r z y S z o m a n (L it e r a tu r a a r i a ń s k a w P o ls c e X V I w i e k u . A n to lo g ia , oprać. L. S z c z u c k i i J. T a z b i r , W arszaw a 1959, s. 624). i r 4 K. G ó r s k i , S t u d i a n a d d z i e ja \ n i p o l s k i e j l i t e r a t u r y a n t y t r y n i t a r s k i e j X V I w ., K ra k ó w 1949, s. 43. 5 T e n ż e , G r z e g o r z P a w e ł z B r z e z in . M o n o g r a fia z d z i e j ó w p o l s k i e j l i t e r a t u r y a r i a ń s k i e j X V I w ie k u , K ra k ó w 1929, s. 20—21.

(4)

G i o r g i o B i a n d r a t a . W „ P r z e c i w s t a w i e n i u f a ł s z y w e g o C h r y s t u s a i o n e g o p r a w d z i w e g o , n a r o d z o n e g o z M a r i i ” ( 1 5 6 8 ) , w z y w a o n B o g a a b y d o p o ­ m ó g ł l u d z i o m d o s t r z e c w s z y s t k i e „ o b r z ę d y u s t a n o w i o n e p r z e z A n t y ­ c h r y s t a ” , k t ó r y c h n i e u s u n ę l i „ S a k s o ń c z y c y z a p o ś r e d n i c t w e m L u t r a ” 6 . W a r t o p r z y p o m n i e ć , i ż w o p i n i i a n t y t r y n i t a r z y d o g m a t T r ó j c y b y ł „ o s t a t ­ n i m r e l i k t e m s c h o l a s t y k i w d o k t r y n i e c h r z e ś c i j a ń s t w a z r e f o r m o w a n e g o p r z e z L u t r a i K a l w i n a ” 7 . U s c h y ł k u X V I s t u l e c i a J a n L i c i n i u s N a m y s ł o w s k i s t w i e r d z a ł , i ż n i e n a l e ż y s i ę d z i w i ć t e m u , ż e K a l w i n p o s u n ą ł s i ę d a l e j „ w s p r a w i e r e l i - g i j e j ” n i ż L u t e r , z k o l e i z a ś n a s t ę p n i p o K a l w i n i e r e f o r m a t o r z y o k a z a l i s i ę j e s z c z e b a r d z i e j r a d y k a l n i . B ó g n i e ż y c z y s o b i e b o w i e m w t y c h s p r a ­ w a c h z b y t n i e g o p o ś p i e c h u ; k a z a ł w i ę c n a j p i e r w z n i e ś ć p o m n i e j s z e b ł ę d y , k t ó r e ł a t w i e j b y ł o o b a l i ć . P o t e m d o p i e r o , g d y s i ę u m y s ł y l u d z k i e j u ż p r z y z w y c z a i ł y d o t y c h z m i a n , n a t c h n ą ł k o l e j n y c h r e f o r m a t o r ó w o d w a g ą p o z w a l a j ą c ą n a o b a l e n i e n a j p o w a ż n i e j s z y c h b ł ę d ó w * . Z a c y t o w a n a p o w y ­ ż e j o p i n i a b y ł a z g o d n a z p o g l ą d a m i F a u s t a S o c y n a , k t ó r y p o d k r e ś l a ł , i ż c h r z e ś c i j a ń s t w o s t o p n i o w o s i ę o c z y s z c z a z b ł ę d ó w o b c y c h n a u c e p i e r w ­ s z y c h w i e k ó w . W p o l e m i c e z k a l w i n i s t a m i S o c y n w s p o m i n a ł o l u d z i a c h u w a ż a j ą c y c h z a r z e c z n i e m o ż l i w ą , a b y L u t e r i K a l w i n , t a k h o j n i e p r z e ­ c i e ż p r z e z B o g a o b d a r z e n i , m o g l i n i e z a u w a ż y ć w i e l u p o w a ż n y c h b ł ę d ó w K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o . S t w ó r c a n i e d a ł i m j e d n a k p e ł n e g o r o z e z n a n i a p r a w d y . P o s t ę p w j e j p o z n a n i u z a l e ż y o d w o l i B o g a , k t ó r e j n i e m o ż n a m i e r z y ć l u d z k ą m i a r ą . N a l e ż y p a m i ę t a ć , i ż o p i n i e l u d z i n i e m o g ą s t a ­ n o w i ć n a j w y ż s z y c h a u t o r y t e t ó w , s k o r o n a w e t n a j w y b i t n i e j s z y m z n i c h m o ż e n i e b y ć d a n e p o z n a n i e c a ł e j p r a w d y 9 . W a r t o d o d a ć , i ż t r a k t o w a n i e r e f o r m a c j i L u t r a i K a l w i n a j a k o s t o p n i o w y c h f a z w d o c h o d z e n i u d o p r a w d y 1 0 , k t ó r a w p e ł n i z o s t a ł a d o p i e r o p ó ź n i e j o b j a w i o n a , s t a n o w i ł o w s p ó l n ą c e c h ę h i s t o r i o g r a f i i z w i ą z a n e j z r a d y k a l n y m s k r z y d ł e m r u c h u r e f o r m a c y j n e g o . P o g l ą d t e n s p o t y k a m y z a r ó w n o u S e b a s t i a n a F r a n c k a , j a k w „ G e s c h i c h t s - B u c h d e r h u t t e r i s c h e n B r ü d e r ” , c z y w r e s z c i e w d z i e ­ ł a c h a r i a ń s k i c h d z i e j o p i s ó w . Z a w a r t a w n i c h b y ł a o b r o n a L u t r a p r z e d a t a k a m i z e s t r o n y z b y t r a d y k a l n y c h r e f o r m a t o r ó w , z a r z u c a j ą c y c h m u p o ł o w i c z n o ś ć c z y n a w e t o p o r t u n i z m . Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y l u t e r a n i e w o p i n i a c h s o c y n i a ń s k i c h m o g l i s i ę d o p a t r z y ć t e n d e n c j i d o p o m n i e j s z a n i a z a s ł u g s w e g o n a u c z y c i e l a . W o c z a c h a n t y t r y n i t a r z y b y ł o n t y l k o j e d n y m z o g n i w d ł u g i e g o ł a ń c u c h a „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” , z k t ó r y c h k a ż d y p o s i a ­ d a ł s w o j e z a s ł u g i w d z i e l e o s t a t e c z n e g o o b a l e n i a a u t o r y t e t u „ r z y m s k i e g o A n t y c h r y s t a ” . C h ę t n i e t e ż p r z y p o m i n a n o , i ż w ł a ń c u c h u t y m j e s z c z e • L i t e r a t u r a a r i a ń s k a w P olsce, s. 24. 7 L. S z c z u c k i w e W s t ę p i e d o an to lo g ii: Filozofia i m y ś l s p o ł e c z n a X V I w i e ­ ku, „700 la t m y ś li p o ls k ie j”, W arszaw a 1978, s. 26. 8 T e n ż e , J a n L ic in iu s N a m y s ł o w s k i , j[w:] S t u d i a n a d a r i a n i z m e m , pod red. L. С h m a j a, W arszaw a 1959, s. 152— 153. * K. E. Jordt J e r g e n s e n , ö k u m e n i s c h e B e s tr e b u n g e n u n t e r d e n p o ln isc h e n P r o te s ta n t e n b is z u m Ja h re 1645, K e b e h a v n 1942, s. 306 i 354.

le W p o czą tk a ch X V II w . p o le m ista so cy n ia ń sk i, H iero n im M o sk o rzo w sk i, od ­ p ierając za rzu ty P io tra S k argi, ja k o b y w s z y sc y jeg o w s p ó łw y z n a w c y p rzech od zili Przez n a u k i L u tra i K a lw in a za n im sta li s ię a n ty try n ita rza m i stw ierd za ł, iż je s t to n iezu p ełn a p raw d a. N ie p r z y n o si im ona zresztą u jm y le c z za szczy t. D ow od zi b o w iem , iż do K o ścio ła b raci p o lsk ic h przych od zą lu d z ie ju ż dobrze „ o czy szczen i” (T. P a s i e r b i ń s k i , H i e r o n i m z M o s k o r z o w a M o s k o r z o w s k i , K ra k ó w 1931, s.

(5)

p r z e d L u t r e m p o j a w i ł s i ę s ł o w i a ń s k i r e f o r m a t o r i m ę c z e n n i k , J a n H u s u . W y b i t n y p r z e d s t a w i c i e l ó w c z e s n e j h e t e r o d o k s j i w y z n a n i o w e j , J a k u b P a - l e o l o g , k w e s t i o n o w a ł p o g l ą d , j a k o b y d o p i e r o o d L u t r a z a c z ę ł a s i ę e p o k a p r a w d y e w a n g e l i c z n e j . P r z e j ą ł o n b o w i e m w i e l e o p i n i i H u s a , k t ó r y z a ­ c z e r p n ą ł j e z k o l e i o d W i k l e f a , t e n z a ś k o r z y s t a ł z p i s m w c z e ś n i e j s z y c h „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” . „ Z n a j o m o ś ć t e d y w s z y s t k i c h t y c h p o g l ą d ó w , k t ó r e p o c z ą ł g ł o s i ć L u t e r , i s t n i a ł a o k o ł o d w u s t u l a t p r z e d j e g o w y s t ą p i e n i e m . A l e p o n i e w a ż l u d z i e o t y m n i e w i e d z i e l i , u z n a n o L u t r a z a i n i c j a t o r a t y c h w s z y s t k i c h p r a w d ” . P a l e o l o g , k t ó r y p r o w a d z i ł s w ą d z i a ł a l n o ś ć w ś r ó d p o l s k i c h i s i e d m i o g r o d z k i c h a n t y t r y n i t a r z y , s u k c e s y r u c h ó w r e f o r m a c y j ­ n y c h w i ą z a ł p r z e d e w s z y s t k i m z e z n a l e z i e n i e m m o ż n y c h p r o t e k t o r ó w . D l a t e g o t e ż p o w i o d ł a s i ę d z i a ł a l n o ś ć M a r c i n a L u t r a , k t ó r y u z y s k a ł p o ­ p a r c i e k s i ę c i a F r y d e r y k a I I I M ą d r e g o , g d y t y m c z a s e m H u s z o s t a ł w z d r a ­ d z i e c k i s p o s ó b w y d a n y n a s t o s p r z e z Z y g m u n t a L u k s e m b u r c z y k a 1 2 . Z a r ó w n o w i d z e n i e w w i t t e n b e r s k i m r e f o r m a t o r z e j e d n e g o z w i e l u k o l e j n y c h „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” , j a k i d o s t r z e g a n i e z i e m s k i c h i p o l i t y c z ­ n y c h u w a r u n k o w a ń j e g o s u k c e s ó w , n i e p r z e k r e ś l a ł o w o c z a c h a n t y t r y ­ n i t a r z y z a s ł u g L u t r a j a k o z a s ł u ż o n e g o w s w o i m c z a s i e r e f o r m a t o r a K o ś ­ c i o ł a . C i e s z y ł s i ę o n w i e l k i m p r e s t i ż e m w ś r ó d z w o l e n n i k ó w r a d y k a l n e j r e f o r m a c j i 1 3 . N i e n a l e ż y t e ż z a p o m i n a ć , i ż p i e r w s z e p o k o l e n i e a n t y t r y ­ n i t a r z y p r z e s z ł o w s w e j e w o l u c j i d o k t r y n a l n e j p r z e z s t a d i u m l u t e r a - n i z m u . C z o ł o w i p r z e d s t a w i c i e l e t e j g e n e r a c j i b y l i z b y t m ł o d z i , a b y m ó c p o z n a ć o s o b i ś c i e M a r c i n a L u t r a : w c h w i l i j e g o ś m i e r c i G r z e g o r z P a w e ł z B r z e z i n , P i o t r z G o n i ą d z a i J a k u b N i e m o j e w s k i m i e l i p o o k o ł o 2 0 l a t , S z y m o n B u d n y z a ś i M a r c i n C z e c h o w i c p o 1 3 — 1 4 l a t . W i e l u j e d n a k o d w i e d z i ł o p ó ź n i e j W i t t e n b e r g ę , g d z i e s t y k a l i s i ę z M e l a n c h t o n e m ; s t u ­ d i o w a l i o n i r ó w n i e ż w t a k i c h o ś r o d k a c h m y ś l i i p r o p a g a n d y l u t e r a ń s k i e j j a k L i p s k c z y K r ó l e w i e c . W s z y s c y c z y t y w a l i o c z y w i ś c i e p i s m a „ m i s t r z a M a r c i n a ” . P o d n i e w ą t p l i w y m w r a ż e n i e m „ A n d e n c h r i s t l i c h e n A d e l d e u t s c h e r N a t i o n ” M a r c i n K r o w i c k i w ł a ś n i e w c z a s i e s w e g o p o b y t u w W i t t e n b e r d z e ( n a p r z e ł o m i e r . 1 5 5 3 i 1 5 5 4 ) n a p i s a ł a n a l o g i c z n y m a n i ­ f e s t p o l s k i e j r e f o r m a c j i . W d z i e ł k u t e g o p ó ź n i e j s z e g o z w o l e n n i k a a n t y ­ t r y n i t a r y z m u , z a t y t u ł o w a n y m „ C h r z e ś c i j a ń s k i e a ż a ł o b l i w e n a p o m i n a n i e d o [ . . . ] w s z y s t k i c h , a b y P a n a J e s u C h r y s t u s a p r z y j ę l i ” ( 1 5 5 4 ) z n a j d u j e m y p ł o m i e n n e w e z w a n i e d o z e r w a n i a z , R z y m e m , s k i e r o w a n e p o d a d r e s e m k r ó l a , s e n a t o r ó w i s z l a c h t y . P o d o b i e ń s t w o t y t u ł ó w , n a s t r ó j i t o n k s i ą ż k i K r o w i c k i e g o , p r z e c i w s t a w i e n i e „ e w a n g e l i c z n e j w i a r y u b o g i c h — d o k t r y ­ n i e r z y m s k i e j , w y z n a w a n e j p r z e z b o g a c z ó w ś w i a t a t e g o , w y c i e c z k i p r z e ­ c i w k o p a p i e ż o w i i h i e r a r c h i i k o ś c i e l n e j , c e l i b a t o w i , m s z y , o d p u s t o m ” n i e p o z w a l a j ą w ą t p i ć , ż e w z i ą ł o n s o b i e z a w z ó r d z i e ł k o L u t r a 1 4 . W a r t o z r e s z t ą p r z y p o m n i e ć , i ż w t r a k c i e p i s a n i a s w e g o u t w o r u K r o w i c k i k o ­ r z y s t a ł z p r o t e k c j i F i l i p a M e l a n c h t o n a .

11 Por. J. T a z b i r , S ło w i a ń s k i e ź r ó d ła r e f o r m a c j i w o ś w i e t l e n i u p o l e m i k i w y z ­ n a n i o w e j , ![w:] Z po ls k ic h s t u d i ó w s l a w i s t y c z n y c h , seria 3, H isto ria , W arszaw a 1968, s. 106— 107.

12 L. S z c z u c k i , W k r ę g u m y ś l i c i e l i h e r e t y c k ic h , W rocław 1972, s. 106t—107 oraz A. P i r n â t, D ie Id eo lo g ie d e r S i e b e n b ü r g e r A n t i t r i n i t a r i e r in d e n 1570er

J ahren, B u d ap est 1961, s. 90. y

13 Por. M. F i r p o, A n t i t r i n i t a r i це11’ Europa o r ie n ta le d e l ’ 500. N u o v i t e s t i d i S z y m o n B u d n y , Nic colö P a r u t a e U c o p o Pale ologo, F iren ze 1977, s. 243; Firpo zw raca ró w n ież uw agę, iż w D i s p u t a t i o sch olastica P a łeo lo g a L u ter z o sta ł p o tra k ­ to w a n y z w y ra źn ą sym p atią.

14 H. B a r y c z , M a r c in K r o w i c k i , „R eform acja w P o ls c e ”, r. III, 1924, s. 2 02 1.

(6)

U z n a n i e d l a n i e w ą t p l i w y c h z a s ł u g w i t t e n b e r s k i e g o r e f o r m a t o r a s p r a ­ w i a ł o , i ż a n t y t r y n i t a r z e n a w e t w m i a r ę c o r a z d a l s z e g o o d c h o d z e n i a o d j e g o d o k t r y n y s t a r a l i s i ę j e j w p r o s t n i e a t a k o w a ć . T a k w i ę c w t r a k t a c i e „ D e f a l s a e t v e r a u n i u s D e i [ . . . ] c o g n i t i o n e ” ( 1 5 6 7 ) , s t a n o w i ą c y m w s p ó l n e d z i e ł o p o l s k i c h i s i e d m i o g r o d z k i c h a n t y t r y n i t a r z y , L u t r o w i z o s t a ł a p r z y ­ p i s a n a z a s ł u g a s t w o r z e n i a p r a w d z i w e j n a u k i o u s p r a w i e d l i w i e n i u . P r z e d ­ s t a w i c i e l e p r z e d s o c y n i a ń s k i e g o a n t y t r y n i t a r y z m u ( G i o r g i o B i a n d r a t a i i n n i ) t r a k t u j ą p o g l ą d y L u t r a „ j a k o p u n k t w y j ś c i a , a ż e b y w d a l s z y c h w y w o d a c h , j a k b y n i e d o s t r z e g a j ą c w ł a s n e j n i e k o n s e k w e n c j i , p ó j ś ć w z u ­ p e ł n i e i n n y m k i e r u n k u ” 1 5 . Z k o l e i , g d y w m i a r ę r a d y k a l i z a c j i d o k t r y n y p o l s k i c h a n t y t r y n i t a r z y , p r z y s t ą p i ł a o n a d o z d e c y d o w a n e j k r y t y k i n a u k i 0 T r ó j c y ś w . , n i e a t a k o w a n o s p e c j a l n i e L u t r a z a g ł o s z e n i e t r a d y c y j n y c h n a t e n t e m a t p o g l ą d ó w . W p o l e m i c e z k a l w i ń s k i m i o b r o ń c a m i t e j n a u k i a n t y t r y n i t a r z e c h ę t n i e p o w o ł y w a l i s i ę n a j e g o a u t o r y t e t o r a z n i e c h ę ć L u t r a d o p o j ę c i a

h om ou siu s

1 6 ; m . i n . w t r a k t a c i e S t a n i s ł a w a W i ś n i o w ­ s k i e g o , „ O k a z a n i e s f a ł s z o w a n i a i w y z n a n i e p r a w d z i w e j n a u k i P a n a K r y - s t a ” ( 1 5 7 2 ) c z y t a m y : „ O t y m s ł o w i e « T r ó j c a » m ą ż b o ż y z a c n y , M a r c i n L u t e r , n a p i s a ł , i ż b y l e p i e j b y ł o , a b y m ó w i o n o r a c z e j « B ó g » ” 1 7 . I n n i p i ­ s a r z e a n t y t r y n i t a r s c y p o p r z e s t a w a l i n a w y m i e n i e n i u n a z w i s k a L u t r a w d ł u g i m c i ą g u w y z n a w c ó w b ł ę d n y c h p o g l ą d ó w n a T r ó j c ę . P o w a ż n e r ó ż n i c e d o k t r y n a l n e n i e p r z e s z k o d z i ł y t e ż M a r c i n o w i C z e - c h o w i c o w i w p r z e p r o w a d z e n i u g o r ą c e j o b r o n y L u t r a p r z e d a t a k a m i z e s t r o n y j e z u i t y , J a k u b a W u j k a . W s w y m d z i e l e „ O b ó s t w i e S y n a B o ż e g o 1 D u c h a Ś w i ę t e g o ” < 1 5 9 0 ) , s t a n o w i ą c y m s w o b o d n ą p r z e r ó b k ę p r a c y R o ­ b e r t a B e l l a r m i n a n a t e n s a m t e m a t , W u j e k z a a t a k o w a ł m . i n . L u t r a ; z a r z u t y j e g o s t r e ś c i ł w s w e j r e p l i c e C z e c h o w i c ( „ W u j e k , t o j e s t k r ó t k i o d p i s n a p i s a n i e k s . J a k u b a W u j k a ” , 1 5 9 0 ) . C z y t a m y t a m , i ż j e z u i t a „ ś m i a ł t o n a p i s a ć ” n a L u t r a , i ż n a k a z y w a ł o n r z e k o m o n i e s ł u c h a ć s i ę K o ś c i o ł a , g a r d z i ć z w i e r z c h n o ś c i ą p a p i e s k ą , l e k c e w a ż y ć o r z e c z e n i a s o b o ­ r ó w o r a z o p i n i e o j c ó w k o ś c i o ł a . W r z e c z y w i s t o ś c i t y m w s z y s t k i m g r z e s z ą j e z u i c i , k t ó r z y n i e l i c z ą s i ę z d a w n y m i a u t o r y t e t a m i . W b r e w p o s t a n o w i e ­ n i o m s o b o r ó w i o p i n i o m d o k t o r ó w K o ś c i o ł a w y m y ś l a j ą b o w i e m n o w e r e g u ł y o r a z n i e z n a n e p r z e d t e m z a s a d y w i a r y . T y m c z a s e m w ł a ś n i e L u t e r b y ł w i e r n y u s t a w o m K o ś c i o ł a z p i e r w s z y c h w i e k ó w c h r z e ś c i j a ń s t w a o r a z p o s t a n o w i e n i o m ó w c z e s n y c h p a p i e ż y . S k o r o w i ę c j e z u i c i n i e n a ś l a d u j ą w s w y m p o s t ę p o w a n i u C h r y s t u s a i j e g o a p o s t o ł ó w o r a z n i e t r z y m a j ą s i ę p o s t a n o w i e ń o j c ó w K o ś c i o ł a , c z e m u ż w i ę c d o p u ś c i l i , a b y k s . W u j e k w y ­ s t ę p o w a ł „ p r z e c i w k o L u t r o w i ( w t e j m i e r z e n i c n i e w i n n e m u ) ” z p o d o b ­ n y m i i n w e k t y w a m i . T o n i e o n p r z e c i e ż n a u c z y ł i c h w y ł a m y w a n i a s i ę z j e d n o ś c i o r a z w ł a ś c i w e j t e m u z a k o n o w i p y c h y . C o k o l w i e k w i ę c j e z u i c i p i s z ą p r z e c i w k o L u t r o w i i K a l w i n o w i p r z y p o m i n a s t a w i a n i e d z i u r a w e j g r o b l i , k t ó r a n i e p o w s t r z y m a n a p o r u w o d y 1 8 . M i m o ż e C z e c h o w i c n a r ó w n i b r o n i ł d w ó c h w i e l k i c h r e f o r m a t o r ó w , t o j e s t r z e c z ą o c z y w i s t ą , i ż p i s a r z e b r a c i p o l s k i c h m i e l i z u p e ł n i e i n n y s t o s u n e k d o k a ż d e g o z n i c h . A n t y t r y n i t a r z e , p o d o b n i e j a k c a ł y o b ó z r a ­ d y k a l n e j r e f o r m a c j i , n i g d y n i e z a p o m n i e l i a n i n i e w y b a c z y l i d u c h o w e m u d y k t a t o r o w i G e n e w y e g z e k u c j i S e r v e t a . O d b i ł a s i ę o n a s z e r o k i m e c h e m 15 K. G ór s к i, S tu d ia , s. 43.

16 Por. E. M. W i l b u r , A H i s t o r y of U n ita r ia n ism : S o cin i a n is m a n d its A n t e ­ c eden ts, C am bridge M ass. 1947, s. 15.

17 L it e r a tu r a a r i a ń s k a w Polsce, s. 425—426. 18 T am że, s. 510—515.

(7)

w ó w c z e s n e j p o l e m i c e w y z n a n i o w e j , p o d o b n i e j a k ś c i ę c i e G e n t i l i s a w B e r n i e ( 1 5 6 6 ) c z y S y l v a n u s a w M a n n h e i m i e ( 1 5 7 2 ) 1 9 . W s z y s t k i e t e j a s ­ k r a w e p r z y k ł a d y k a l w i ń s k i e j n i e t o l e r a n c j i k o n t r a s t o w a ł y z p o s t ę p o w a ­ n i e m o b o z u l u t e r a ń s k i e g o . J e g o d u c h o w y p r z y w ó d c a p r z y z n a w a ł w p r a w ­ d z i e , i ż k s i ą ż ę t a m a j ą p r a w o k a r a ć ś m i e r c i ą a n a b a p t y s t ó w j a k o z a k a m i e - n i a ł y c h b l u ź n i e r c ó w , g r o ź n y c h d l a p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k L u t e r n i e m i a ł n a s w o i m s u m i e n i u ż a d n e j s p r a w y a n a l o g i c z n e j d o p r o c e s u S e r v e t a . C h o ć z a ś i n n i t e o l o g o w i e l u t e r a ń s c y ( p r z e d e w s z y s t ­ k i m M e l a n c h t o n ) t w i e r d z i l i p ó ź n i e j , i ż w t a k i s a m s p o s ó b n a l e ż a ł o b y p o s t ę p o w a ć r ó w n i e ż i w o b e c a n t y t r y n i t a r z y , j e ś l i u p o r c z y w i e t r z y m a j ą s i ę s w y c h b ł ę d ó w , t o ż a d e n z n i c h n i e s p ł o n ą ł z w y r o k u l u t e r a ń s k i e g o s ą d u . W p r a k t y c e z a z b y t g o r l i w e s z e r z e n i e p r o p a g a n d y s o c y n i a ń s k i e j k a r a n o w i ę z i e n i e m l u b w y g n a n i e m . N i e z n a c z y t o o c z y w i ś c i e , a b y w z a j e m n e s t o s u n k i o b u w y z n a ń u k ł a ­ d a ł y s i ę s i e l a n k o w o . W X V I I w . u l e g a j ą o n e w y r a ź n e m u z a o g n i e n i u . P a s t o r z y l u t e r a ń s c y o b s e r w o w a l i w i ę c z n i e p o k o j e m e n e r g i c z n ą p r o p a ­ g a n d ę w y z n a n i o w ą b r a c i p o l s k i c h s z e r z ą c ą s i ę n i e t y l k o n a t e r e n i e P r u s K r ó l e w s k i c h c z y Ś l ą s k a a l e r ó w n i e ż w g ł ę b i N i e m i e c . S z e r o k i m e c h e m o d b i ł o s i ę w y k r y c i e w r . 1 6 1 6 n a u n i w e r s y t e c i e w A l t d o r f i e o ś r o d k a t a k i e j a k c j i , d o ś ć e n e r g i c z n i e p r o w a d z o n e j p r z e z p r z y b y s z ó w z P o l s k i 2 0 . P o d w p ł y w e m d r u k ó w t ł o c z o n y c h w R a k o w i e , d y s p u t a c j i w y z n a n i o w y c h i o s o b i s t y c h k o n t a k t ó w , b r a c i o m p o l s k i m u d a ł o s i ę p o z y s k a ć d l a s w e g o k o ś c i o ł a w ś r ó d n i e m i e c k i c h l u t e r a n ó w w i e l u z w o l e n n i k ó w , k t ó r z y z a ­ s ł y n ę l i p ó ź n i e j j a k o u t a l e n t o w a n i p o l e m i ś c i i t e o l o g o w i e a r i a ń s c y ( J . V ö l k e l , W . S z m a l e , M . R u a r , K . O s t o r o d t i i n n i ) . L u t e r a n ó w n i e p o ­ k o i ł o s z c z e g ó l n i e t o , i ż w i e l u s p o ś r ó d w y ż e j w y m i e n i o n y c h b y ł o p r z e d ­ t e m r e k t o r a m i s z k ó ł c z y n a w e t d u c h o w n y m i t e g o w y z n a n i a . K i e d y w i ę c t a k i k o l e j n y o ś r o d e k p r o p a g a n d o w y p o w s t a ł w G d a ń s k u , w ł a d z e p o p e w n y m c z a s i e d o p r o w a d z i ł y d o j e g o l i k w i d a c j i ( 1 6 4 3 ) n a k a z u j ą c s o c y ­ n i a n o m o p u s z c z e n i e m i a s t a 2 1 . C i z a ś z e s w e j s t r o n y p a m i ę t a l i , i ż w d u ­ ż y m s t o p n i u p o d n a c i s k i e m l u t e r a ń s k i c h d u c h o w n y c h n i e d o p u s z c z o n o b r a c i p o l s k i c h d o u d z i a ł u w o b r a d a c h s ł y n n e g o

colloquium ch aritativu m

( T o r u ń , 1 6 4 5 ) , n a k t ó r y m k a t o l i c y i p r o t e s t a n c i z a s t a n a w i a l i s i ę n a d m o ż ­ l i w o ś c i a m i p o j e d n a n i a s k ł ó c o n y c h w y z n a ń c h r z e ś c i j a ń s k i c h . Z w s p ó l n e j , l u t e r a ń s k i e j i k a t o l i c k i e j , i n i c j a t y w y s e j m i k w M a l b o r k u j u ż w r . 1 6 4 8 u c h w a l i ł s z e r e g a r t y k u ł ó w w y m i e r z o n y c h w b r a c i p o l s k i c h . O i l e z a ś p a r o k r o t n i e ( i z a k a ż d y m r a z e m b e z s k u t e c z n i e ) p r ó b o w a l i o n i z a w r z e ć u n i ę w y z n a n i o w ą z k a l w i n i s t a m i , t o w s t o s u n k u d o l u t e r a n ó w n i e w y ­ s t ę p o w a n o z p o d o b n y m i p r o p o z y c j a m i . P a s t o r z y t e g o w y z n a n i a , a z w ł a s z ­ c z a p r o f e s o r o w i e l u t e r a ń s k i e g o G i m n a z j u m w G d a ń s k u , j u ż w t r z y ­ d z i e s t y c h l a t a c h X V I I w . r o z p o c z ę l i p r o w a d z e n i e e n e r g i c z n e j , a n t y s o - c y n i a ń s k i e j p o l e m i k i , w k t ó r e j n a c z o ł o w y b i j a ł o s i ę o c z y w i ś c i e n e g o w a n i e p r z e z b r a c i p o l s k i c h n a u k i o T r ó j c y ś w . o r a z b ó s t w a C h r y s t u s a . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k w X V I I s t u l e c i u p o l e m i k a t a b y ł a p r o w a d z o n a w s p o s ó b d o ś ć p o w ś c i ą g l i w y , z a z w y c z a j z u n i k a n i e m a r g u m e n t ó w

ad

19 Por. J. T a z b i r , L e s é ch o s d e la p e r s é c u t i o n d e s h é r é t i q u e s o c c id e n t a u x d a n s le s p o l é m i q u e s re l ig i e u s e s e n P olo gne, „B ib lio th èq u e d’H u m a n ism e et R e ­ n a is sa n c e ” t. X X X IV , 1972, s. 125 n.

20 Por. L. С h m a j, B r a d a P o l s c y L u d z i e . Idee. W p ł y w y , W arszaw a 1957, s. 98— 102 oraz D . C a c c a m o , S o z i n ia n è r in A l t d o r f u n d D a n z ig i m Z e i t a l t e r d e r O r th o d o x i e , „Z eitsch rift .fü r O stfo rsch u n g ” r. X IX , 1970, z. 1, s. 58— 62.

21 P or. J. T a z b i r , A n t y t r y n i t a r y z m w G d a ń s k u i w okolicach, „O drodzenie i R eform acja w P o ls c e ” t. X X I, 1976, s. 69— 70.

(8)

personam ,

w y z w i s k i e p i t e t ó w , w t o n i e o w i e l e ł a g o d n i e j s z y m n i ż t e n , j a k i p a n o w a ł w s p o r a c h p o m i ę d z y l u t e r a n a m i a k a l w i n i s t a m i 2 2 . N i e b e z z n a c z e n i a b y ł t u o c z y w i ś c i e f a k t , i ż b r a c i a p o l s c y p o s i a d a l i m o ż n y c h , s z l a c h e c k i c h p r o t e k t o r ó w , z k t ó r y c h n i e j e d e n s a m c h w y t a ł z a p i ó r o w o b r o n i e s w e g o K o ś c i o ł a . T r a d y c j e p o l s k i e j t o l e r a n c j i , p a m i ę ć o p o s t a ­ n o w i e n i a c h Z g o d y S a n d o m i e r s k i e j ( 1 5 7 0 ) , o g ó l n a a t m o s f e r a ż y c i a w y z n a ­ n i o w e g o P r u s K r ó l e w s k i c h , w k t ó r y c h ż a d e n z o d ł a m ó w p r o t e s t a n t y z m u n i e b y ł p r z e c i e ż r e l i g i ą p a n u j ą c ą — w s z y s t k o t o w p ł y w a ł o ł a g o d z ą c o n a t o n i t e m p e r a t u r ę t o c z o n y c h t a m s p o r ó w r e l i g i j n y c h . U r o d z o n y w G u b i ­ n i e J a n P r e u s s , k t ó r y w r . 1 6 3 9 p r z y b y ł d o T o r u n i a n a s t u d i a , w s p o m i n a ł p ó ź n i e j z d u ż y m u z n a n i e m o a t m o s f e r z e , j a k a p a n o w a ł a w t u t e j s z y m g i m n a z j u m . M ł o d e g o l u t e r a n i n a u d e r z y ł b r a k z a c i e t r z e w i e n i a ; g i m n a ­ z j u m — j a k p i s a ł — n i e j e s t „ j a k o i n s z e n a ś w i e c i e ” . J e g o p r o f e s o r o w i e s t a r a j ą s i ę b o w i e m t ł u m i ć w s z e l k i e z a t a r g i w y z n a n i o w e p o m i ę d z y s t u ­ d e n t a m i , „ a b y a n i l u t e r a n a m i , a n i k a l w i n i s t a m i , a l e e w a n g e l i k a m i b y l i ” . Ś w i a d e c t w o o t y l e w a ż n e i o b i e k t y w n e , i ż P r e u s s s p i s y w a ł j e p o l a t a c h , j u ż b ę d ą c d u c h o w n y m b r a c i p o l s k i c h 2 3 . N a u w a g ę z a s ł u g u j e , i ż p r z e d s t a w i o n e p o w y ż e j s o c y n i a ń s k o - l u t e r a ń - s k i e k o n f l i k t y w y z n a n i o w e n i e w p ł y n ę ł y n a z m i a n ę o p i n i i b r a c i p o l s k i c h 0 L u t r z e o r a z o j e g o z a s ł u g a c h d l a r o z w o j u r e f o r m a c j i . Z ł o ż y ł o s i ę n a t o p r z y p u s z c z a l n i e k i l k a p r z y c z y n . O b o k w s p o m i n a n e j j u ż s p e c y f i c z n e j a t m o s f e r y ż y c i a w y z n a n i o w e g o P r u s K r ó l e w s k i c h n i e b e z z n a c z e n i a b y ł a t a k ż e s t a b i l n o ś ć o c e n . Z k a t a l o g u „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” , j a k i w X V I s t u l e c i u z e s t a w i ł a h i s t o r i o g r a f i a p r o t e s t a n c k a , w n a s t ę p n y m w i e k u n i k t p r z e c i e ż n i e z o s t a ł w y k r e ś l o n y . D l a c z e g ó ż b y t o m i a ł o s p o t k a ć „ m i s t r z a M a r c i n a ” ? J e g o p o s t a ć i d z i a ł a l n o ś ć z a r ó w n o k a l w i n i ś c i j a k s o c y n i a n i e o d d z i e l a l i z r e s z t ą z a w s z e o d o p i n i i o n a s t ę p n y c h g e n e r a c j a c h u c z n i ó w 1 w y z n a w c ó w L u t r a . N i e k t ó r z y z n i c h , j a k j u ż w s p o m i n a l i ś m y , w e s z l i w X V I I w . d o c z o ł ó w k i i n t e l e k t u a l n e j r u c h u a r i a ń s k i e g o , z d a w n e j w i a r y z a c h o w u j ą c z a p e w n e p e w i e n k u l t d l a j e j t w ó r c y . A l e p r z e c i e ż i w y b i t n i p r z e d s t a w i c i e l e s o c y n i a n i z m u , k t ó r z y n i g d y n i e p r z e s z l i p r z e z l u t e r a ­ n i z m , n a z y w a l i w i t e n b e r s k i e g o r e f o r m a t o r a „ s ł a w n y m ” i „ s z l a c h e t n y m ” m ę ż e m . H i e r o n i m M o s k o r z o w s k i s t a w i a ł j e g o m ę s t w o i o d w a g ę z a p r z y ­ k ł a d s w o i m w s p ó ł w y z n a w c o m . M o s k o r z o w s k i p i s a ł , ż e s k o r o L u t e r m ó g ł s i ę u t r z y m a ć w b r e w c a ł e j p o t ę d z e c h r z e ś c i j a ń s t w a i , u f n y w p r a w d ę , z w y c i ę s k o p r z e j ś ć p r z e z n i e b e z p i e c z e ń s t w a , t o i b r a c i a p o l s c y m o g ą l i c z y ć n a p o d o b n y s u k c e s 2 4 . S a m F a u s t S o c y n w s p o m i n a ł o „ w i e l k i m t a l e n c i e L u t r a i i n n y c h ” , k t ó r y s p o t k a ł s i ę n a t y c h m i a s t z u z n a n i e m i s y m p a t i ą k s i ą ż ą t i n a r o d ó w 2 S . Z k o l e i z w o l e n n i c y S o c y n a p i s a l i z d u m ą , i ż j e d e n z l u t e r a ń s k i c h p r o f e s o r ó w p o r ó w n y w a ł g o d o w i t t e n b e r s k i e g o r e f o r m a t o r a , m ó w i ą c : „ W i e l c y m ę ż o w i e b y l i L u t e r , Z w i n g l i j u s , K a l w i n i i n s z y , a l e n i e m n i e j ­ s z y - - - b y ł n i e j a k i F a u s t u s S o c i n u s S e n e n s i s ” 2 6 . N a d z i e ł a M a r c i n a L u t r a b ę d ą s i ę z r e s z t ą p o w o ł y w a ć w s z y s c y p i s a r z e a n t y t r y n i t a r s c y X V I w . , p r z y t a c z a j ą c j e g o o p i n i e w ś r ó d w y p o w i e d z i i n n y c h a u t o r y t e t ó w , 22 Por. L. M o k r z e c k i , D e r S o z i n ia n i s m u s in d e n D is k u r s e n d e r D a n zig er P r o fe s s o r e n i m 17.— 18 Jh., w druku.

28 L ist Jan a P r e u ssa do J ak u b a T rem b eck iego, „O drodzenie i R eform acja W P o lsc e ” t. X V , 1970, s. 239— 240.

21 T. P a s i e r b i ń s к i, op. cit., s. 24.

25 F. S o c y n , L is t y , oprać. L. С h m a j, t. I, W arszaw a 1959, s. 28.

28 C z t e r y b r o s z u r y p o le m ic z n e z p o c z ą t k u X V I I w i e k u , oprao. H. G ó r s k a , L. S z c z u c k i , K. W i l c z e w s k a , W arszaw a 1958, s. 131.

(9)

t a k z r e s z t ą r ó ż n y c h , j a k E r a z m z R o t t e r d a m u , C a s t e l i o n , B u l l i n g e r , Z w i n g l i c z y K a l w i n 2 7 . P r a c e a u t o r a p r z e k ł a d u B i b l i i n a - j ę z y k n i e m i e c k i z n a j d u j e m y w w i ę k s z o ś c i k s i ę g o z b i o r ó w s o c y n i a ń s k i c h . W p o c z ą t k a c h X V I I w . a r i a ń s k i h i s t o r y k , A n d r z e j L u b i e n i e c k i , p i e r w s z y o k r e s r o z w o j u r e f o r m a c j i n a z y w a „ c z a s a m i l u t e r o w y m i ” , o s a m y m z a ś „ d o k t o r z e M a r ­ c i n i e ” p i s z e , i ż z o s t a ł p o w o ł a n y p o t o , a b y o t w o r z y ł l u d z i o m o c z y ( n a p r a w d ę B o ż ą ) . W z w i ą z k u z p r z e d m o w ą J . C r e l l a d o n i e m i e c k i e g o p r z e ­ k ł a d u N o w e g o T e s t a m e n t u ( „ D a s N e w e T e s t a m e n t ” , 1 6 3 0 ) , z a w i e r a j ą c ą z a w o a l o w a n ą k r y t y k ę L u t r a ( b e z w y m i e n i a n i a j e g o n a z w i s k a ) j e d e n z e w s p ó ł c z e s n y c h b a d a c z y s ł u s z n i e z a u w a ż a , i ż o t w a r t y a t a k n a w i e l k i e g o r e f o r m a t o r a „ m ó g ł b y t y l k o p o g o r s z y ć s y t u a c j ę w s z ę d z i e p o z a P o l s k ą p r z e ś l a d o w a n y c h a n t y t r y n i t a r z y ” 2 8 . P o u d a n i v s i ę b r a c i p o l s k i c h n a p r z y m u s o w ą e m i g r a c j ę ( w y w o ł a n ą e d y k t e m b a n i c j i z r . 1 6 5 8 ) , p ł a s z c z y z n a i c h k o n t a k t ó w i — k o n f l i k t ó w z l u t e r a n i z m e m d o z n a ł a p o s z e r z e n i a . C z ę ś ć a r i a n w y r u s z y ł a c o p r a w d a d o S i e d m i o g r o d u c z y N i d e r l a n d ó w , z n a c z n a i c h g r u p a s z u k a ł a j e d n a k s c h r o n i e n i a n a Ś l ą s k u , w p a ń s t w i e b r a n d e n b u r s k o - p r u s k i m c z y w r e s z c i e w g ł ę b i N i e m i e c . Z a a k l i m a t y z o w a n i e s i ę n a t y c h t e r e n a c h m i a ł a z j e d n e j s t r o n y u ł a t w i ć z n a j o m o ś ć j ę z y k a n i e m i e c k i e g o ( z w i ą z a n a z p o c h o d z e n i e m n i e k t ó r y c h s o c y n i a n ) , z d r u g i e j z a ś p r o t e k c j a m i e j s c o w y c h k s i ą ż ą t c z y w ł a d z m i e j s k i c h . N a d z i e j e t e o k a z a ł y s i ę j e d n a k n i e z a w s z e u z a s a d n i o n e z u w a g i n a n i e p r z y c h y l n ą p o s t a w ę p a s t o r ó w l u t e r a ń s k i c h . O b a w i a l i s i ę o n i s o c y n i a ń s k i e j p r o p a g a n d y r e l i g i j n e j , t y m g r o ź n i e j s z e j , i ż p r o w a d z o ­ n e j z a r ó w n o z a p o m o c ą k s i ą ż e k , j a k p r z e z r o z m o w y c z y k a z a n i a w y g ł a ­ s z a n e w j ę z y k u m i e j s c o w e j l u d n o ś c i 2 9 . T r u d n o n i e p r z y z n a ć , ż e p e w n ą r o l ę o d e g r a ł a t u t a k ż e g o r l i w o ś ć r e l i g i j n a s a m y c h b r a c i p o l s k i c h , k t ó r z y z a w s z e l k ą c e n ę i n i e k i e d y z p o w o d z e n i e m , u s i ł o w a l i s z e r z y ć s w ą d o k ­ t r y n ę w ś r ó d m i e j s c o w e j l u d n o ś c i . W r e z u l t a c i e n i e p o w i o d ł y i m s i ę p r ó b y o s i e d l e n i a w e F r i e d r i c h s t a d t ( S c h l e s w i g ) , M a n n h e i m , L u b e c e c z y B r e ­ m i e , p o d e j m o w a n e w s z e ś ć d z i e s i ą t y c h l a t a c h X V I I w . Z l i c z n y m i s z y k a ­ n a m i s p o t y k a l i s i ę t e ż n a Ś l ą s k u , s t a n y p r u s k i e w y w i e r a ł y z a ś c i ą g ł y n a c i s k n a „ w i e l k i e g o e l e k t o r a ” , a b y a n t y t r y n i t a r z y i a n a b a p t y s t ó w w y ­ g n a ł z e s w e g o p a ń s t w a 3 0 . Z k o l e i b r a c i a p o l s c y p r o p o n o w a l i z a w a r c i e u n i i k o ś c i e l n e j p o m i ę d z y l u t e r a n a m i i k a l w i n i s t a m i a s o c y n i a n a m i . P r o ­ j e k t y t a k i e s p o t y k a m y w k i l k u p i s e m k a c h s o c y n i a ń s k i c h , j a k i e u k a z a ł y s i ę n a p r z e ł o m i e X V I I i X V I I I s t u l e c i a ( p r z e w a ż n i e w j ę z y k u n i e m i e c ­ k i m ) . S a m i b r a c i a p o l s c y z d a w a l i s o b i e c h y b a s p r a w ę z u t o p i j n o ś c i t y c h p l a n ó w . Ś w i a d c z y ł a b y o t y m r o z p r a w k a p o l e m i c z n a w y d a n a a n o n i m o w o p r z e z o s i a d ł e g o n a e m i g r a c j i w B r a n d e n b u r g i i K r z y s z t o f a N i e m i r y c z a ( „ L a v é r i t é e t l a r e l i g i o n e n v i s i t e c h e z l e s t h é o l o g i e n s ” , 1 6 9 5 ) . M y ś l ą 27 Рог. О. B a r t e l , L u t h e r u n d M e l a n c h to n in Pole n, l[w:] L u t h e r u n d M elan- chton. R e f e r a t e u n d B e r ic h t e d e s Z w e i t e n I n t e r n a ti o n a le n K o n g r e s s e s fü r L u t h e r ­ forschung, M ü n s ter, 8— 13 A u g u s t 1960, G öttin gen , s. 165— 177.

28 J. Q u a c k , E va n g elisch e B i b e l v o r r e d e n v o n d e r R e f o r m a t i o n bis zu r A u f ­ klä rung, H eid elb erg 1975, s. 164.

29 P rop agan d ow ej d zia ła ln o ści o siad łego w H am burgu S ta n isła w a L u b ien ieck ie- go zo sta ł p o św ię c o n y M em o ria l, w i e d e r p o ln i s c h e E d e lm a n seine g o tt e s l ä s te r li c h e p h o ti n ia n i s c h è L eh re a u s b r e i t e t (ogłoszony w „O drodzeniu i R efo rm a cji w P o ls c e ”

t. V II, 1962, s. 177— 185). |f

30 Por. na ten tem a t J. T a z b i r , D ie S o z i n ia n e r in d e r z w e i t e n H ä l f t e d e s 17. J a h r h u n d e r t s , i[w:] R e f o r m a ti o n u n d F rü h a u fk l ä r u n g in Polen. S t u d i e n ü b e r d e n S o z i n ia n i s m u s u n d seinen Einfluss a u f d as w e s te u r o p ä is c h e D e n k e n i m 17. J a h r ­ h u n d e rt, pod red. P. W r z e c i o n k a , G öttin gen 1977, s. 58 n.

(10)

p r z e w o d n i ą t e g o d z i e ł k a b y ł a p o c h w a ł a t o l e r a n c j i r e l i g i j n e j o r a z w s p o ­ m i n a n e j j u ż u n i i w y z n a n i o w e j . O s i ą k o n s t r u k c y j n ą z a ś o d w i e d z i n y k o ­ l e j n y c h t e o l o g ó w p r z e z P r a w d ę i R e l i g i ę m a j ą c e n a c e l u z n a l e z i e n i e i c h c ó r e k : T o l e r a n c j i i M i ł o s i e r d z i a . R o z m o w a z l u t e r a n i n e m n i e w y p a d ł a z b y t z a c h ę c a j ą c o . N i e m i r y c z z a r z u c a ł j e g o w s p ó ł w y z n a w c o m , i ż n i e p o ­ z w o l i l i k a l w i n o m n a w z n i e s i e n i e ś w i ą t y n i w W i t t e n b e r d z e , m i m o i ż w B e r l i n i e k o r z y s t a j ą z t y c h s a m y c h w o l n o ś c i c o k a l w i n i . T e o l o g l u t e - r a ń s k i t ł u m a c z y ł j e d n a k , i ż n i e p o d o b n a ż y ć w z g o d z i e z l u d ź m i n e g u ­ j ą c y m i t a k p o d s t a w o w y s a k r a m e n t c h r z e ś c i j a ń s t w a , j a k i m j e s t k o m u n i a . W o d p o w i e d z i n a t o P r a w d a s t w i e r d z i ł a , i ż n a u k a l u t e r a n ó w w t e j k w e s t i i s p r z e c i w i a s i ę i ' P i s m u ś w . i r o z u m o w i . C h w a ł a B o ż a o r a z ś w i ę t a p r a w d a n i c n i e z y s k u j ą n a t w i e r d z e n i a c h s p r z e c z n y c h z r o z s ą d k i e m , u p o r c z y w e t r z y m a n i e s i ę p r z e s ą d ó w s i e j e z a ś n i e z g o d ę p o m i ę d z y c h r z e ś ­ c i j a n a m i . L u t e r a n i e m o g ą z r e s z t ą p o z o s t a ć p r z y s w y c h p o g l ą d a c h n a k o ­ m u n i ę , b y l e b y z i c h p o w o d u n i e p r z e ś l a d o w a l i i n n y c h w y z n a w c ó w C h r y s t u s a 3 1 . R ó w n i e ż j e d n a k i n a e m i g r a c j i s o c y n i a n i e p o z o s t a l i w i e r n i s w e m u u z n a n i u d l a d z i e ł a s a m e g o L u t r a ; i c h k r y t y k a d o k t r y n y l u t e r a ń s k i e j n i e r z u t o w a ł a n a o p i n i ę o w i t t e n b e r s k i m r e f o r m a t o r z e . D o ś ć c z ę s t o w i ę c p o w o ł u j e s i ę n a L u t r a o g ł o s z o n y d o p i e r o w X X w . t r a k t a t t e o l o g i c z n y „ C o m p e n d i u m V e r i t a t i s P r i m a e v a e ” . J e g o a u t o r , z n a n y a r i a ń s k i h i s t o r y k i a s t r o n o m , S t a n i s ł a w L u b i e n i e c k i , p i s a ł z d u ż y m u z n a n i e m o n i e m i e c k i m r e f o r m a t o r z e , s ł a w i ą c h a r t d u c h a o r a z o d w a g ę , z j a k ą p o d j ą ł o n w a l k ę z p a p i e s t w e m w o b r o n i e p r a w d y B o ż e j , z a w a r t e j w E w a n g e l i i . L u b i e ­ n i e c k i w s p o m i n a ł m . i n . o d z i e l e M a r c i n a L u t r a n a t e m a t w o l n o ś c i c h r z e ś ­ c i j a ń s k i e j , j e g o k r y t y c e o d p u s t ó w , n a u c e o u s p r a w i e d l i w i e n i u p r z e z w i a ­ r ę , r o z w a ż a n i a c h n a t e m a t w o l n e j w o l i , e t c . W o g ó l e d z i a ł a l n o ś ć m i s t r z a M a r c i n a z o s t a ł a w t y m t r a k t a c i e o ś w i e t l o n a d o ś ć w s z e c h s t r o n n i e s k o r o w s p o m n i a n o r ó w n i e ż o p o g l ą d a c h L u t r a n a w o j n ę c z y p o p u l a r n o ś c i , j a k ą w ś r ó d r ó ż n y c h o d ł a m ó w p o r e f o r m a c y j n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a c i e s z y s i ę h y m n „ W i r g l a u b e n a l l ’ a n e i n e n G o t t ” . N i g d z i e n a t o m i a s t n i e z n a j d u ­ j e m y n a j m n i e j s z e g o z a r z u t u p o d a d r e s e m L u t r a . S o c y n i a ń s k i a u t o r „ C o m ­ p e n d i u m V e r i t a t i s P r i m a e v a e ” z u z n a n i e m p r z y t a c z a w s p o m n i a n ą j u ż p r z e z n a s o b r a z o w ą m e t a f o r ę :

A lta ru it B a b ylo n , disiecit te c ta L u th e ru s,

M uros C alvinu s, sed fu n d a m e n ta Socinus S2.

L u b i e n i e c k i p o ś w i ę c i ł s p o r o m i e j s c a L u t r o w i r ó w n i e ż i w s w e j „ H i s t o ­ r i a R e f o r m a t i o n i s P o l o n i c a e ” ( w y d a n e j p o ś m i e r t n i e w r . 1 6 8 5 ) . C h a r a k ­ t e r y s t y c z n ą c e c h ą h i s t o r i o z o f i i t e g o p i s a r z a b y ł o w y s z u k i w a n i e p a r a l e l i , n a w e t c h r o n o l o g i c z n y c h , p o m i ę d z y p e w n y m i w y d a r z e n i a m i o p i s a n y m i w B i b l i i a d z i e j a m i p ó ź n i e j s z e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a . L u b i e n i e c k i t w i e r d z i ł w i ę c , ż e p o d o b n i e j a k u p ł y n ę ł o 1 5 1 7 l a t o d p r z e j ś c i a Ż y d ó w p r z e z M o r z e C z e r w o n e d o w y s t ą p i e n i a J a n a C h r z c i c i e l a , k t ó r y z a p o w i a d a ł n a d e j ś c i e C h r y s t u s a , t a k t e ż t y l e s a m o l a t d z i e l i n a r o d z i n y J e z u s a o d w y s t ą p i e n i a M a r c i n a L u t r a . U z n a n i e d a t y 1 5 1 7 z a p r z e ł o m o w ą w d z i e j a c h c h r z e ś c i ­ j a ń s t w a p o k r y w a ł o s i ę z p o g l ą d a m i c a ł e j h i s t o r i o g r a f i i p r o t e s t a n c k i e j ; w s w y c h d a l s z y c h w y w o d a c h L u b i e n i e c k i r o z w i j a ł j e d n a k z u p e ł n i e o d -31 J. T a z b i r , B racia p o ls c y na w y g n a n iu . S tu d i a z d z i e j ó w e m i g r a c j i ariań s- k i e j , W arszaw a 1977, s. 202 n. 32 S. L u b i e n i e c k i , C o m p e n d i u m V e r i t a t i s P r i m a e v a e , w yd . K. E. Jordt J a r g e n se n t. II, K ü b en h avn 1982, s. 43, 146, 183, 235, 284 n., 327, 387 i 487.

(11)

m i e n n e k o n c e p c j e , n a w i ą z u j ą c e d o p o g l ą d ó w a n t y t r y n i t a r z y X V I w . T a k ż e i a u t o r „ H i s t o r i a R e f o r m a t i o n i s P o l o n i c a e ” w d z i a ł a l n o ś c i M a r c i n a L u t r a u p a t r y w a ł j e d y n i e p o c z ą t e k o c z y s z c z a n i a c h r z e ś c i j a ń s t w a z w i e l o ­ w i e k o w y c h b ł ę d ó w . C h w a l i ł o n L u t r a z a z a p o c z ą t k o w a n i e w i e l k i e g o d z i e ł a n a p r a w y , w y r a ż a ł s i ę t e ż p o z y t y w n i e o o d w a d z e , z j a k ą p r z e c i w ­ s t a w i ł „ p a p i e s k i e j ” t r a d y c j i ś w i a d e c t w o B o ż e z a w a r t e w P i ś m i e ś w . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k L u b i e n i e c k i m a z a z ł e L u t r o w i z b y t l e k c e w a ż ą c e t r a k t o w a n i e r o l i d o b r y c h u c z y n k ó w . N i e p o s k r o m i ł o n t e ż w d o s t a t e c z ­ n y m s t o p n i u p y c h y i c h c i w o ś c i k s i ę ż y , a n i n i e z e r w a ł r a d y k a l n i e z o b r z ę ­ d o w o ś c i ą k a t o l i c k ą . D z i e ł o L u t r a k o n t y n u o w a l i Z w i n g l i , K a l w i n o r a z i n n i r e f o r m a t o r z y . P o d o b n i e j e d n a k j a k C h r y s t u s d o p i e r o w 3 0 l a t p o s w y m u r o d z e n i u r o z p o c z ą ł g ł o s z e n i e p r a w d z i w e j n a u k i , t a k t e ż i w 3 0 l a t p o w y s t ą p i e n i u L u t r a p r a w d a B o ż a s t a ł a s i ę w s z y s t k i m z n a n a . P r z y c z y ­ n i ł s i ę d o t e g o M i g u e l S e r v e t , L e l i u s z S o c y n i i n n i , z i e m i ą z a ś n a k t ó r e j p r a w d a t a s w o b o d n i e r o z k w i t ł a b y ł a w ł a ś n i e P o l s k a . W a r t o m o ż e d o d a ć , i ż d o g r o n a j e j n a j b a r d z i e j z a c i ę t y c h p r z e c i w n i k ó w L u b i e n i e c k i z a l i c z a k a t o l i k ó w o r a z k a l w i n i s t ó w , s t w i e r d z a j ą c z a G r o t i u s e m , i ż d u c h A n t y ­ c h r y s t a p o j a w i ł s i ę n i e t y l k o n a d T y b r e m , a l e i n a d J e z i o r e m L e m a ń ­ s k i m 3 3 . W ś r ó d t y c h , k t ó r z y p r z e ś l a d o w a l i a n t y t r y n i t a r z y ( c z y l i g ł o s i c i e l i p r a w d y B o ż e j ) n i e w y m i e n i a n a t o m i a s t l u t e r a n ó w . P o g l ą d y L u b i e n i e c k i e - g o 3 4 w t e j s p r a w i e p o d z i e l a ł p r z e b y w a j ą c y r ó w n i e ż n a e m i g r a c j i B e n e ­ d y k t W i s z o w a t y o r a z s y m p a t y z u j ą c y z s o c y n i a n i z m e m K r z y s z t o f S a n d i u s . Z d a n i e m t e g o o s t a t n i e g o w d z i e j a c h K o ś c i o ł a j u ż w V I I w . r o z p o c z y n a s i ę o k r e s u p a d k u , w k t ó r y m d o s z e d ł d o g ł o s u „ r z y m s k i A n t y c h r y s t ” . J e g o w s z e c h w ł a d z y p o ł o ż y ł o z a ś k r e s d o p i e r o w y s t ą p i e n i e L u t r a i K a l ­ w i n a 3 5 . J u ż w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w . L u t e r s t a j e s i ę d l a a n t y t r y n i t a r z y p r z e d e w s z y s t k i m j e d n y m z w i e l k i c h „ ś w i a d k ó w p r a w d y ” , z a s ł u ż o n y c h a l e z d y s t a n s o w a n y c h p r z e z p ó ź n i e j s z y c h r e f o r m a t o r ó w . P o s z l i o n i z d e ­ c y d o w a n i e n a p r z ó d , g d y t y m c z a s e m w y z n a w c y l u t e r a n i z m u k u r c z o w o t r z y m a j ą s i ę p o g l ą d ó w w y p r a c o w a n y c h w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I w . W a r t o j e d n a k p o d k r e ś l i ć , i ż s o c y n i a n i e n i e w i ą z a l i z t ą k w e s t i ą z a r z u t ó w p o d a d r e s e m L u t r a . W i c h p i s m a c h n i g d z i e n i e z n a j d u j e m y s t w i e r d z e n i a , i ż l u t e r a n i e w t r a d y c y j n y i k o n s e r w a t y w n y s p o s ó b p o z o s t a l i w i e r n i p o ­ g l ą d o m m i s t r z a . Z d a n i e m b r a c i p o l s k i c h o d e g r a ł y o n e b o w i e m w s w o i m c z a s i e p o ż y t e c z n ą h i s t o r y c z n i e r o l ę , b ł ą d l u t e r a ń s k i e j t e o l o g i i p o l e g a z a ś n a t y m , i ż p o z o s t a j e g ł u c h a n a ś w i a t ł o p r a w d y o d k r y t e j w p e ł n i d o p i e r o p r z e z p i s a r z y s o c y n i a ń s k i c h . A w i ę c ż e w i d z i w s w e j d o k t r y n i e p e w n e s t a d i u m o s t a t e c z n e , n i e z a ś p r z e j ś c i o w e , n i e z b ę d n e n a d r o d z e d o p o w s t a ­ n i a p r a w d z i w e g o K o ś c i o ł a . C h o ć z e z r o z u m i a ł y c h p o w o d ó w h i s t o r i o g r a f i a s o c y n i a ń s k a n i e m o g ł a m i e ć z a z ł e p o l s k i e m u l u t e r a n i z m o w i c u d z o z i e m s k i e g o p o c h o d z e n i a t e j s® T e n ż e , H is t o r ia R e f o r m a ti o n is P o lo n i c a e (1685), V a rso v ia e 1971, s. 11— 13, 106.

54 O p in ie L u b ien ieck ieg o o lu te r a n iz m ie w n ik liw ie om a w ia H . B a r y c z , S z l a ­ k a m i d z i e j o p i s a r s t w a sta r o p o ls k ie g o . S t u d i a na d h is to rio g ra fią w . X V I — X V I II, W rocław 1981, s. 258—259.

85 Por. Ł. S z c z u c k i , W k r ę g u s p i n o z j a ń s k i m ( K r z y s z t o f S a n d iu s junior), „Stućlia i m a te r ia ły z d z ie jó w n a u k i p il s k ie j ”, seria A, zesz. 12, 1968, s. 160— 161 oraz t e g o ż , S o c in ia n Historio graphy^ in t h e la te 17th C e n tu r y . B e n e d y k t Wiszom w a t y a n d M s “M e d u l la h is to r ia e e c c le sia s tic a e ”, [w :] C o n t i n u i t y an d D i s c o n t i n u i t y i n C h u rc h H i s t o r y . E ssa y s p r e s e n t e d to G e o r g e H u n t s t o n W i ll ia m s , w y d . F . F. C h u r c h i T. G e o r g e , L eid en 1979.

(12)

d o k t r y n y , t o j e d n a k r ó w n i e ż i p i s a r z e c h ę t n i e p r z y p o m i n a l i o o b c y m e t n i c z n i e s k ł a d z i e j e j w y z n a w c ó w . C y t o w a n y j u ż A n d r z e j L u b i e n i e c k i s t w i e r d z a ł , i ż n a t e r e n i e R z e c z y p o s p o l i t e j z n a j d u j e o n a z w o l e n n i k ó w „ m i ę d z y N i e m c a m i ” , m i a n o w i c i e w P r u s a c h K r ó l e w s k i c h o r a z w I n f l a n ­ t a c h 3 e . W s u m i e j e d n a k w s o c y n i a ń s k i e j h i s t o r i o g r a f i i , p o l e m i c e r e l i g i j ­ n e j c z y r o z p r a w a c h t e o l o g i c z n y c h s p o t y k a m y n i e p o r ó w n a n i e m n i e j w z m i a n e k o M a r c i n i e L u t r z e n i ż o J a n i e K a l w i n i e . A n t y t r y n i t a r z e p o j m o w a l i z n a c z e n i e w i t e n b e r s k i e g o r e f o r m a t o r a h i s ­ t o r y c z n i e a n i e p o n a d c z a s o w o . W i d z i e l i w n i m b o w i e m c z ł o w i e k a , k t ó r y w o k r e ś l o n y m m o m e n c i e o d e g r a ł n a d e r p o z y t y w n ą r o l ę . O d s ł o n i ł m i a n o ­ w i c i e p r a w d ę B o ż ą w t a k i m s t o p n i u , w j a k i m t o b y ł o w ó w c z a s m o ż l i w e , n i e z d a j ą c s o b i e z r e s z t ą w p e ł n i s p r a w y z p r z e ł o m u , k t ó r y z a p o c z ą t k o w a ł . „ K i e d y ś , g d y w r a c a ł ś w i t ś w i a t ł a E w a n g e l i i — p i s z e S a m u e l P r z y p k o w ­ s k i — L u t e r z e s w o i m i z w o l e n n i k a m i b y ł b y s o b i e ż y c z y ł , ż e b y t o l e r u j ą c j e g o p o g l ą d y p o z o s t a w i o n o g o w e w s p ó l n o c i e z K o ś c i o ł e m r z y m s k i m ” . P a p i e ż n i e p r z y s t a ł n a t o , p o n i e w a ż „ z a l e ż a ł o m u n a t y m , b y s w e c i e m ­ n o ś c i o c h r o n i ć p r z e d w s c h o d z ą c ą j u t r z e n k ą ” 3 7 . Z a r ó w n o L u t e r i K a l w i n , j a k n a w e t s a m S o c y n , z a s ł u ż y l i s i ę w o c z a c h p o l s k i c h a r i a n p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z d e s t r u k c j ę , o b a l a j ą c — o d d a c h u a ż p o f u n d a m e n t y — n i e n a w i s t n y i m B a b i l o n , ó w g m a c h k ł a m s t w a , w z n i e s i o n y p r z e z r z y m ­ s k i e g o A n t y c h r y s t a . B e z o c z y s z c z e n i a g r u n t u n i e m o ż n a z a ś b y ł o p r z y ­ s t ą p i ć d o w z n o s z e n i a n a n i m g m a c h u n o w e g o K o ś c i o ł a , k t ó r y b y p r z e k a ­ z y w a ł w i e r n y m p e ł n i ę w i e d z y o B o g u i p r a w d z i w ą n a u k ę E w a n g e l i i . J a n u sz Tazbir D IE ST EL L U N G D ER P O L N ISC H E N A N T IT R IN IT A R IE R Z U LU T H ER U N D DER L U T H E R ISC H E N T R A D ITIO N

S ch on in der z w eiten H ä lfte d es 16. Jh. w ird L u th er fü r d ie A n titrin ita rier vor a lle m zu e in e m der g ro ssen *— v e r d ien ten , aber durch die sp äteren R eform a­ toren d ista n zierten — „Z eugen der W ah rh eit”. S ie g in g e n en tsch ied en voran, w ä h ren d u n terd essen die B ek en n er d es L u th ertu m s sich k ra m p fh a ft an die in der er ste n H ä lfte d es 16. Jh. a u sg e a r b e ite te n A n sch a u u n g en h ie lte n . Es ist jed och w ert zu u n terstreich en , dass d ie S o zin ia n er m it d ieser A n g e le g e n h e it k e in e V o rw ü rfe gegen L u th er verb an d en . In ih ren S ch riften fin d en w ir n irg en d s F eststellu n g en , dass d ie L u th eran er a u f tr a d itio n e lle u n d k o n se r v a tiv e W eise den A n sch au u n gen des M eisters treu blieb en . N a ch A n sic h t der P o ln isch en B rü d er sp ie lte n sie n äm lich se in e r z e it e in e h isto risch n ü tzlich e R olle; der F eh ler der lu th e r isc h e n T h eologie beru h t dagegen darauf, dass sie tau b b leib t fü r das L ich t der W ahrheit, die v o ll und gan z erst durch die so zin ia n isch en S c h r iftste lle r en td e c k t w u rd e. A lso, dass er in se in e r D ok trin ein g e w iss e s e n d g ü ltig e s S ta d iu m sieh t, n ich t aber ein v o rü b er­ g eh en d es, u n en tb eh rlich es a u f dem W eg zur E n tsteh u n g der w a h ren K irche.

O b w oh l aus v e r stä n d lic h e n G rü n d en d ie so zin ia n isch e G esch ich tssch reib u n g dem p o ln isch en L u th ertu m n ic h t d ie a u slä n d isch e H erk u n ft d ieser D ok trin ü b e l­ n eh m en kon n te, so h ab en jed o ch a u ch d ie a n titrin ita risch en S c h r iftste lle r an die eth n isc h frem d e Z u sa m m en setzu n g ih rer A n h än ger erin n ert. In sg esa m t jed och

36 A. L u b i e n i e c k i , P o lo n e u t y c h ia , W arszaw a 1982, s. 51. 37 T. P rzy p k o w sk i, op. cit., s. 93.

(13)

fin d e n w ir in der so zin ia n isch en G esch ich tssch reib u n g b ezw . d en R elig io n sg esp rä ­ c h en und d en th eo lo g isch en A b h a n d lu n g en u n v e rg leich lich w e n ig e r E rw äh n u n gen ü b er M artin L uther a ls ü b er Joh an n es C alvin.

Яну in Тазбир ОТНОШЕНИЕ ПОЛЬСКИХ АРИАН К ЛЮТЕРУ И ЛЮТЕРАНСКОЙ ТРАДИЦИИ Во второй половине XVI века Лютер был для ариан прежде всего „свидетелем истины”, реформатором заслуженным, во превзойденным реформаторами более позднего времени. Они пошли решительно вперед, тогда как последователи Лютера судорожно придержива­ лись взглядов, выработаных в первой половине XVI века. Следует, однако, подчеркнуть, что ариане в связи с тем не выносили никаких обвинений против самого Лютера. В писа­ ниях ариан мы нигде не находим констатаций, что лютеране остаются верными взглядам своего учителя консервативным и традиционным образом. Они, по мнению польских братьев, в свое время играли исторически положительную роль: погрешность лютеранской теологии состоит, однако, в том, что она оставалась глухой к свету истины, раскрытой полнейшим образом единственно авторами арианских писаний. Иначе говоря, Лютер считал свое учение конечной стадией, а не преходящим этапом, необходимым на пути к возникновению истин­ ной церкви. Хотя по понятным соображениям арианская историография польского лютеранства и не могла критиковать чужеземное происхождение этого учения, однако арианскйе авторы напоминали об этнически чужеродном составе его приверженцев. В общем в арианской историографии, религиозных трактатах и теологических сочинениях мы находим меньше упоминаний о Мартине Лютере, чем о Жане Кальвине.

Si

Cytaty

Powiązane dokumenty

Analytical and experimental research on nonstationary shock waves, rarefaction waves and contact surfaces has been conducted continuously at UTIAS since its

Informacja o Autorach. Problemy Profesjologii nr

którzy opowiadają się wprawdzie za taką koncepcją, ale proponują jed­ nocześnie szereg ciekawych i oryginalnych rozwiązań 5. Zarówno jednak dla jednych jak i

Zbigniew Młynarczyk, Hipolit Starszak.. [Z okazji

At higher blowing settings, on the other hand, a downstream slot location provided insufficient mixing length for the blown jets to mix with the external flow and the wake profile

Die Danzi- ger Themen werden in dieser erweiterten Fassung der Heimatzeitschrift aufgrund ähnlicher Zielsetzungen des Bundes der Danziger und der Landsmannschaft

But there is a tension in this metaphor: on the one hand, God dwells in darkness and is therefore unknowable; on the other hand, the Christian seeker enters into this darkness in

Relationships between users are grounded in the culture: the Free Open Source Software Movement where sharing one’s own output and production takes place in the form of the