"Historical Atlas of Africa", ed. F. F. Ade Ajayi and Michael Growder, London 1985 : [recenzja]

R

E

С

E

N

Z

J

E

H isto r ic a l A tla s o f A fric a , ed . F . F . A d e A j a y i a n d M ic h a e l G r o w d e r , L o n g m a n , L o n d o n 1985.

„ H isto r y c z n y A tla s A fr y k i” je s t d ziełem w y b itn y ch h isto r y k ó w — a fry k a n istó w ; o d zw iercied la o n o b e c n y stan w ied zy o p rzeszło ści A fry k i. S k ła d a się z 72 p la n sz z b a rw n y n i m a p a m i. P rzy każdej p la n szy u m ie sz c z o n o k ró tk ie o m ó w ie n ie o p isa n y c h n a niej zjaw isk . O m ó w ie n ia te są d o sy ć p o w ie r z c h o w n e i n ie w p ro w a d za ją czy te ln ik a w p r o b le m a ty k ę p r z e d sta w io n ą n a p la n szy . Jed n ak szerszy k o m e n ta rz m ó g łb y się n ie zm ieścić n a jednej stro n ie. W tej sytu acji lep szy m w yjściem b y ło ­ b y c h y b a u m ie szcze n ie o b o k p la n sz y w ażniejszej literatu ry d o ty c zą cej p rzed sta w io n y ch n a niej p r o b le m ó w , ty m b ard ziej, że a u to r z y nie u m ieścili w o g ó le żad n ej b ib lio g r a fii, n ie p o d a ją c n a w et p o d sta w o w e j literatu ry. P o w y ż sz y atla s je st p ierw szy m te g o ty p u w y d a w n ic tw e m zaw ierającym k o lo r o w e m apy. D z ię k i tem u m o ż n a b y ło z a zn a czy ć n a jed nej m a p ie d u ż o w ięcej d a n y ch n iż n a jed n o b a rw n e j. Z a s to s o w a n ie k o lo r ó w u m o ż liw iło w w y ra źn iejsz y s p o s ó b p o k a z a n ie zm ian , ja k ie z a c h o d z iły n a d a n y c h o b sza r a ch . Jak w ia d o m o , je d n ą z c ech ta m tejszy ch o r g a n iz m ó w p a ń stw o ­ w y c h b y ł p o d z ia ł tery to riu m p a ń stw a n a ob sza r c en tra ln y ściśle k o n tr o lo w a n y p rzez ap arat p a ń stw o w y i p eryferie p o d d a n e ty lk o luźnej zw ierz ch n o ści. Z r ó ż n ic o w a n ie barw i o d cien i p o z w o li­ ło n a p rzed sta w ien ie te g o zjaw isk a. U ż y c ie k o lo r ó w p r z y n o si je d n a k p ew n e n ieb ezp ieczeń stw a . N ie u m ie ję tn e ich sto s o w a n ie m o ż e u czy n ić m a p ę n ieczy teln ą . A u to r z y n ie u n ik n ęli teg o w k ilk u p rzy p a d k a ch . M a p y p rzed sta w ia ją ce A fry k ę Z a c h o d n ią są n iezb y t przejrzyste, p o n ie w a ż ob sza r w y s tę p o w a n ia lasu tr o p ik a ln e g o z a z n a c z o n o k o lo r e m z ie lo n y m . W o b ręb ie strefy lasu istn iejące ta m p a ń stw a n a n ie sio n o k o lo r e m n ieb iesk im o o d c ie n iu z b liż o n y m d o z ie lo n e g o , w zw ią z k u z czym n a stą p iło zla n ie się barw . M im o p e w n y ch n ie d o c ią g n ię ć w ie lo b a r w n e m a p y za p ew n ia ją p rzed ­ sta w ien ie w ielu zjaw isk w s p o s ó b d y n a m icz n y .

A tla s zaw iera m a p y p rzed sta w ia ją ce w ię k sz o ść a sp e k tó w d z ie jó w A fry k i o d m o m e n tu p o ja w ie ­ n ia się tam c z ło w ie k a aż p o c z a sy n a jn o w sze. Z a z n a c z o n o w n im w ię k sz o ść o r g a n iz m ó w p a ń stw o w y c c h , p o św ia d c z o n y c h w ź ró d ła ch h isto ry czn y ch . N a jw ięcej d a n y ch , i to ju ż o d sta ­ ro ż y tn o śc i, p o sia d a m y d la A fry k i P ó łn o cn ej. Z n a la zło to o d b ic ie w a tla sie , m o ż n a b y ło b o w ie m o d tw o r z y ć z d u żą d o k ła d n o ś c ią rozw ój tery to ria ln y p o w sta ły c h ta m p a ń stw . N ie k tó r e p a ń stw a p ó łn o c n o a fr y k ń sk ie o ra z M e r o e i A k su m , są je d y n y m i, k tó r y m p o św ię c o n o w a tla sie o s o b n e p la n ­ sze. U m ie sz c z o n o w nim m a p y , n a k tó r y ch p r z e d sta w io n o sta r o ż y tn y E g ip t, E g ip t w ok resie h ellen isty czn y m , M e r o e i A k su m , p o sia d ło śc i rzym sk ie w A fry ce, p a ń stw o W a n d a ló w i p o sia d ło ś­ ci b iza n ty jsk ie o ra z a fry k a ń sk ą cz ę ść Im p eriu m O tto m a ń sk ie g o . W p rzy p a d k u E g ip tu o ra z M ero e i A k su m n a jed nej m a p ie z a z n a c z o n o o d ręb n y m i k o lo r a m i p o sz c z e g ó ln e części p a ń stw a w c h o d z ą c e w je g o sk ład w ró żn y ch o k resa ch . D z ię k i tem u w id o c z n e są zm ia n y tery to ria ln e ty ch p a ń stw . D la p o z o sta ły c h z a s to s o w a n o in n ą m e to d ę . N a jed nej p la n sz y u m ie sz c z o n o k ilk a m a p e k o b o k sieb ie (o d trzech d o p ięciu ), z k tó r y c h k a żd a p rzed sta w ia sy tu a cję n a d a n y m ob sza r ze w in n y m cza sie. M a ją c kilk a ta k ich m a p e k o b o k sieb ie m o ż n a u ch w y cić z a c h o d z ą c e zm ia n y . T ę sa m ą p ro ced u rę z a s to s o w a n o przy p o k a z a n iu ro zp rze strzen ia n ia się ch rześcija ń stw a w A fry ce P ó łn o cn ej o ra z ek sp a n sji arabskiej w tym rejon ie. S p o só b ten z o sta ł u ż y ty w sytu acji, k ied y n a d a n y m ob sza r ze m ia ło m iejsce w k ró tk im c z a sie w iele z n a czą cy c h w y d a rzeń i zm ia n , za tem u m ie szcze n ie ich n a je d ­ nej m a p ie u c z y n iło b y ją n ieczy teln ą .

W sp o m n ia n e w yżej p a ń stw a p o tr a k to w a n o w sp o s ó b w y ją tk o w y . Z reguły b o w ie m z a m ie sz ­ c z o n e są w a tla sie m a p y p rzed sta w ia ją ce w ię k sz e o b sz a r y k o n ty n e n tu . P o k a z a n ie ca ły ch rejo n ó w w yd aje się słu szn e, g d y ż p o d o b n e zja w isk a m ia ły m iejsce n a d u ż y c h o b sza r a ch , m o g ą c y c h o b e j­ m o w a ć w iele p a ń stw p o d d a n y c h tym sa m y m w p ły w o m . W id o c z n e są ta k ż e w te d y relacje z a c h o ­ d z ą c e m ięd zy p o sz c z e g ó ln y m i p a ń stw a m i. P o z a tym w p rzeszło ści A fry k i istn ia ło ta k w iele p a ń stw , że u m ie szcze n ie ich w sz y stk ic h n a o s o b n y c h m a p a c h p rzera sta ło b y m o ż liw o śc i w y d a w n ictw a .

582

D o k o n a n y z o s ta ł w ięc p o d z ia ł n a n astęp u ją c e regiony: A fry k a P ó łn o c n a , A fry k a Z a c h o d n ia , Ś r o d k o w y S u d a n , P o łu d n io w a S a w a n n a , A fry k a P o łu d n io w a , W yb rzeże S w a h ili o ra z R ó g A fryk i. P r z e d sta w io n o je k o le jn o w p rzed zia ła ch c za so w y ch : d o k o ń c a X I V w ., w X V — X V I w ., w X V II— X V III w ., w pierw szej p o ło w ie X I X w . o ra z w o k resie ek sp a n sji k o lo n ia ln e j w drugiej p o ło w ie X I X w . P o za tym u m ie szczo n o : m a p ę p o lity c z n ą k o n ty n e n tu , p o k a z u ją c ą sytu ację p rzed K o n fe r e n c ją B erliń sk ą, n a której m o c a r stw a eu ro p ejsk ie d o k o n a ły p o d z ia łu A fry k i, p la n szę z trze­ m a m a p a m i p o lity c z n y m i, p rzed sta w ia ją cy m i k o n ty n e n t w la ta ch 1914, 1922 i 1938 o ra z m ap ę p o lity c z n ą A fry k i z k o ń c a lat sie d e m d ziesią ty ch X X w . D o k o n a n y p rzez a u to r ó w p o d z ia ł n a takie w ła śn ie reg io n y , p rz e d sta w io n e w d a n y c h o k resa ch , m o ż n a u zn a ć za o d p o w ie d n i. O b szary te sta n o w iły w p rzeszło ści o d ręb n e c a ło ś c i, n a k tó r y c h d o k o n y w a ły się p o d o b n e p ro cesy , istn ia ły z b liż o n e ty p y p a ń stw , stru k tury sp o łe c z n e , w y stę p o w a ły p o d o b n e p r o c e sy g o sp o d a r c z e . Z a ­ s to s o w a n y p o d z ia ł c h r o n o lo g ic z n y u w z g lę d n ia n ajw ażn iejsze z m ia n y ja k ie z a c h o d z iły n a k o n ty n e n ­ c ie , ta k ie ja k n p. p o ja w ie n ie się E u r o p e jc z y k ó w , k tó r e s p o w o d o w a ło p rzem ia n y w g o sp o d a r c e , czy n a w e t m ia ło n ie w ą tp liw y w p ły w n a fu n k c jo n o w a n ie p a ń stw lu b g w a łto w n y rozw ój h a n d lu n ie w o ln ik a m i m ięd zy X V I I a X V I II w .

B a rd zo w a żn ą część za g a d n ień u ję ty ch n a m a p a c h sta n o w ią zja w isk a g o sp o d a r c z e . Istnieją d w a ty p y m a p , p rzed sta w ia ją cy ch p r o b le m a ty k ę g o sp o d a r c z ą . T a k ie, n a k tó r y ch za g a d n ien ia g o sp o d a r c z e i p o lity c z n e u jm o w a n e są razem , ta k ja k w p rzy p a d k u w yżej o m ó w io n y c h m ap p o sz c z e g ó ln y c h re g io n ó w i p a ń stw o r a z p o św ię c o n e w y łą c z n ie g o sp o d a r c e .

P rzed sta w ia ją c p rz e sz ło ść r e g io n ó w , u m ie sz c z o n o n a m a p a c h w a żn iejsze szlak i h a n d lo w e , m iejsca w y stę p o w a n ia su r o w c ó w w y k o r z y sty w a n y c h w d a n y m o k resie o r a z teren y, n a k tó r y ch p r o d u k o w a n o to w a ry b ęd ą ce p r z e d m io te m d a lek o siężn ej w y m ia n y . W p r z y p a d k u p rzed k o lo n ia l- n y ch p a ń stw , p o w sta ły c h n a p o łu d n ie o d S ah ary n a leży p a m ię ta ć , że ich g ra n ice trzeb a tra k to w a ć w sp o s ó b u m o w n y . W r z ec zy w isto ści n ie istn ia ła ż a d n a lin ia o d d z ie la ją c a o b sz a r je d n e g o p a ń stw a o d d ru g ieg o . B y ło to m o ż liw e d zięk i m ałej g ę sto śc i za lu d n ien ia . M ię d z y p a ń stw a m i m o g ły leżeć ziem ie n iczyje.

N ie s te ty p rzy w y k o n y w a n iu m a p n ie u n ik n ię to kilk u n ie d o c ią g n ię ć . N a m a p ie p rzed sta w ia ją ­ cej A fry k ę Z a c h o d n ią p rzed k o ń c e m X I V w . n ie n a n ie sio n o za się g u te r y to r ia ln e g o B e n in u i Ife o r a z n ie p o d a n o n a zw y grup etn ic z n y c h , k tó r e stw o r z y ły te p a ń stw a . P o d o b n ie n ie z a z n a c z o n o o b sz a r u K o n g a w X V w ., o g ra n icza ją c się ty lk o d o u m ie szcze n ia n a zw y te g o p a ń stw a n a m a p ie p ok a zu ją ce j p a ń stw a p o łu d n io w e j sa w a n n y w X V w . Jest to ty m bardziej d z iw n e , że p o sia d a m y w m ia rę d o k ła d n e o p isy K o n g a , n a p o d sta w ie k tó r y c h m o ż n a z p e w n y m p rzy b liżen iem o k reślić je g o za sięg terytorialn y. O d tw a r za ją c sytu ację p o lity c z n ą w A fry ce Z a c h o d n iej w X V II— X V III w . z a p o m n ia n o o D a h o m e ju i A lla d z ie . A u to r z y n ie byli ta k ż e k o n se k w e n tn i p rzy za zn a cza n iu w p a ń stw a c h tery to rió w zn a jd u ją cy ch się p o d śc isłą k o n tr o lą cen tru m o ra z o b sz a r ó w peryferyj­ n y ch . N ie z o s ta ło to u w z g lę d n io n e w p rzy p a d k u p a ń stw a M a li, O jo , B en in u . C za sa m i ta k ż e za b ra ­ k ło k o n sek w en cji w s to s o w a n iu term in o lo g ii: n a jed nej m a p ie p a ń ste w k o T ip u T ip ’a w A fry ce Ś ro d k o w ej o k r e śla n e je st j a k o k r ó le stw o (k in g d o m ), n a drugiej z a ś ja k o sfera (sp h e re ), czy li — b io ­ rąc p o d u w a g ę sto so w a n ą w a tla sie te r m in o lo g ię — o b sza r z a jm o w a n y p rzez gru p ę e tn iczn ą , nie p o sia d a ją c ą o rgan izacji p a ń stw o w ej.

U m ie sz c z o n o także m a p y p o św ię c o n e w c a ło śc i g o sp o d a r c e k o n ty n e n tu d la o k resu o d II w . aż p o c z a sy n a jn o w sze. S ta r a n o się n a n ich p o k a z a ć w sp o s ó b w m iarę d o k ła d n y g o sp o d a r k ę k o n ty ­ n e n tu i je g o p o w ią z a n ia ze św ia tem zew n ętrzn y m . T a k w ięc z n a la z ła się p la n sz a p o św ię c o n a tran ssaharyjsk im sz la k o m h a n d lo w y m istn ieją cy m m ięd zy X III a X I X w ., m a p a , n a której z a z n a c z o n o ro zp rzestrzen ia n ie się h o d o w li n a k o n ty n e n c ie o ra z p o sz c z e g ó ln y c h u p raw . Sp ecjalną u w a g ę p o św ię c o n o roli A fr y k i w h a n d lu św ia to w y m . N a m a p a c h z a z n a c z o n o rodzaj i k ierunki p rzep ły w a ją cy ch to w a r ó w , źró d ła ich p o c h o d z e n ia o ra z za p o m o c ą w ie lk o śc i strzałek ta k ż e skalę h a n d lu p o sz c z e g ó ln y m i to w a r a m i n a d a n y m terenie. D la X I X i X X w . z a z n a c z o n o ró w n ież rozw ój sie ci k om u n ik a cy jn ej, p o w sta ją c e o śr o d k i p rzem y sło w e o ra z p rzep ły w siły ro b o czej b ęd ą cy w y n i­ k iem in d ustrializacji z a r ó w n o w o b r ę b ie k o n ty n e n tu ja k i p o z a A fry k ą .

R E C E N Z J E

583

W a tla sie z a z n a c z o n o ta k ż e n a o so b n e j p la n sz y z d u żą d o k ła d n o ś c ią w ię k sz o ść w y p ra w o d k r y w c z y c h d o k o n a n y c h n a tery to riu m A fry k i w X I X w . N ie z a p o m n ia n o o p o k a z a n iu d z ia ła l­ n o śc i m isyjnej i rozp rze strzen ia n iu się ch rześcija ń stw a i isla m u . S z k o d a , że p r z e d sta w io n o d z ia ła l­ n o ś ć m isjo n a r zy ch rześcija ń sk ich o d k o ń c a X V III w ., za p o m in a ją c o d z ia ła ln o śc i P o r tu g a lc z y k ó w w d zied zin ie ch ry stia n iza cji K o n g a w k o ń c u X V w ., fu n k c jo n o w a n iu b isk u p stw a n a w y sp ie św . T o m a sz a i p r ó b a c h ch ry stia n iza cji M o n o m e ta p y w X V I w . o r a z p a ń stw W o lo fó w w S en eg a m b ii. Z k o lei z a ś w p rzy p a d k u isla m u u m ie szcza ją c n a m a p ie tery to ria , n a k tó r y c h się rozp rzestrzen iał, nie w s k a z a n o ani w leg en d zie, a n i w o m ó w ie n iu zn ajd u jącym się o b o k p la n szy , że b y ł o n p rzy jm o w a n y w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w ty lk o p rzez elity rzą d zą ce , reszta za ś sp o łe c z e ń stw a b yła a n im isty c z n a .Z ja w isk o to m o g ło b y z o s ta ć p rz e d sta w io n e g raficzn ie — np. ró ż n ic ą o d cien i b arw — p o d o b n ie ja k z r o b io n o to d la zjaw isk p o lity cz n y c h .

A tla s nie o g r a n ic z a się d o p rzed sta w ien ia zjaw isk h isto ry czn y ch . Z n ajd u ją się w n im ta k ż e m a p y p o k a z u ją c e u k sz ta łto w a n ie teren u k o n ty n e n tu , je g o sie ć rzeczn ą, w ie lk o ść o p a d ó w , za sięg w y ­ stę p o w a n ia m u c h y tse— tse , a w ięc o b sz a r y , n a k tó r y ch n ie m o g ła się ro zw ija ć z te g o p o w o d u h o d o w la . M a p y te p o k a z u ją śr o d o w isk o g eo g ra ficzn e k o n ty n e n tu . D z ię k i tem u m o ż n a lepiej p o z ­ n a ć w aru n k i ży cia je g o m ie sz k a ń c ó w , c o w d u ży m sto p n iu u ła tw ia zro zu m ien ie p rzeszło ści. U m ie sz c z o n e są ta k ż e m a p y p rzed sta w ia ją ce n ajw ażn iejsze g ru p y ję z y k o w e o ra z rozp rzestrzen ian ie się p o sz c z e g ó ln y c h gru p e tn ic z n y c h . N ie s te ty z a p o m n ia n o przy ty m o F o n a c h z D a h o m e ju o ra z Id żo z D e lty N ig ru .

M im o p e w n y c h m a n k a m e n tó w „ H isto r y c z n y A tla s A fr y k i” je st b a rd zo cen n y m w y d a w n ic ­ tw em u k a zu ją cy m jej p r z e sz ło ść w e w sz y stk ic h asp ek ta ch .

R o b e rt P ię te k

B e n e d e tto B r a v o , E w a W i p s z y c k a , H isto r ia sta r o ż y tn y c h G re k ó w t. I — d o k o ń c a w o jen p ersk ich , P W N , W a rsza w a 1988, s. 4 0 8 , ilustr.

K a ż d ą p o w a ż n ą p racę p o ls k ą n a tem a t h isto rii a n ty k u n a leży p o w ita ć z ra d o śc ią . Jest ic h cią g le zb y t m a ło , p o d o b n ie ja k tłu m a c z e ń , c h o ć je śli id zie o te o sta tn ie o d k ilk u n a stu la t sytu acja n ie c o się p o p ra w iła . P u b lik a cje śc iśle n a u k o w e p o lsc y b a d a cze sta r o ż y tn o śc i starają się w y d a w a ć w ję z y k a c h k o n g r e so w y c h a n ie w ję z y k u p o lsk im . P o p u la ry za c ji n a w y ż sz y m p o z io m ie cią g le nie m a m y w nad m iarze.

O m a w ia n a k sią ż k a przyjęta w ięc z o sta ła z a r ó w n o w k ręgu sp e c ja listó w ja k i w śró d cz y te ln ik ó w sp o z a te g o k ręgu z d u ży m za in te r e so w a n ie m . I słu szn ie. K sią ż k a ta m a w iele za let. P rzed e w sz y stk im o d c h o d z i o d r o z p o w sz e c h n io n e g o je sz c z e cią g le w P o lsc e sc h e m a tu p o d r ę c z n ik o w e g o a n a w et szerzej u jm ując p rzy jęteg o w dużej części p op u la r y za cji p rzed sta w ia n ia d z ie jó w sta r o ż y tn y c h w s p o s ó b zacierający p ro b lem y i k w e stie d ysk u sy jn e. A u to r z y z a s to s o w a li tu sy stem p rzyjęty o d w ie lu lat p o w sz e c h n ie w p o d ręczn ik a ch i seriach p r zezn a cz o n y c h d la szerszej p u b lic z n o śc i w in n y ch krajach eu rop ejsk ich .

Już w ty tu le sw ojej p u b lik acji w p r o w a d z ili ja k o p rz e d m io t sw e g o w y k ła d u d zieje G r e k ó w a nie G recji — d la p o d k r e śle n ia , że id zie tu n ie ty lk o o to , c o się d z ia ło n a teren ie G recji w ła śc iw ej, lecz