Szwarc, Andrzej
"Katolicka myśl społeczno-polityczna w
Galicji na przełomie XIX i XX wieku",
Andrzej Kudłaczyk, Wrocław 1980 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 72/4, 807-808
1981
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P ISK I
807
nika 1976. Składa się z pięciu części („Experiences o f the A m erican Revolution and the Problem o f R evolutionary Consciousness in America and E urope” ; „Polish-A m erican Relations in the R evolutionary E ra” ; „Political and Social Aspects o f the French R evolution” ; „R e volutionary T raditions in East C entral E urope” ; „A rt and Politics in the R evolutionary Age”). W skład ostatniej z nich wszedł jeden tylko tekst Jan a B i a ł o s t o k i e g o o symbolice wolnościowej i rewolucyjnej w sztuce schyłku X V III i pierwszej połow y X IX w. O d głównego tem atu i zakresu chronologicznego tom u odbiega też nieco referat Jarosław a P e l e n s k i e g o o ukraińskich hajdam akach. Pozostałe obracają się przeważnie w kręgu zagadnień myśli po litycznej (np. J. S k o w r o n e k , „The M odel o f Revolution in East C entral Eúropean Political T hought D uring the N apoleonic E ra” , A. W a li c k i, „The Problem o f Revolution in Polish T hought, 1831—48/49”) i m ają charakter błyskotliwych nieraz esejów, podbudow anych suge stywnymi cytatam i z literatury i publicystyki omawianej epoki. A utorzy polscy choć oparli się głównie na rodzim ych przykładach, starali się także sięgać p o m ateriał faktograficzny do krajów sąsiednich (R osja, Węgry) i ukazywać prawidłowości w spólne dla całej Europy W schodniej. Ich teksty z natury rzeczy dotyczą przeważnie dłuższych odcinków czasowych. A utorzy am erykańscy skoncentrow ali się raczej na spraw ach związanych bezpośrednio z w ojną o niepodległość Stanów Zjednoczonych i Rewolucją F rancuską, om aw iając np. znaczenie religii czy rolę kobiet w owych w ypadkach (S .V . J a m e s , L. K . K e r b e r ) . N a uwagę za sługuje szkic R oberta F o s t e r a „The French Revolution and the „N ew ” Elite” . 1800— 50” : au to r stara się udow odnić, iż udział burżuazji sensu stricto we francuskiej elicie władzy tego okresu nie był bardzo liczny, zaś na prowincji właściciele dużych m ajątków ziemskich nadal mieli bardzo wiele d o powiedzenia. N ader interesujący jest też tekst Stefana K i e n ie w ic z a (..The R evolutionary N oblem an. An East European V ariant o f the Liberation Struggle in the R estoration Era"), który stanow i kolejną próbę rekonstrukcji sylwetki szlacheckiego rewolu cjonisty, zestawiając ważniejsze podobieństw a i różnice między jego polską a rosyjską odm ianą.
,
A . S .A ndrzej K u d ła c z y k , Katolicka m yśl społeczno-polityczna h· Galicji na prze
łomie X IX і X X wieku, „Prace N aukow e Instytutu N auk Społecznych Politech
niki W rocławskiej” 24, Seria M onografie 14, W ydawnictwo Politechniki W rocław skiej, W rocław 1980, s. 388.
Celem pracy, sform ułow anym przez a u to ra we wstępie, było „odzwierciedlenie funkcji ruchu katolicko-spolecznego z zaboru austriackiego w ogólnym nurcie katolicyzm u społecz nego. określenie wpływów, jakie na jego profil wywarli myśliciele katoliccy z A ustro-W ęgjer i Rzeszy Niemieckiej oraz wykazanie, w jakim stopniu fluktuacja stanow iska społeczno-po litycznego K ościoła katolickiego oddziaływała na społeczeństwo polskie w G alicji” (s. 3).
W rozdz. 1 A. K u d ł a c z y k zajm uje się genezą katolicyzm u społecznego, prezentując poglądy sform ułow ane przed encykliką Rerum Novarum (Wilhelm K etteler i inni) oraz d o konując egzegezy tego ostatniego dokum entu i innych wypowiedzi Leona X III w kwestii chrześcijańskiej dem okracji, katolickiego m odelu państw a itd. W rozdz. II au to r omawia — głównie na podstaw ie wydawnictw o charakterze inform acyjnym i literatury naukow ej —■ sto sunki społeczne, wyznaniowe, narodow ościowe i polityczne w Galicji schyłku X IX i początków XX w. Szczególną uwagę skupia na sytuacji praw nej i działalności K ościoła, jego wpływach
w społeczeństwie, w ykształceniu i formacji intelektualnej duchow ieństwa.
Rozdz. III. zatytułow any „D oktryna społeczno-polityczna Stanisław a Stojałow skiego" zawiera usystem atyzowany wykład jego poglądów , skonstruow any wzorem wielu historyków myśli politycznej wokół węzłowych haseł, jak lud. naród, niepodległość, praw o własności, rola K ościoła itd. Spraw ia to wrażenie zw artego systemu i odbiega od eklektyzm u i zm ien ności, charakteryzujących niepokornego księdza.
808 ZAPISKI
w yrażającą oficjalne stanow isko tamtejszego K ościoła. A utor śledzi wpływ zagranicznych zwolen ników katolicyzm u społecznego na ewolucję tego stanow iska i przedstaw ia program polepsze nia bytu włościan i robotników sprowadzający się d o popierania kas Raiffeisena. sklepów „chrześcijańskich”, kółek rolniczych, b iu r p o rad praw nych, stowarzyszeń konsum entów , biblio tek. czytelni itd. Rozdz. V m iał być przeglądem p rób wcielania w życie tego program u; pisze się tu o organizacjach społeczno-zawodowych, zwracając uwagę na naśladow nictw o wzorów z Poznańskiego (w tych ostatnich au to r orientuje się nieco słabiej). Czytelnik dow iaduje się również o ugrupow aniach politycznych, stowarzyszeniach filantropijnych itp. ; skrótow a forma odnośnych fragm entów sprawia, iż są one w zasadzie wyliczeniem nazw. faktów i nazwisk.
W zakończeniu A. Kudlaczyk zastanaw ia się nad przyczynam i słabości ruchu katolicko- -spolecznego w Galicji, upatrując je w niechęci konserw atystów do now ych form pracy duchowieństwa i now ych idei społecznych, a także w sporach i nieporozum ieniach wewnątrz sam ego ruchu. W tym kontekście zw raca uwagę na konflikt między szeregowym klerem a hierarchią.
Bogato udokum entow ana książka (przypisy zajm ują około 1/3 tekstu) pow stała w oparciu o kwerendę w 14 archiw ach i bibliotekach kościelnych (w tym w zbiorach zgrom adzeń zakonnych) oraz państwow ych. A utor wykorzystał rękopiśm ienną i drukow aną korespondencję, m ateriały statystyczne, statuty i spraw ozdania stowarzyszeń społecznych, parędziesiąt tytułów czasopism i liczne pam iętniki (niesłusznie zakw alifikow ane w bibliografii d o działu „O pracow a nia, m onografie, rozpraw y”).
A . S .
Leadership and National-Liberation M ovem ent in Africa, edited by Thea
B ü t t n e r , „Asia, A frica, Latin A m erica”, special issue 7, A kadem ie Verlag, Berlin 1980, s. 144.
Specjalny tom pism a „A sia, A frica, Latin A m erica” zaw iera w ybrane referaty wygłoszone na trzecim sym pozjum historyków z krajów socjalistycznych, w spółpracujących w ram ach grupy roboczej o nazwie „H istoria Afryki i ruchów narodow o-w yzwoleńczych w Afryce” . Sympozjum to odbyło się w Lipsku we wrześniu 1979 r. Jego tem atyka dotyczyła problem ów przywództwa w walce antykolonialnej i wyzwoleńczej ludów Afryki. Referaty opublikow ane obecnie skupione były w dwóch grupach; ujęcia teoretyczne i przykłady. W grupie pierwszej wprowadzenie d o dyskusji stanowiły referaty A. P ie g u s z e w a . który omówił obszernie problem roli przywódców wywodzących się z warstw feudalno-arystokratycznych i drobnej burżuazji. oraz Th. B ü t t n e r , któ ra zaproponow ała typologię przywódców i omówiła wpływ sytuacji społecznej i pochodzenia etnicznego na typy przywódców. Rozważania teoretyczne prezentują także teksty A. D a w i d s o n a dotyczący etapów walki narodowo-wyzwoleńczej w Afryce Po łudniowej, Ch. M a h r d e l a o typach procesów wyzwoleńczych i W. O w c z y n n i k o w a o socja lizmie w Tanzanii.
N astępne teksty dotyczą, podobnie jak dyskusja, przede wszystkim form przywództwa w walce antykolonialnej. R ozw ażana w olich jest rola poszczególnych grup społecznych i fakt. że w różnych fazach okresu kolonialnego na czoło walki wysuwały się coraz to nowe grupy. W okresie podboju kolonialnego były to grupy rządzące państw am i afrykańskim i. V. P a v l í k o v a omówiła to na przykładzie państw Buganda i B unioro. M . T y m o w s k i na przykładzie K enedugu, G . C y p k i n — Etiopii w końcu XIX w. Z kolei L. K r i z s a n wskazał na od mienną rolę tych grup rządzących w Afryce, któ re sw ą pozycję zawdzięczały handlowi niewolniczemu.
Okresu rozkwitu kolonializm u dotyczą referaty P. S e b e l d a o roli wczesnej burżuazji w niemieckim Togo, J. M i l e w s k i e g o o grupach przedsiębiorców w N igerii, I. U l r i c h o coli młodzieży i organizacji studenckich w walce antykolonialnej oraz A. A r n o l d o ugrupow aniach
