Podstawowe funkcje ekonomiczne systemu świadczeń rolniczych na tle sytuacji dochodowej gospodarstw chłopskich : część I : regulacyjna funkcja podatku

Stefan Ogrodnik

Podstawowe funkcje ekonomiczne

systemu świadczeń rolniczych na tle

sytuacji dochodowej gospodarstw

chłopskich : część I : regulacyjna

funkcja podatku

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 231-250

A N N A L E S

U N1 V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 17 SECTIO H 1981/82

Zakład Ekonomii Rolnictwa Wydziału Ekonomicznego UMCS

S t e f a n O G R O D N I K

Podstaw ow e fu n kcje ekonom iczne system u św iadczeń rolniczych na tle sytu acji dochodowej gospodarstw chłopskich.

Część I: R egulacyjna funkcja podatku

Основные экономические ф ун к ц и и системы сельск охозяй ств енны х обл ож ен и й на ф о н е доходов, получаем ы х крестьянскими хозяйствами. Ч. I. Р егулирую щ ая

ф унк ц и я налога

B asic E conom ic F un ction s of th e S ystem of F arm ers’ C harges again st T he B ackground of th e Incom es of P riv a te Farm s.

P art I. T he C ontrol F u n ction of T axes

W ydaje się, że przycichła d y skusja n a tem at zm ian w system ie fin a n ­ sowym świadczeń rolniczych. Spraw ę reform y tego system u chwilowo odłożono na później. Nie znaczy to jednak, by zaniechać p racy nad dal­ szym doskonaleniem system u podatkow ego w rolnictw ie. Przeciw nie — póki czas należałoby w ożywionej dysk u sji „w ykuw ać” poglądy na ten tem at i dopracow yw ać się pozytyw nych rozw iązań w k w estii poziom u, form i s tru k tu ry finansow ych świadczeń rolniczych, m ających, jak w ia­ domo, niebagatelny w pływ na sy tuację dochodową rolnictw a. T ra k tu jąc rzecz dyskusyjnie, w niniejszym arty k u le prag niem y przedstaw ić nasze poglądy na tem at podstaw ow ych funkcji ekonom icznych p o d atk u ro ln i­ czego. Pozafiskalne zadania tego podatku, którym p rzy pisuje się często­ kroć zbyt duże znaczenie gospodarcze, ko n fro n tu jem y z realn ą sy tu acją dochodową gospodarstw rolnych, od k tó rej w dużym stopniu zależy dal­ szy rozwój produkcji żywności. Ja k wiadomo, zapew nienie szybkiego tem ­ pa rozw oju pro d ukcji rolnej jest ak tu aln ie podstaw ow ym zadaniem go­ spodarki planow ej wT naszym k raju .

Pierw szym niezbędnym in stru m en tem oddziaływ ania na dynam ikę w zrostu tej produkcji jest zagw arantow anie dopływ u do rolnictw a od­ pow iedniej ilości środków p rodukcji i spowodow anie, by zostały one w

pełni przez ten dział w ytw órczości wTchłonięte. D latego też d rugim isto t­ n ym in stru m e n te m oddziaływ ania na rozwój p rod u k cji rolnej jest od- w yrażać się w k reo w an iu takiego poziom u dochodów z pro du kcji ro ln i­ czej, k tó ry zapew niłby producento m rolny m nie tylko niezbędny s ta n ­ d a rd życiowy (fundusz konsum pcji), ale i odpow iedni zasób środków fi- pow iednia p o lity k a ekonom iczna. P ow inna ona — m ów iąc najogólniej — nansow ych na dalsze zw iększanie nakładów p ro d u k cy jn y ch i inw esty cy j­ nych.

Dochody ludności p rac u jąc e j w indyw idu aln ych gospodarstw ach rol- .n y ch m ają bow iem in n y c h a ra k te r i sp ełn iają rów nież inne fu n kcje niż dochody ludności zatru d n io n ej w gospodarce uspołecznionej, u trz y m u ­ jącej się z p rac y zarobkow ej. Zależą one przede w szystkim od w yników gospodarow ania i oprócz podobnej jak w działach pozarolniczych funkcji k ształto w an ia poziom u spożycia (funduszu konsum pcji), spełn iają ró w ­ nież funkcję p ro d u k cy jn ą . Część dochodów w gospodarstw ach in d y w i­ d u aln y ch przeznaczana jest bow iem na zw iększenie nakładów na p ro ­ d u kcję ro ln ą następnego roku oraz na nowe inw estycje produkcyjne. Istn ieje ścisły zw iązek pom iędzy przy ro stem dochodów gospodarstw’ rol­ n ych w dany m roku a p rzy ro ste m w ydatk ów pieniężnych na produkcję ro ln ą w roku następ ny m . Im w yższy jest p rzy ro st dochodów, ty m więcej środków pieniężnych przezn aczają rolnicy na dalszy rozwój p ro d u k cji w latach następnych. Planow e oddziaływ anie p o lity k i ekonom icznej p a ń ­ stw a na kształtow anie się dochodów ind yw id ualn y ch gospodarstw ro l­ nych w ym aga określenia k ry te rió w niezbędnego poziom u tych dochodów Jedno z ty ch k ry te rió w w inien stanow ić poziom fu nduszu konsum pcji ró w n y lub p ro p o rcjo n aln y do analogicznego fu ndu szu w pozarolniczych działach gospodarki narodow ej. O ile p a ry te t dochodów ludności z go­ spod arstw in d y w id u aln y ch oraz ludności zatru dn ion ej w gospodarce uspo­ łecznionej jest m niej po ró w n y w aln y ze w zględu na różnice w w y k sz tał­ ceniu i kw alifik acjach zawodowych, to całkow icie porów nyw alne jest tem po w zrostu dochodów obu grup ludności.

Tem po w zro stu dochodów ludności rolniczej — jak piszą A. Woś i Z. G rochow ski — nie pow inno w dłuższych okresach odbiegać od tem p a w zro stu dochodów ludności pozarolniczej, co jest uzasadnione nie tylk o w ażnym i przecież w zględam i społecznym i, ale także pro dukcyjnym i. W w a ru n k ach bowiem niepełnego zrów now ażenia p o p y tu na p ro d u k ty rolne, k tó ry rośnie tym szybciej, im szybciej rosną dochody ludności po­ zarolniczej, z ich podażą, niższe tem po w zro stu dochodów w gospodar­ stw ach indyw id u aln y ch nie sprzyjało by odpow iedniem u zw iększeniu n a ­ kładów na dalszy rozw ój produkcji, ograniczałoby tem po w zro stu p ro ­ d u k c ji rolnej i pogłębiłoby jeszcze bardziej d yspro porcje pom iędzy

po-T a b . 1. Docho dy rea ln e w g o sp o d a r c e c h ło p sk ie j i w y n a g r o d z e n ie n et to za p ra cą w gos ipodarce u sp o łe c z n io n e j (w g ce n s ta ­ ły ch z 19 71 r.) Rea l term s inc o m e in p e a sa n t econ omy an d n et w a g e s fo r labo ur in so c ia li ze d eco nom y (in fi x ed pric es fo r 19 71 )

Podstaw owe funkcje ekonomiczne...

£ o £ CC G « -X v U rO M So o cc a « 2 >> N S fe N QJ . ^ .2H ^ , o _{M -H N}G w , f! o fe w _{bJO ^ ^}C3* a T • • cj 2 S t o - p T3 L— S CO 02 _{i—I O} -> u_{U M} «P CO r_ W 8 P £ o £ Q • • S £ 0, I O 3 ^ 'd nr fl_{C l>j <D} Ś 8 - £ - _{n h as} G N a> 2 ^ N , 0 ^ 0 o £ ^ lO *-> . * . „ <o 2 g £ 2 '£ 5 -S ° N ° ^ ^ o S ^ ^ 3 2 is tj ci O O CO P* q< G a o co a> '5* « -S .S. 3 A 5° b o .2 m 'g K N 2 >_{7 3 G o} a 'S >» £ '2 £ a •to Q, *> I 60 W O ^ s .«_{11 .a £} 3 S O o ° C 2 s o ! 2 g 9 Q ,rt a 3 k N CD O 3 £ JS -O CO nj C fe: => O £ T3 £ ^ ° N N >> — -G u TJ 'n o o G o > , ^ a > S ^ O g g . CO 1-1 fO w .2 h G W1 -rr, .. ,5 C cs CJ o T3 (U c ^ o £L 5 • ft « 'O 2 ^ ° ° 0 * £ =S 'N - .G - g g U <U >! >> W) u G CO N 233 1 9 75 4 3 1 7 127 ,8 29,6 12 1 3 6 495 ,9 40,9 72 ,4 1974 CO CO *3« 12 7 ,3 29 ,3 11 868 44 9 ,7 37,9 77 ,3 19 60 19 65 19 70 19 71 19 72 1 97 3 G o sp o d a r k a c h ło p s k a 3 47 30 46 76 4 45 4 4 41 8 4 38 4 4 34 9 91 .2 10 3, 0 10 3, 9 11 3, 5 12 4, 7 1 2 9 ,1 19 .3 22 ,0 23 ,3 25 ,7 28 ,1 29 ,7 G o sp o d a r k a u s p o łe c z n io n a 71 05 84 43 10 24 3 10 57 6 11 04 4 11 479 C^CO^ co irT o co 1-H TjT co" co co CO H co^ Tjf o' <N CO co lO co" co 05 d CQ T3 'O C> co co <M (M <N T3 T3 CO d TjT l— cg P a r y te t d o ch o d ó w na 1 z a tr u d n io n e g o w g o sp o d a r c e c h ło p s k ie j 79 ,8 84 ,3 80 ,6 84 ,0 85 ,2 83,4 W y s z c z e g ó ln ie n ie Z a tr u d n ie n ie w ty s. o só b F u n d u sz spo ż yc ia o g ó łe m w m ld z ł N a 1 z a tr u d n io n e g o w ty s. zł Z a tr u d n ie n ie w ty s. o só b b W y n a g r o d z e n ie n et to za p r a c ę c og ół em w m ld z ł N a 1 z a tr u d n io n e g o w ty s. z ł D ochody na 1 z a tr u d n io n e g o w g o sp o d a r c e u s p o łe c z n io ­ n ej = 1 0 0 %

p ytem a podażą arty k u łó w r o ln y c h .1 Z rów nanie tem pa w zrostu docho­ dów ludności w m ieście i na wsi zostało p rz y ję te jako zasada polityki ekonom icznej naszego pań stw a. E. G orzelak zasadę tę w ym ienia jako jedno z głów nym zadań p olityk i rolnej obok takich podstaw ow ych za­ gadnień, jak zapew nienie niezbędnego p rzy ro stu p ro d u kcji rolniczej i przebudow a u stro ju rolnego w połączeniu z rek o n stru k c ją społeczno- -ekonom iczną i techniczną ro ln ic tw a .2

U trzym anie co n ajm n iej rów nom iernego tem pa w zrostu dochodów ludności rolniczej i pozarolniczej jest jedynie słuszną i racjo nalną poli­ ty k ą stym u lo w an ia w zro stu prod u k cji rolnej w in teresie całego społe­ czeństw a. U w zględniając potrzeb ę w yrów n ania istniejącego d y sp a ry te tu dochodów ludności rolniczej i nierolniczej oraz biorąc pod uw agę ko­ nieczność zatrzy m an ia n a wsi części ludności do pracy w rolnictw ie trz e ­ ba powiedzieć, że zasada ta pow inna być n aw et zm ieniona na form ułę „szybszego tem p a w zrostu dochodów ludności rolniczej niż pozarolni­ czej” .

Zasadniczym in stru m e n te m kształtow ania poziom u dochodów p ro d u ­ centów rolnych są ceny p ro du któ w rolnych i rolniczych środków p ro ­ dukcji. N iem niej jed n ak isto tn ą rolę odgryw ają tu tak że inne in s tru ­ m en ty pozacenow e, do k tó ry c h zaliczyć n ależy m. in. system św iadczeń rolniczych na rzecz p ań stw a. Ja k wiadom o, poziom dochodów w ind y ­ w idualnych gospodarstw ach rolnych zależy od wielkości prod uk cji czy­ stej i wysokości św iadczeń, jakie ponoszą te gospodarstw a na rzecz a k u ­ m u lacji społecznej. W zajem ne relacje ty ch dw óch w artości d ecydu ją za­ tem o poziom ie fu n d uszu konsum pcji i rozm iarach inw estycji w in d y ­ w idualnych gospodarstw ach rolnych. System p o d atk u rolniczego pełn i tu głównie zadania reg u lacji i sty m u lacji gospodarczej. Z adania te realizo­ w ane są poprzez obciążenie gospodarstw określonym i w artościam i św iad­ czeń, a także poprzez sy stem ulg, obniżek i zw olnień podatkow ych, sto ­ sow anych w zględem podatników . Dochody system u finansow ego p ań stw a czerpane z ty tu łu św iadczeń rolniczych z n a jd u ją swe zastosow anie w re a ­ lizacji celów ogólnospołecznych p aństw a, częstokroć celów inw esty cy j­ nych. Z tego w zględu m ożna także mówić o ak u m u lacy jny ch zadaniach system u podatkow ego.

Ja k pisze J. L ew andow ski — „podstaw ow ą funk cją po datku g ru n to ­ wego jest przejęcie przez państw o części dochodu w ytw orzonego w ro l­ n ictw ie”. 3 Je st to głów na fu n k cja fiskalna podatku, obok któ rej p o d a t­

1 A. W o ś , Z. G r o c h o w s k i : W s p ó łz a l e ż n o ś ć m i ę d z y p o l i t y k ą rolną a ogól­

ną p o li t y k ą g o spodarczą, „Z agad n ien ia E konom iki R o ln ej”, 1976, nr 6.

2 E. G o r z e l a k : Cele, śr o d k i i m e t o d y p o ls k ie j p o l i t y k i roln ej, „W ieś W sp ó ł­ czesn a ”, 1976, nr 7.

3 J. L e w a n d o w s k i : F u n k cje p o d a t k u g r u n t o w e g o , „E konom ista”, 1963,

P o d sta w o w e fun k cje ekonom iczne.., 235

kowi rolniczem u p rzy p isuje się dziś pełnienie w ielu jeszcze innych fu n k ­ cji o ch arak terze ekonom icznym . Lew andow ski stw ierdza, że „w Polsce przejęcie przez pod atek gru n to w y części dochodu w ytw orzonego w rol­ nictw ie pow iązane jest z dodatkow ym i funkcjam i, tak im i jak regulow a­ nie dochodów osiąganych przez poszczególne grupy producentów rolnych oraz realizacją re n ty g ru n to w ej”. 4 Oprócz ty ch zadań m ożna w ym ienić jeszcze inne funkcje podatku gruntow ego, jak np. funkcję ak u m u lacy j­ ną i sty m u lacy jn ą. W ram ach zaś fun k cji sty m ulacyjn ej m ożna rozróż­ nić liczne cele sty m u lacji gospodarczej, jak np. stym ulow anie p rzeob ra­ żeń społecznych i stru k tu ra ln y c h w rolnictw ie, w pływ anie na in ten sy ­ fikację i s tru k tu rę produkcji rolnej, na specjalizację tej produkcji, na przyspieszenie i rozwój procesów inw estycyjnych w rolnictw ie, na m i­

grację ludności z rolnictw a itd.

Te „dodatkow e” funkcje (obok funkcji fiskalnej) posiadają dziś isto t­ ne znaczenie i w zasadzie pow inien im być podporządkow any i do nich dostosow any cały system podatków rolniczych, jeśli już państw o nim się posługuje. N ależy bowiem stw ierdzić, że zadania pozafiskalne, jakie pełni podatek, wcale nie są jego w yłącznym i a try b u tam i i mogą je p rze ­ jąć inne in stru m e n ty polityki gospodarczej, jak np. system cen, k red y tu czy ko n trak tacji. Posługując się jednak podatkiem jako jednym z n arzę­ dzi polityki ekonom icznej w rolnictw ie należy pam iętać, że w ybór okreś­ lonego system u p o datk u gruntow ego i c h a ra k te r jego ew olucji pow inien być uzależniony od całokształtu funkcji ekonom icznych, jakie system ten m a spełniać. W ynika z tego, że pozostałe funkcje ekonomiczne, jakie obok podstaw ow ej funkcji fiskalnej m a realizow ać system p odatku g ru n to ­ wego, nie m ogą być czymś ubocznym i dodatkow ym w całokształcie dzia­ łalności podatkow ej w rolnictw ie, lecz pow iny one znajdow ać się u pod­ staw stw orzonego system u podatkow ego. Spostrzeżenie to potw ierdza w pew nym stopniu przeprow adzona w r. 1972 reform a p odatku g ru n to w e­ go w Polsce, w w yn ik u której został stw orzony tym czasow y w praw dzie, ale now y w swej istocie, system podatku rolniczego, k tó ry m. in. zapew ­

nia aku m u lację zasobów pieniężnych na Fundusz Rozwoju Rolnictwa. Do najbardziej ew identnych i najczęściej w ym ienianych w lite ra tu rz e należą dw ie zasadnicze funkcje po datku rolniczego, m ianow icie funk cja regu lacy jn a i stym ulacyjna. W system ie św iadczeń finansow ych i rze­ czowych rolnictw a w Polsce w ykształciła się na p rzestrzen i 37-lecia Pol­ ski Ludow ej fu nk cja akum ulacyjna, odgryw ająca po dziś dzień doniosłą rolę w naszej gospodarce. Tym trzem funkcjom — regu lacyjn ej, s ty ­ m ulacyjn ej i akum u lacy jn ej — poświęcim y niniejszy a rty k u ł. Będziem y w nim usiłow ali odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób system św iad­

czeń rolniczych pełni zadania regulacji, sty m u lacji i ak u m ulacji gospo­ darczej.

F U N K C JA R E G U L A C Y JN A P O D A T K U ROLNICZEGO

Podstaw ow ym zadaniem p o d a tk u rolniczego, podobnie zresztą jak i każdego innego p o d atk u, jest pełnienie fun k cji ekonomicznego in s tru ­ m en tu reg u lacji dochodów, w ty m p rzy p a d k u dochodów gospodarstw chłopskich. R egulacyjna fu n k cja podatków rolniczych polega zatem na re d y stry b u c ji p ro d u k tu społecznego w ytw orzonego w gospodarstw ach chłopskich pom iędzy p rod u cen tów a państw o, p rzy jednoczesnej reg u ­ lacji poziom u dochodu zrealizow anego w poszczególnych grupach gospo­ d a rstw i rejo n ach k ra ju . J a k w iadom o, dochód zrealizow any pozostaje do dyspozycji gospodarstw i jest przeznaczony n a konsum pcję in d y w id u al­ ną oraz na n a k ład y in w esty cyjno-prod uk cyjne. P od atki rolnicze zatem , reg u lu jąc poziom tego dochodu, określają jednocześnie poziom konsum p­ cji i in w esty cji w poszczególnych grupach gospodarstw rolnych. N ależy zwrócić uw agę, że p o d atek nie jest jed y n y m in stru m en tem pełniącym fun k cję reg u lacy jn ą poziom u dochodów rolniczych. Obok p o datku funkcję tę spełn iają w p ierw szym rzędzie ceny. P od atek rolniczy jest zatem jed ­ nym z dw u ekonom icznych in stru m en tó w , obok sy stem u cen, p rzy po­ m ocy którego państw o m a m ożliwość regulow ania poziom u dochodów w gospodarstw ach rolnych. Specyficznym zadaniem pod atk u rolniczego w dziedzinie reg u lacji poziom u dochodów gospodarstw rolnych jest to, że stanow i on niejako nadbudow ę nad cenam i w system ie reg ulacji do­ chodów. Ceny — jak wiadom o — sp ełn iają funk cję ogólnego in stru m e n tu podziału dochodów m iędzy m iasto i wieś, m iędzy rolnictw o a pozostałe działy gospodarki narodow ej. M ają one c h a ra k te r uniw ersalny, są dla w szystkich gospodarstw jednolite, nie m ogą zatem sam e w sposób w y ­ starczający regulow ać poziom u dochodów w zróżnicow anych pod w zglę­ dem obszaru gospodarstw ach rolnych. Zadanie to m usi spełniać inny in ­ stru m en t, p rzy pom ocy którego m ożna by dotrzeć do‘ poszczególnego gospodarstw a i indyw idualnie niejako, w każdym gospodarstw ie re g u ­ lować zróżnicow any poziom dochodów rolniczych. Takim in stru m e n te m jest dotychczas p odatek rolniczy. U zupełnia on system cen w zakresie szczegółowej regu lacji poziom u dochodów w różnych grupach obszaro­ w ych gospodarstw rolnych i rejonach k ra ju . P o datek rolniczy jest zatem in stru m e n te m reg u lu jący m w sposób o stateczny poziom dochodów za­ rów no ogółu ludności rolniczej, jak i poszczególnych grup gospodarstw rolnych. P o tw ierd zają to także a u to rzy p racy zbiorow ej „Stu d ia pod atk o­ we i b udżetow e” , k tó rzy ju ż w uw agach w stęp ny ch w spom nianego o p ra­ cow ania piszą:

P o d sta w o w e funkcje ekonom iczne... 237

„G łów n ym i in str u m e n ta m i,. stojącym i do d yspozycji w zakresie regu lacji do­ chodów w si, są: sy stem cen roln ych i podatek rolniczy. P o n iew a ż jednak p ie r w ­ szy z tych in stru m en tó w n ie jest w stan ie sp ełn ić n a leży cie sw ej fu n k cji reg u la ­ cyjn ej (w obrębie w si), w całej ostrości w y stęp u je szczególna potrzeba i olbrzym ie zn aczen ie regu lacyjn ej roli podatku rolniczego. G dyby i on z k olei n ie m ógł w y ­ konać ty ch zadań, to całe zagad n ien ie regu low an ia dochodów gospodarki ch łop sk iej m ogłob y w ogóle zaw isn ąć w próżni. P odatek rolniczy p ow in ien n ie ty lk o przejąć na sieb ie g łó w n y ciężar p rob lem atyk i regu lacyjn ej, ale n a w et w ięcej [...] m usi do­ d atkow o sp ełn iać istotn ą rolę korektora [...] ubocznych i . nieraz n ie zam ierzonych skutków , które pociąga za sobą sch em atyczn a z natury rzeczy p olityk a cen r o l­ n ych. 5

System p odatku rolniczego pełni więc w zakresie regu lacji dochodów w si 3 k on k retn e zadania:

1) reg u lu je ogólny poziom dochodów we w szystkich gospodarstw ach rolnych;

2) odpowiednio zm niejsza dochody w poszczególnych grupach obsza­ row ych gospodarstw ;

3) reg u lu je poziom dochodów gospodarstw rolnych w poszczególnych regionach k raju .

R ozpatrzm y po kolei te trz y aspekty regu lacy jnej fu n k cji p odatku rolnego. Z ap y tajm y na w stępie, jaki jest cel regulacji poziom u dochodów ogółu ludności chłopskiej za pom ocą podatku? W ydaje się, że na to p y ta ­ nie — uw zględniając c h a ra k te r gospodarki planow ej — pow inna być tylko jed na odpowiedź, m ianowicie ta, że za pom ocą po datku państw o dąży do odpowiedniego ukształtow ania poziom u dochodów ludności rol­ niczej proporcjonalnie do dochodów ludności zatrudnionej w gospodarce uspołecznionej. Jeśli tak i jest cel regulacji podatkow ej, to opodatkow a­ niu pow inny podlegać tylko te gospodarstw a, k tó ry ch właściciele osią­ gają, w przeliczeniu n a 1 osobę zatrudnioną w gospodarstw ie, wyższe dochody niż wynoszą przeciętne zarobki 1 osoby w gospodarce uspołecz­ nionej. 6 Oczywiście ten p a ry te t dochodów rolniczych — ze w zględu na ich częściowy c h a ra k te r p ro d u k cy jn y — należy ustalać po uw zględnieniu potrzeb ak um ulacyjn y ch gospodarstw . Od tego obowiązku w inny być n atom iast zwolnione gospodarstw a, w k tó ry ch dochody na 1 osobę p r a ­ cującą k sz ta łtu ją się niżej niż przeciętne zarobki w gospodarce uspołecz­ nionej k ra ju . Zasada równego w ynagradzania za tę sam ą p racę dom aga się n aw et w yrów nania w górę dochodów tych gospodarstw , np. poprzez

s S tu d i a p o d a t k o w e i b u d ż e t o w e , praca zb., W yd. U n iw . M ikołaja K opernika, T oruń 1964 (uw agi w stęp n e).

6 P rzy u w zg lęd n ien iu ew en tu a ln y ch różnic w w y k szta łcen iu i k w a lifik a cja ch m ożna stw ierd zić, że g ran icę od n iesien ia m ogą stan ow ić racjon aln ie u sta lo n e pro­ porcje dochodów lu d n ości rolniczej i czynnej zaw odow o w gospodarce u sp o łecz­ nionej.

sy stem bezzw rotnych d otacji. J a k pisze E. G orzelak, w latach 1957— 1970 obow iązyw ała w k ra ju zasada równego tem p a w zrostu dochodów ludności rolniczej i nierolniczej. 7 Zasadę tę w ym ienia E. G orzelak — jako jeden z celów p o lityk i rolnej naszego k ra ju , także po roku 1970.8 P ra k ty k a gospodarcza dow iodła, że w latach 1960— 1975 zasada ta nie została w p eł­ ni zrealizow ana. W ynagrodzenie n e tto za pracę w gospodarce uspołecznio­ nej kształtow ało się w latach 1960— 1975 znacznie wyżej niż fundusz k o n s u m p c ji9 ludności chłopskiej. W przeliczeniu na 1 zatrudnionego róż­ nice w zarobkach i fu n d uszu konsum pcji na niekorzyść ludności chłop­ skiej w ynosiły: w r. 1960 — 4,9 tys. zł, w r. 1965 — 4,1 tys. zł, w r. 1970 — 5,6 tys. zł i w r. 1975 — 11,3 tys. zł. F undusz konsum pcji w gospodar­ stw ach chłopskich, w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, zw iększył się w r. 1975 o 27% w porów naniu z rokiem 1970 (w cenach stały ch z 1971 r.), podczas gdy w ynagrodzenie realn e w gospodarce uspołecznionej wzrosło w analogicznych latach o około 41%.

Oprócz ab solutnych wielkości, istotne są także zm iany w p a ry te ta c h dochodów. W latach 1960— 1965 nastąp iła popraw a p a ry te tu dochodów na korzyść ludności chłopskiej z 79,8 do 84,3%. W następ ny ch latach, na sk u te k niek o rzy stn ej sy tu a c ji p ro d u k cy jn ej i ekonom icznej w latach 1969— 1970, p a ry te t dochodów zm niejszył się w r. 1970 na niekorzyść ludności chłopskiej do 80,6%. W okresie 1971— 1975, po znacznej p o p ra ­ wie p a ry te tu dochodów w latach 1971 i 1972 (do 85,2%), począw szy od ro k u 1973 p a ry te t te n zaczął się pogarszać na niekorzyść gospodarki chłopskiej, spad ając w r. 1975 do 72,4%. Z. G rochow ski oszacował, że w porów naniu do p a ry te tu z r. 1970 (80,6%), k tó ry należy uznać za r a ­ czej n iek o rzy stn y dla rolnictw a, to fundusz spożycia n a 1 zatrudnionego w rolnictw ie chłopskim pow inien w r. 1975 wrynosić 33 tys. zł, zam iast faktycznie uzyskanego 29,6 tys. zł. P ow inien w ięc być o 3,4 tys. zł wyższy na 1 osobę czynną zawodową, co w skali k rajo w ej w odniesieniu do całej gospodarki chłopskiej oznacza niedobór dochodowy w wysokości około 14 m ld zł w cenach z r. 1971 i około 16 m ld zł w cenach bieżących z r. 1975.10 Jeśli z ty m i szacunkam i zestaw im y kw oty w y m iaru b ru tto św iadczeń i opłat gospodarstw in dy w idu aln ych z r. 1975, k tó re łącznie w ynosiły około 16,4 m ld zł, w ty m sam po d atek g ru n to w y (od

przycho-7 E. G o r z e l a k : P o l i t y k a fi n a n s o w a i k s z t a ł t o w a n i e d o c h o d ó w lu dności r o l ­

n ic z e j [w:] P o lity k a rolna PR L , KiW , W arszaw a 1974, s. 384.

8 E. G o r z e l a k : C ele, śro d k i i m e t o d y p o ls k ie j p o li ty k i ro lnej, „W ieś W sp ó ł­ c zesn a ”, 1976, nr 7.

9 Przez fu n d u sz k on su m pcji rozu m iem y dochody gosp od arstw ch łop sk ich p rze­ znaczone na sp o ży cie i in w e sty c je n iep rod u k cyjn e. Są one o d p ow ied n ik iem w y ­ nagrod zen ia n etto za pracę w gospodarce u sp ołeczn ion ej.

10 Z. G r o c h o w s k i : D o c h o d y w s i a r o z w ó j p r o d u k c j i rolnic zej, „N ow e D ro­

Tab . 2. N ie k tó r e w sk a ź n ik i il u st r u ją c e d oc hod y i o b c ią ż e n ia p o d a tk o w e , w p r z e li c z e n iu na 1 g o sp o d a r st w o p r o w a d z ą c e r a ­ c h u n k o w o ść ro ln ą w z ło ty c h S o m e in d ic e s il lu st r a ti n g in c o m e s an d ta x ch a r g e s c a lc u la te d fo r 1 fa rm ke ep in g a c c o u n ti n g b oo ks in z lo ty s

Podstawowe funkcje ekonomiczne... 239

0) o ar S co d 05 CO LO Tf co_{f-H lO}lO co O <M_{00 o} coco LO co o LO 05 O_CO o 05cg o o co CO o_{C- 05} O Cl d 05 LO5^o o t> co 00 co05lO co 00 d 05 coO 05CO io ! 05 COco 05 O 00rfco05 IOio er.o rt»3 COt-c— CO 00 !>•00 d00d05CO 1lO lo x: u lO rH 1 09 CO co ^ 05 ca *-» 05 O CO Cl Cl CM 00 co 05 CO 05 d Tf lO lO CO ^ 0505 I> co LO cg o cg _{rH o}05ClcoCl₀₅t>co co co IO co lO co LO o rH CO co 00 o c-05 orHd05H_{co |} O CO CS S-i

cc O r-rt<05 to lOCOt>IOcorf COLOrr co dCOIO oco caI> io05 co£> 05co00H 00 1 d_rH 0) X3 03 £ £ KI Sh «3 ’a? S o co_d^ o o o _{co o} cg i>^ 05_{Cl co o} 05_OcgClcg_{05 o}coL"^ lOo co _{^ c-}CO_d LO _{ioI> o}[> co dco_co c-d_t-co₀₅co d idco T3 o a cfl O 0 vO UJ o c X5_u N S-i a> 1 [> o co coTf co c—LOco Cl 00co 00lO^ co co co I>- 05coco co co I>io do d co 1 05CO o a 1 t-o d f-H LO i—^ ^-ł cg io oo cq o co co £> O[>_oo 0500_!>'oco oco_{io d}IO co05 05 ₀₅cooio_t> co_Clo rHrH d CO to co co o 05 d coo co o co c^ co co o | IO E> o co 00Cl co ca coCl CIcot>co rH!>•d 05 d co LOocod d co oI-io00 CO co o Tf<co Tł< co 515 O 00 O Cl _{O 05} [>• LO c> 05 55 9 65 4_co t-H_co co co₀₅ d 05 65 0 CO_lO 5 8 5 87 6 5 8 7 H_o d co co LO O LO LO 05 IO L'~ 1 05 T3 00 Tt<_d co 05 t>*_cq tH cgcot> d COIO 00d io lOcoH CS -M_w co t-00 000505 o co_H 00 o «■H 05 to CO LO IO CO 05 CO oo cg »-“< o co oo co co LO CO 05 CO Cl 05co LO co 05 io co L-cotH 00 H 05o 26 9 co_co o ^ co rH H lO o _| CO CO O Ph co co t“HCS] LO_d co_co cg cg 05_cg io d_lO d co_co co _ioco d _co d lO₀₀05₀₅LO 0) C aj •a 'O_tac (U N U tsu a •+■»_CO >> N o •5, >> 'O 2 >> £ 05 73_{4) O} & 1 M 6 2 _tg CC •4—₇₂> N o 05 £ o txO o >> OJ -ł->_c/2 'O >> Q) O ^■a S 2 P r o d u k c ja c z y st a >ł G 'O_bfl o £ 0J 8 . 13 N* <L) P ^ ‘3 M 2_KJ OJ CO >> N a OJsOJD o >> 05 -*-> 8 . •o ^_{Qj o} 1 2 _S3 05 -4->_w >> N o OJ >> £ 'O o5 >> £ os -t» o p ^ 8_{(O ^} £ £ is 3 Cu Do c h ó d P o d a tk i s s 2 p X! e O Q M "O O £h PU Do c h ó d P o d a tk i 0Tx5 P o o T5 'O s:_o o Q Po d a tk i or^j > V° 2 ° ^5 O O Q M "0 o u Pu, Tf ó JZ_o o Q Po d a tk i CVX5 o O ^ o O Q ■g_u Pu, Do c h ó d P o d a tk i O b o w ią ; D o c h ó d L a ta 1 9 5 6/ 57 1960/61 19 6 5 /6 6 19 70/71 1 9 7 4/ 75 k_w o >» D. 3 ii W) Si "2 •4-» CS t / l o £ % T3 L— ip cb' to O 3 M_O u £ PĆ W i—i X ! o >> C ’Ć3 3 T5 £ >! T3 .s £ +-» CO 05 7D_O CU m Ó M d

•srf

dowości i kw otow y) około 10,3 m ld zł, dojdziem y do w niosku, że z p u n k tu w idzenia podziału dochodów m iędzy producentów rolnych a państw o, pod atek rolniczy pow inien w m niejszym sto pniu obciążać dochody ro l­ nicze. W yrów nałoby to nieco d y sp a ry te t dochodów, jak i istnieje m iędzy g ru pą ludności chłopskiej a g rupą ludności pozarolniczej.

D rugi asp ek t reg u lacy jn ej fu n k cji podatków rolniczych dotyczy re ­ gulacji dochodów w poszczególnych grupach gospodarstw . R egulacja do­ chodów realizow anych przez poszczególne g ru p y p roducentów rolnych dokonuje się przez odpow iednie zróżnicow anie staw ek podatkow ych sto­ sow anych w zględem określonych gru p gospodarstw rolnych. W system ie p o d atk u gruntow ego w Polsce tego ty p u zróżnicow anie w ystępow ało za­ rów no w p o d atk u pieniężnym od r. 1946, jak i w św iadczeniach rzeczo­ w ych od r. 1951 (progresja), a od r. 1972 w y stęp u je w sk u tek u trzy m ania pro gresy w n ej skali podatkow ej w tej części p odatku, k tó ra pobierana je st od przychodow ości szacunkow ej. W ym iar tej części pod atk u g ru n ­ towego zw iększa się progresyw nie, stosow nie do w zro stu przychodo­ wości norm ow ej całego gospodarstw a. W odniesieniu do gospodarstw uzyskujących wyższą przychodow ość zależną od ilości posiadanej ziemi i no rm y szacunkow ego przy cho du z h e k ta ra stosuje się zwiększoną (pro­ gresyw ną) staw k ę opodatkow ania.

Działanie p ro g resji w system ie św iadczeń rolniczych m ożna zilu stro ­ wać danym i IER o poziom ie obciążeń w ystęp u jący ch w poszczególnych gru pach gospodarstw ro ln y ch (tab. 2). U w zględniając 2 rodzaje po d sta­ w ow ych obciążeń ro ln y ch — z ty tu łu p o d atk u gruntow ego i obowiązko­ w ych dostaw w idzim y, że w roku 1956/57 w najniższej g rupie obszaro­ w ej gospodarstw (do 3 h a pow ierzchni ogólnej) św iadczenia te w ynosiły 1215 zł, podczas gdy w grupie pow yżej 15 ha ju ż 17 422 zł. W roku 1970/71 analogiczne g ru p y gospodarstw b yły obciążone kw otam i 1463 i 16 431 zł, zaś w ro ku 1974/75 św iadczenia z ty tu łu p o d atk u rolnego od przychodo­ wości i kw otow ego na FRR, w ty ch sam ych grupach gospodarstw w y ­ niosły 1795 zł i 13 594 zł.

W ym ienione różnice poziom u obciążenia podatkow ego poszczególnych gru p gospodarstw są jeszcze b ardziej w yraźne, gdy p rzed staw im y je w w y rażeniu w zględnym (tab. 3). O kazuje się bowiem , że św iadczenia gospodarstw n ajm n iejszy ch stan o w iły w lata ch 1956/57— 1970/71 około 50—60% poziom u obciążenia przeciętnego gospodarstw a w k ra ju , pod­ czas gdy opodatkow anie gospodarstw najw iększych w ynosiło w ty ch sa­ m ych latach ponad 600— 700% poziom u krajow ego. W ostatnim ro k u n a ­ szych badań, 1974/75, a więc gdy p ro g resja była już znacznie spłaszczona, obciążenie n ajm n iejszej i n ajw iększej gru p y gospodarstw stanow iło 35,8% oraz 271,2% przeciętnego poziom u św iadczeń gospodarstw w skali k ra ­ jow ej.

P o d sta w o w e fu n k cje ekonom iczne.., ₂₄₁

Tab. 3. N iek tóre w sk a źn ik i ilu stru jące dochody i obciążenia p od atk ow e w p rzelicze­ niu na 1 gosp od arstw o prow adzące rachunkow ość rolną w p rocentach Som e in d ices illu stra tin g incom es and ta x charges calcu lated for 1 farm k eep in g

accounting books in per cents

Lata W yszczególn ien ie P o lsk a = = 100%

G ospodarstw a

o pow ierzch n i ogólnej w hektarach do 3 3— 7 7— 10 10— 15 15 i w ięcej 1956/57 Produkcja czysta Dochód ogólny Podatki O bow iązkow e dostaw y D ochód rolniczy 100,0 100,0 100,0 * 100,0 100,0 60,5 69.8 25.9 24.9 67,7 90,6 90.0 71.1 74.1 94,4 129.1 124.1 150,7 151,0 125,5 152.0 143.1 201,9 207,3 141.2 198.8 183.9 380.0 350,8 160.1 1960/61 Produkcja czysta D ochód ogólny Podatki O bow iązkow e d ostaw y Dochód roln iczy

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 53.4 65,0 24.4 30,2 58.5 89.0 89,4 77.1 82,6 91,0 128,1 122,1 ,136,0 135,9 127,7 158.0 147.4 194.1 184.5 152.6 222,2 202,0 397,3 327,0 185,2 1965/66 Produkcja czysta D ochód ogólny P odatki O bow iązkow e d ostaw y D ochód roln iczy

100,0 100,0 100,0 100,0 10‘0,0 57,5 67,4 31,1 26.7 62.7 87,8 89.7 78.2 78.8 89.3 122,0 116,5 128,2 132.9 121.9 160,6 148.6 191.7 202,6 155,0 230,4 206.3 384.4 353.4 197,9 1970/71 Produkcja czysta Dochód ogóln y Podatki O bow iązkow e dostaw y Dochód rolniczy 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 55.9 68.9 30,0 23.7 59.7 90.3 91.2 86.4 82.2 91,9 122,4 116,1 129,0 138.2 121.3 160.9 146.9 181,7 195.5 156.5 195.6 176.7 302.7 306.7 173,1 1974/75 P rodukcja czysta D ochód ogólny P odatki O bow iązkow e dostaw y D ochód roln iczy

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 53,6 65,9 35.8 55.8 82.7 86,2 81,1 82.7 120,8 113,5 124,4 120,9 163,6 149,5 171,9 163,4 214.5 193.5 271,2 204.5 Ź r ó d ł o : O bliczono na p od staw ie m ateriałów IER. W r. 1956/57 d w ie ostatn ie grupy gosp od arstw w y n o siły : 10— 14 ha oraz 14 i w ięcej ha.

Efektem działania p rogresji podatkow ej było odpowiednie zm niejsze­ nie dochodu rolniczego gospodarstw. Je st to bardzo w yraźnie widoczne, gdy analizuje się podział pro d uk cji czystej w poszczególnych g rupach gospodarstw {tab. 4). Można tu sform ułow ać praw idłow ość, że w m iarę w zrostu obszaru gospodarstw a, udział dochodu rolniczego w produkcji czystej spada. W roku 1960/61 odsetek tego dochodu w p rod uk cji czystej spadł z 89,2% w gospodarstw ach najm niejszej gru p y obszarow ej do 67,8% w gospodarstw ach powyżej 15 ha; w r. 1970/71 jego udział w ynosił w a n a ­ logicznych grupach 88,8% oraz 73,6%, zaś w r. 1974/75 — odpowiednio 91,0% oraz 84,2%.

Tab. 4. P od ział produkcji czystej w g osp od arstw ach p row adzących rachunkow ość rolną w p rzeliczen iu na 1 gosp od arstw o roln e w procentach

D istrib u tio n of n et prod u ction in farm s k eep in g accounting books calcu lated for

1 farm in per cents

Lata W ys zczególn ien ie P olsk a

do 3 G ospodarstw a ogólnej w 3— 7 7— 10 o pow ierzch n i hektarach 10-—15 15 i w ięcej P rod u k cja czysta 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

P od atk i O bow iązkow e 6,3 2,9 5,4 6,6 7,7 11,2 d o sta w y 5,9 3,3 5,5 6,3 6,9 8,7 U b ezp ieczen ia In n e do skarbu 2,2 1,9 2,1 2,3 2,4 2,3 1960/61 p ań stw a C zynsze d zierżaw ne 0,7 0,4 0,8 0,6 0,9 0,7 i procenty P racow n ik om 0,6 1,3 0,6 0,4 0,5 0,5 najem n ym 2,9 1,0 2,4 2,7 3,0 8,8 D ochód rolniczy 81,4 89,2 83,2 81,1 78,6 67,8

P rod u k cja czysta 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

P od atk i O bow iązkow e 5,1 2,8 4,9 5,4 5,8 8,0 d o sta w y 4,4 1,8 3,9 4,9 5,3 6,8 U bezp ieczen ia Inne do skarbu 2,2 2,0 2,3 2,2 2,2 2,3 1970/71 p ań stw a C zynsze dzierżaw ne 0,2 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 i procenty P racow n ik om 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1,0 najem n ym 4,0 3,6 3,1 3,9 4,7 8,0

D ochód roln iczy 83,2 88,8 84,7 82,5 80,9 73,6

Prod u k cja czysta 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

P od atk i O bow iązkow e 5,9 3,9 5,8 . 6,1 6,2 7,5 d o sta w y — — — ■— — — U b ezp ieczen ia Inne do skarbu 2,1 2,1 2,2 2,1 2,1 2,0 1974/75 p a ń stw a C zynsze d zierżaw n e 0,4 0,2 0,4 0,4 0,4 0,5 i p rocen ty P racow n ik om 0,7 0,6 0,7 0,6 0,7 0,8 n ajem n ym 3,5 2,3 3,5 3,4 3,3 5,0

D ochód roln iczy 87,4 91,0 87,4 87,4 87,3 84,2

Ź r ó d ł o : W yn ik i ra ch u n k ow ości rolnej gosp od arstw in d y w id u a ln y ch IER.

W roku 1967 Zakład Dochodowości i O rganizacji R achunkow ości Go­ sp odarstw C hłopskich IER przeprow adził dla potrzeb M inisterstw a F i­ nansów specjalne badanie poziom u obciążeń gospodarstw in dy w idu al­ nych w zględem państw a. Do obciążeń zaliczono p odatek gruntow y, fu n ­ dusz grom adzki, różnicę w artości dostaw obow iązkow ych, składki PZU i inne w p ła ty do sk a rb u p ań stw a z ty tu łu prow adzenia gospodarstw a

P o d sta w o w e funkcje ekonom iczne... 243

Tab. 5. Szacunek produkcji czystej oraz udziału w niej obciążeń w zg lęd em państw a na p od staw ie danych G U S i IER, w ed łu g grup p rzychodow ości pod atk ow ej za rok

1965/66

E stim ated net production and its share of charges for the b en efit of th e sta te on th e basis of th e data from the C entral S ta tistica l O ffice and In stitu te of A gricultural

E conom y by groups of incom e ta x for 1965/1966

W yszczególn ien ie

G rupy przychodow ości podatkow ej Robocizna w dniach

A B C D E F

P rodukcja końcow a na 1 ha u ży tk ó w rolnych w g G US

w złotych 12 389 8 540 8132 8940 9342 9154

U dział n ak ład ów z kupna oraz robocizny obcej w pro­ centach produkcji k ońcow ej

w g IER 27,1 21,4 23,1 23,2 24,9 33,1

P rodukcja czysta na 1 ha

u ży tk ó w rolnych w złotych 9 017 6 711 6255 6867 7015 6120 O bciążenia na 1 ha u żytk ów

rolnych w g G US w złotych 583 706 928 1172 1277 1498

O bciążenia w procentach

produkcji czystej 6,5 10,5 14,8 17,1 18,2 24,5

Ź r ó d ł o : B adanie obciążeń w in d yw id u aln ych gospodarstw ach roln ych p row a­ dzących rachunkow ość dla IER w 1965/66 r. IER, W arszaw a 1967, tabl. 1, s. 8. D ane dotyczą całego kraju. P od ział na grupy podatkow e gospodarstw u w zględ n ia n a stę ­ pujące poziom y przychodow ości szacu n k ow ej: grupa A: 0— 7700 zł; B: 7701—21 120 zł; C: 21 121—40 260 zł; D: 40 261—45 320 zł; E: 45 321—61 160 zł; F: ponad 61 160 zł.

rolnego. Badanie IER dotyczyło dość szczupłej rep rezen tacji 1500 gospo­ darstw indyw idualnych prow adzących rachunkow ość rolną i odnosiło się tylko do jednego roku, co jest jego wadą, niem niej jednak zostało doko­ nane dla podatkow ych grup gospodarstw rolnych, uw zględnianych w w y ­ m iarze p o d atk u gruntow ego i z tego w zględu w yniki tego badania zasłu­ gują na uwagę (tab. 5). Jak w ynika z u staleń IER — gospodarstw a rolne należące do najniższej grupy przychodow ości podatkow ej, a więc n a j­ m niejsze pod względem obszaru, m imo że osiągały najw yższą produkcję czystą z 1 ha użytków rolnych, były obciążone m inim alnie w porów naniu z gospodarstw am i o najw yższej przychodowości. Obciążenie tych o stat­ nich było blisko 3-krotnie wyższe w przeliczeniu na 1 h e k ta r, a w po­ rów naniu z uzyskiw aną produkcją czystą z h e k ta ra blisko 4 -krotnie w yż­ sze, niż gospodarstw o najm niejszej przychodow ości norm ow ej.

Tak kształtu jące się relacje obciążeń finansow ych były w ynikiem m. in. Istnienia p ro g resji zarówno w pieniężnych, jak i rzeczowych św iad­ czeniach wsi. Należy p rzy tym podkreślić, że w m iarę w zrostu obszaru gospodarstw a, poziom produkcji czystej w przeliczeniu na h e k ta r użytków

rolnych spada. Dowodzą tego także w spom niane badania IER. P ra k ty c z ­ nie oznacza to, że w system ie św iadczeń rolniczych, obok p ro g resji istnie­ jącej w k o n stru k c ji staw ek podatkow ych, działa jeszcze pro g resja u ta ­ jona, zw iązana ze zm niejszaniem się p ro d uk cji czystej z jednostki po­ w ierzchni w m iarę ja k w z rasta obszar gospodarstw a rolnego. Spraw ia to, że gospodarstw a w iększe ponoszą de jacto wyższe św iadczenia z jed ­ nostki pow ierzchni w poró w naniu z ich p ro du kcją czystą, niż to naw et w sw ych założeniach p rzew id u je określony system podatkow y. P ro g resja zbyt ostra m oże doprow adzić do ograniczenia i zaham ow ania rozw oju n iek tórych gospodarstw rolnych.

Można chyba bez przesad y powiedzieć, że p ro g resja w system ie św iad­ czeń rolniczych jest w yrazem klasow ej polity ki p aństw a na wsi. Zasto­ sowano ją w system ie św iadczeń rolniczych w celu ograniczenia rozw oju elem entów k ap italisty czn y ch na wsi. Dziś na pew no państw o nie zre­ zygnowało ze swej klasow ej p olityki, rzecz tylko w tym , że nie m a na wsi ani klasy kapitalistó w , ani w arunkó w do odrodzenia się kapitalizm u. Przeciw ko kom u zatem w ym ierzone jest ostrze progresji? W ydaje się, że stosow anie ak tu aln ie skali p rogresyw nej jako narzędzia regu lacji do­ chodów w gru pach gospodarstw jest ekonom icznie nieuzasadnione, ze w zględu na ogólną niew ydolność finansow ą rolnictw a. Można by zatem zastanow ić się, czy nie byłoby pożyteczniejsze zastąpienie progresyw nych staw ek podatkow ych staw k am i propo rcjon alny m i do n orm atyw nego do­ chodu.

N aw iązując jednak do w cześniejszych rozw ażań na tem a t d y sp a ry te tu dochodów istniejącego m iędzy g rupą ludności chłopskiej i pozarolniczej, opow iadam y się za koniecznością określenia m inim um funduszu kon su m ­ pcji na 1 osobę czynną zawodowo w indyw id u aln ych gospodarstw ach rolnych, całkow icie w olnego od opodatkow ania. W spom niane m inim um pow inno być u stalone na poziom ie przeciętn ych zarobków zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej k ra ju . U w zględniając ponadto p rodu k cyjn y c h a ra k te r dochodów rolniczych stw ierdzony praw idłow ością, że około 50% p ro d u kcji czystej p rzeznaczają gospodarstw a rolne na spożycie i oko­ ło połow y na akum u lację, trzeb a podkreślić, że no rm aty w n a kw ota do­ chodów rolniczych w olna od opodatkow ania w inna być odpowiednio w y­ soka, aby zabezpieczyć zarów no niezbędny poziom akum ulacji gospo­ d a rstw , jak i określony poziom konsum pcji rodzin rolniczych. Dopiero dochody wyższe od tej k w oty m ogłyby podlegać regu lacji podatkow ej p rz y ew en tu aln y m zastosow aniu staw ki propo rcjo n alnej. N ależałoby przy ty m jednocześnie postulow ać, by dla gospodarstw nie u zyskujących okreś­ lonego n orm atyw nego m inim um funduszu konsum pcji, z pow odu nie­ korzy stn ych w aru n kó w n atu ra ln y c h , stw orzyć system dotacji w y ró w ­ naw czych, w celu u zupełnienia niedoboru ich dochodów. B yłaby to isto t­

P o d sta w o w e funkcje ekonom iczne.., ₂₄₅

na regu lacja dochodów gospodarstw chłopskich, decydująca zarów no o m ożliw ościach unowocześnienia procesu produkcji rolniczej, jak i o po­ ziomie konsum pcji ludności zatrudnionej w tych gospodarstw ach. W ia­ domo bowiem, że w gospodarstw ie rolnym p rzy niedoborze funduszu konsum pcji z konieczności m uszą być ograniczone nakład y p rodukcyjne. P o stu lat dotacji czy dopłat do rolnictw a nie jest czymś nowym . System tak i stosow any jest dość szeroko na świecie i stosuje się go coraz śm ielej u nas. Czy um arzanie kred y tó w gospodarstw om rolnym jest czymś in ­ nym niż dotow aniem rolnictw a? Nie p o stu lujem y zatem nic specjalnie nowego, chodzi tylko o to, by system dotacji działał pow szechnie w zglę­ dem w szystkich gospodarstw kw alifikujących się do otrzym an ia dotacji z pow odu niekorzystnych w arunków n atu raln y ch , uniem ożliw iających osiągnięcie przew idzianego, norm atyw nego dochodu.

Praw idłow ością ekonom iczną bowiem jest, że do pro du kcji żywności trzeba dopłacać. Tylko p rzy starcie do rozw oju gospodarczego k ra ju roz­ wój ten finansow any jest przez rolnictw o. Tak było i u nas. Po uzyskaniu jednak odpowiedniego poziomu rozw oju gospodarczego k ra ju pozarolni­ cze działy gospodarki narodow ej m uszą na siebie przejąć obowiązek częś­ ciowego finansow ania rozw oju produkcji żywności. W ydaje się, że — jak dotychczas :— innej drogi nie zna gospodarka k rajó w rozw iniętych.

Pozostał nam do rozw ażenia jeszcze jeden, ostatni aspekt regulacyjnej funkcji świadczeń rolniczych — regulacja dochodów gospodarstw ro l­ nych w poszczególnych regionach k raju . W system ie podatkow ym te r y ­ to rialn a regulacja dochodów dokonuje się za pomocą zróżnicow ania norm przychodow ości szacunkow ej z 1 ha g runtów w zależności od okręgu gospodarczego (grupy byłych powiatów) i stre fy ekonom icznej.

A ktu alnie p rzy jm u je się 5 grup pow iatów i 4 stre fy ekonomiczne. Ponadto regulację te ry to ria ln ą realizuje system podatkow y przez zasto­ sowanie różnych skal podatkow ych w poszczególnych regionach k ra ju (jak wiadomo stosuje się 4 skale podatkow e) oraz przez zróżnicow anie staw ek kw otow ych z 1 ha użytków rolnych i z 1 ha przeliczeniow ych gru ntó w ornych, w zależności od zaliczenia danej m iejscow ości do jednej z 5 grup byłych powiatów . Podział na okręgi gospodarcze w ydaje się dość logiczny, bo istotnie istnieją znaczne różnice w rozw oju rolnictw a w po­ szczególnych regionach k raju . Dokonana jed nak w r. 1975 zm iana w po­ dziale adm in istracy jn y m k ra ju czyni absolutnie n ieak tu aln y m podział obszaru Polski na g ru p y powiatów , p ow iaty bowiem nie istnieją. W ydaje się jednak, że obecny podział k ra ju na 49 w ojew ództw uw zględnia w7 pew nym stopniu zróżnicow anie gospodarcze k raju . N ależałoby tylko szczegółowo przeprow adzić badania, czy poziom rozw oju rolnictw a i do­ chodowości gospodarstw indyw idualnych odpowiada podziałowi k ra ju na w ojew ództw a i w p rzy pad k u stw ierdzonej zgodności zastąpić daw ne g ru ­

py pow iatów g ru pam i w ojew ództw . W ydaje się, że idealne byłoby zasto­ sowanie do celów podatkow ych okręgów rolniczych Polski p rzy jm ow a­ nych w badaniach IER, wówczas z w yników rachunkow ości rolnej, p ro ­ wadzonej przecież na bieżąco, m ogłoby korzystać także M inisterstw o F i­ nansów.

W p iśm iennictw ie ekonom icznym spotkać m ożna w iele wypow iedzi k w estionujących tak że uw zględnianie przez system pod atk u rolniczego podziału k ra ju na s tre fy ekonom iczne. Na nieaktualność tych stre f w ska­ zyw ali ju ż K. B entlew ska n , E. G orzelak ł2, Z. K o z ło w sk i13 i K. Kozub 14. W ydaje się, że p rzy dzisiejszym dobrym już stanie dróg i rozw oju kom u­ nikacji oraz p rzy gęsto rozsianej i zbliżonej do gospodarstw rolnych h a n ­ dlow ej sieci skupu i zaopatrzenia — stre fy ekonom iczne są pew nym ana­ chronizm em w system ie p o d atku rolniczego i nie p ow inny być b ran e pod uw agę p rzy w ym iarze świadczeń. S praw a nie przed staw ia się jed n ak tak prosto, ja k by się w ydaw ało. J a k dowodzi J. Dusza, w ydaje się, że poza p rodukcyjno-ekonom icznym i w arun k am i, k tóre m ogłyby być bran e pod uw agę, p rzy ro zp a try w a n iu sp raw y u trz y m an ia lub likw idacji stre f, trz e ­ ba uw zględnić i tak ie korzyści w ynik ające z fak tu posiadania gospodar­ stw a w pobliżu m iast i w iększych sk upisk ludności, jak czas i koszty dojazdu dzieci do szkół, dojazdy n iek tó ry ch osób z rodziny do pracy, m ożliwość lepszego, a często i tańszego zaopatrzenia, uzyskanie lepszej ceny p rzy sprzedaży czy dzierżaw ie ziem i itp. Z daniem w ym ienionego a u tora, w szystkie te postacie re n ty nie pow inny być pom ijane p rzy opo­ d atkow aniu. 15

N iezależnie od tego głosu — p ra k ty k a podatkow a zdaje się p o tw ier­ dzać przypuszczenie, że przy w ym iarze p o d atk u gruntow ego bierze się pod uw agę nie tylko przychodow ość z ziemi, ale „tak tro c h ę ” p a trz y się na dochód ogólny gospodarstw a. P rzem aw iałoby za ty m np. stosow anie obniżek p o d atk u od przychodow ości norm ow ej we w siach, w któ ry ch nie m a m ożliw ości zarobkow ania poza gospodarstw em rolnym . Obniżka po d atk u w ynosi tam 40% w y m iaru dla gospodarstw o podstaw ie opodat­

kow ania do 7700 zł i 20% dla gospodarstw o przychodow ości norm ow ej

11 K. B e n t l e w s k a : K r ę g i roln icze w ś w i e t l e n o w s z e j te orii lo k a liz a cji i ich a d a p ta c j a w s y s t e m i e p o d a t k u g r u n t o w e g o , „Zagadnienia Ekonom iki R o ln ej”, 1967, n r 3.

12 E . G o r z e l a k : P o d s t a w o w e p r o b l e m y p o l i t y k i e k o n o m i c z n e j w ro ln ictw ie,

„W ieś W spółczesna”, 1972, n r 2.

13 Z. K o z ł o w s k i : S zkic teo r ii so c j a li s ty c z n e g o p o d a t k u roln iczego, In sty ­ tu t Finansów , W arszaw a 1965, s. 277— 278.

14 K . K o z u b : C z y s łu szn e z a s a d y p o d a t k o w e , „Zielony S ztan d ar”, 1965, n r 65. 15 J . D u s z a : P o d a t k i i u b e z p i e c z e n ia w r o l n ic t w i e [w :] D y s k u s j a o p o lity c e rolnej, cz. I, pod red . J . R asińskiego, P W R iL , W arszaw a 1971, s. 154.

P o d sta w o w e fu n k cje ekonom iczne... ₂₄₇

ponad 7700 zł do 13 200 z ł . 16 Jeśli zaś .przy w ym iarze po datk u uw zględnia się nie tylko dochód z ziemi, ale dochód ogólny, a więc i przychody spoza gospodarstw a, to istnienie stref ekonomicznych w system ie p odatku ro l­ niczego staje się nadal konieczne. Wiadomo bowiem, że w m iastach ist­ nieje rozw inięty ry n ek p rac y i gospodarstw a znajdujące się w pobliżu m iast i większych skupisk ludzkich m ają możliwość uzupełnienia docho­ du rolniczego. Możliwości takich nie posiadają natom iast gospodarstw a rejonów czysto rolniczych, zwłaszcza zaś wsie oddalone od m iast i ośrod­ ków przem ysłow ych, a w każdym razie ich m ożliwości zarobkow ania w gospodarce uspołecznionej są m niejsze. Z tego w7zględu w ydaje się, że utrzy m an ie jakiegoś zróżnicow ania strefow ego w system ie św iadczeń rolniczych jest nadal konieczne. Inna rzecz, że nie w y dają się potrzebne aż 4 stre fy ekonomiczne. Czemu np. nie można uw zględnić tylko dwóch stre f ustalonych na podstaw ie k ry te riu m poziom u i m ożliwości zarobko­ w ania poza gospodarstw em rolnym ? Ponadto należy się 'w ogóle zastano­ wić, czy słuszne jest opodatkow anie dochodów ogólnych gospodarstw dwuzaw odow ych. Ich przychody z p racy zarobkow ej są bowiem już raz opodatkow ane w m iejscu pracy. O podatkow ując dochód ogólny w gospo­ darstw ach zarobkujących obciążamy je po raz drugi.

P rz y ew entualn y m w prow adzeniu m inim um dochodów, wolnego od opodatkow ania, oraz system u dotacji dla gospodarstw posiadających gor­ sze w aru n ki przyrodnicze, istnienie stre f ekonom icznych stałoby się zbędne.

S praw ą następną w ym agającą ujednolicenia są skale podatkow e. Obecnie w po datku liczonym od przychodow ości szacunkow ej stosuje się 4 skale. W niosek J. Duszy 17, by to zróżnicow anie ograniczyć do dw u skal, w ydaje się słuszny. P rzy dwóch skalach, jedną z nich, o niższych staw kach podatkow ych, m ożna by stosow7ać w okręgach o niższym pozio­ mie rozw oju, aby stym ulow ać w zrost produkcji rolnej, d ru gą zaś w p o ­ zostałych okręgach.

Jedn ym z zadań p o datku gruntow ego w zakresie reg ulacji dochodów rolniczych otrzym yw anych dzięki posiadanej ziemi jest niw elacja re n ty gruntow ej. W indyw idualnych gospodarstw ach rolnych w y stęp u je ren ta różniczkow a I, zw iązana przede w szystkim z różnicam i w urodzajności ziemi i jej położeniu, oraz ren ta różniczkowa II, któ rej istnienie w ynika z różnego poziom u dodatkow ych nakładów kapitałow ych, poniesionych na popraw ę jakości danej ziemi. W iąże się ona zatem z tzw . „ k u ltu rą gleby” . Stąd gospodarstw a znajdujące się w w arun kach korzystniejszych

16 Rozporządzenie R ad y M inistrów z dn. 22 X I 1971 r. w spraw ie podatku gruntow ego, Dz. U. n r 31 z 1971 r., poz. 282, a rt. 14, pkt 1 i 3.

17 J . D u s z a : W spraw ie zm ian sy stem u św iadczeń gospo da rki chłop sk iej, „W ieś W spółczesna”, 1973, n r 5.

realizu ją ren tę różniczkow ą przede, w szystkim z tego w zględu, że posia­ d a ją niższe ko szty p ro d u k cji lub w yższą efektyw ność n a k ła d ó w .18 Zada­ niem po d atk u gruntow ego jest odpow iednia niw elacja tej ren ty .

Możliwości realizacji re n ty g ru ntow ej za pośrednictw em sy stem u po­ d a tk u rolniczego w y n ik a ją z sam ej k o n stru k c ji tego p odatku. P odatek te n bowiem p rz y jm u je za podstaw ę zasadę hektarow ą, polegającą na n o rm aty w n y m obciążeniu ziem i poszczególnych gospodarstw św iadcze­ niam i na rzecz p ań stw a. Podstaw ę opodatkow ania gospodarstw stanow i ich przychodow ość szacunkow a, uw zględniająca ilość i rodzaj użytków rolnych, jakość posiadanej ziem i (klasy ziemi) oraz położenie gospodarstw w odpow iednich okręgach i stre fa c h ekonom icznych. N ależy jed n ak pod­ kreślić, że n o rm y przychodow ości szacunkow ej same przez się nie p rze­ sądzają jeszcze o wysokości podatk u, jakim należy obciążyć dane go­ spodarstw o. Do u stalen ia k o n k retn ej w ysokości p o d atk u z 1 h e k ta ra zie­ m i niezbędny je st jeszcze jeden elem ent, a m ianow icie staw k a p o d atk o­ wa, k tó ra określa relację p o d atku do p odstaw y opodatkow ania, a więc do przychodow ości szacunkow ej i k tó ra w różnych okręgach gospodar­ czych może być różna, zależnie od p rz y ję te j w danym rejonie skali po­ datkow ej i stosow anego w odniesieniu do danego gospodarstw a stopnia p rogresji. D opiero te dw a elem enty: norm a przychodow ości szacunkow ej i poziom staw k i podatkow ej w yznaczają k o n k retn ą wysokość obciążenia podatkow ego gospodarstw .

P rzedstaw ione zasady k o n stru k cji sy stem u p o d atku gruntow ego um o­ żliw iają realizację re n ty grun tow ej. Istn ieje bowiem „norm aty w n ie u sta ­ lony przychód szacunkow y, którego część określona stopą podatkow ą p rzejm ow an a je st przez p a ń s tw o " .19 W praw dzie obow iązująca d o ty ch ­ czas zasada pro g resji w w ym iarze św iadczeń w pew nym stopniu rozluź­ nia związek p o d atk u z re n tą g run tow ą, gdyż pow oduje zróżnicow anie obciążenia podatkow ego 1 ha ziem i tej sam ej jakości w różnych gospo­ d arstw ach , to jed n ak całkow icie tego zw iązku nie niweczy, gdyż wyższe staw ki podatkow e sto su je się w zględem gospodarstw u zyskujących w ięk ­ sze przychody, a te z kolei zależą m. in. od jakości ziemi. Na glebach w yższej klasy obow iązują bow iem wyższe no rm y przychodow ości sza­ cunkow ej z h e k ta ra . W te n sposób — jak stw ierdza J. L ew andow ski —

18 T. R y c h l i k : R e n ta g r u n t o w a av k a p it a l i z m i e i socjalizm ie, „Ideologia i p olityk a”, 1972, n r 7— 8, s. 54. Z daniem tegoż au to ra, państw o ściąga część ren ty różniczkow ej I w postaci podatku grun tow ego (daw niej także obow iązkow ych do­ staw ). Poniew aż w y m iar pod atku grun tow ego zw iązany jest z k lasą gleby i poło­ żeniem grun tów (I), d latego ren ta różniczkow a II pozostaje w zasadzie w całości w gospodarstw ie.

19 J . L e w a n d o w s k i : E ko n o m ic zn e p r o b l e m y p o li ty k i ro lnej, PW N , W a r ­ szaw a 1969, s. 95.