Rynek zbożowy w województwie lubelskim

(1)

Genowefa Samolewicz

Rynek zbożowy w województwie

lubelskim

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 5,

239-257

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. V, 12 SECTIO H 1971

In sty tu t E k on om iki P ro d u k cji W ydział E k on om iczn y UMCS

G e n o w e f a S A M O L E W I C Z

R y n e k zbożow y w w ojew ó dztw ie lu b elsk im О зерновом рынке Люблинского воеводства Zum G etreidem arkt in der W oiw odschaft L ublin

1. ST R U K T U R A R Y N K U ZBOŻOWEGO W WOJEWÓDZTWIE LU BELSK IM

a) U s p o ł e c z n i o n y r y n e k z b ó ż

R ynek p aństw ow y obejm uje skup w form ie dostaw obowiązkowych, k ontraktacji i skupu ponadobowiązkowego. C eny zbóż na rynku państw o w y m u stalane są przez państw o i n ie ulegają w ahaniom w poszczegól nych latach; zm ieniają się natom iast w dłuższych okresach czasu. W d a nym roku cen y zbóż mogą być w w n iew ielk ich granicach zróżnicowane zależn ie od jakości dostarczanego ziarna. W ysokość cen zbóż w skupie p ań stw ow ym przedstaw ia tabela 1.

W roku 1965 nastąp ił pow ażny w zrost cen w e w szystkich form ach skupu zbóż.1 Cena p szenicy w zrosła średnio o ok. 15%, a pozostałych zbóż o ok. 30%. W zrost cen p szen icy w skupie ponadobow iązkow ym w y  n iósł ok. 20%, żyta — 28%, zaś cena jęczm ienia wzrosła o 15%, a ow sa — o 32%. P rzy podejm ow aniu tej d ecyzji w zięto pod uw agę potrzebę zw iększen ia m asy tow arow ej produkcji zbóż, wzrostu opłacalności zbóż w zględem innych upraw i zm niejszenie różnicy m iędzy poziom em cen w oln oryn kow ych zbóż a cenam i skupu państw ow ego. Podw yżka cen zbóż zm ieniła relacje m ięd zy cenam i poszczególnych zbóż (zob. tab. 2) oraz relacje cen 4 zbóż do pozostałych ziem iopłodów i produktów zw ie rzęcych.

W w yn ik u podw yżki cen zbóż nastąpiło p ew n e obniżenie relacji cen pszen icy do cen innych zbóż. Relacja cen p szenicy niekontraktow anej do żyta stała się m ało korzystna, poniew aż pszenica niekontraktow ana jest obecnie droższa od żyta tylko o 23%. N atom iast w latach I960— 1964

(3)

240 Genowefa Samolewicz

Tab. 1. C eny zbóż w skupie p a ń stw o w y m w w o jew ó d ztw ie lu b elsk im (w zł za 1 q) G etreidepreise im vo lk seig en en A u fk au f in der L ubliner W oiw odschaft

(in ZI pro 1 q) R o k

Rodzaj skupu P szen ica Żyto Jęczm ień O w ies

1960

— dostaw y ob ow iązk ow e 193 143 149 119

— dostaw y ponadobow . niekontr. 308 221 248 190

1965

1967

— d ostaw y kontraktacyjne 400 300 360 2 300 3

1968

— dostaw y kontraktacyjne 400 1500 360 300

Ź r ó d ł o : R oczn ik s t a t y s t y c z n y 1968, GUS, W arszaw a 1968, s. 351; R oczn ik s ta 

t y s t y c z n y 1969, GUS, W arszaw a 1969, s. 354; C ennik skupu zbóż nr 1/67 z 1967 r.

pszenica b yła droższa od żyta o 39— 47%. Jeszcze w roku 1955 za 100 kg

p szen icy można b yło uzyskać 170 kg żyta, w 1960 — 141 kg, w r. 1964 —

156 kg, a w 1965 — 133 kg żyta. W ostatnich k ilk u latach rów nież na w oln ym rynku ob n iżyła się relacja cen pszenica rży to, co św iad czy o szyb szym w zroście w oln oryn kow ych cen żyta niż pszenicy.

W ielu ekonom istów u w ażało wówczas, że n o w y cennik zbóż w pro w adzony w 1965 r. n ie tw o rzy ł p ozy ty w n ych bodźców do in ten syfik acji produkcji zbożowej, b ow iem p referow ał raczej zboża m niej p lenn e (żyto, ow ies) i bardziej ziem ioch łon n e.4

2 J est to cena 1 q jęczm ien ia brow arnego, cena jęczm ien ia do przetw órstw a jest niższa i w y n o si 300 zł za 1 q.

3 J est to cena 1 q ow sa do p rzetw órstw a, cena ow sa na paszę w y n o si 260 zł za 1 q.

4 Por.: P r o b l e m y o rg a n iza cji r y n k u roln ego, pod red ak cją n aukow ą A. W o s i a , PW RiL, W arszaw a 1966, s. 43

(4)

R ynek zbożow y w w ojew ó d ztw ie lubelskim 241 Tab. 2. R elacje cen skupu ponadobow iązkow ego niekontraktow anego (a), skupu ponadobow iązkow ego (b) i cen w olnorynkow ych (c) w w oj. lu b elsk im

w latach 1960— 1968

R elationen der P reise des nicht obligatorischen und nicht kontraktm ässigen A ufkaufs (a), des nicht obligatorischen A ufkaufs (b) und der F reim arktpreise (c)

in der L ubliner W oiw odschaft

relacja cen p szen ica:żyto relacja cen ży to :o w ies

Lata (cena ż y t a = l ) (cena o w s a = 1)

a b C a b c 1960 1,39 1,41 1,40 1,16 1,09 1,01 1961 1,42 1,43 1,40 1,14 1,07 1,01 1962 1,39 1,41 1,21 1,17 1,10 1,06 1963 1,44 1,47 1,15 1,14 1,06 1,04 1964 1,47 1,56 1,19 1,07 1,08 0,99 1965 1,23 1,34 1,25 1,05 1,05 0,93 1966 1,25 1,33 1,32 1,04 1,06 0,95 1967 1,27 1,33 1,19 1,07 1,05 0,99 1968 1,23 1,32 1,20 1,07 1,04 1,04

Ź r ó d ł o : obliczenia w ła sn e na p odstaw ie danych: Rocznik s t a t y s t y c z n y 1968, GUS, W arszaw a 1968, s. 352 oraz R o czn ik s t a t y s t y c z n y 1969, GUS, W arszaw a 1969, s. 353.

N astępną konsekw encją podw yżki cen zbóż b y ł jej n eg a ty w n y w p ły w na produkcję zw ierzęcą. W obec tego, że zw iększony skup zbóż n ie zna lazł pełnego pokrycia w e w zroście podaży pasz, w y stąp iły zjaw iska ogra niczania pogłow ia trzody chlew nej, zw łaszcza w gospodarstwach drob nych. Relacja cen zbóż paszow ych do ceny żyw ca w ieprzow ego w ynosiła

dotychczas 1:8, a w r. 1965 spadła do 1:6 i jest zbliżona do relacji w w ielu krajach zachodnich, o rozw iniętej hodow li trzody.5 R ela tyw n y spadek opłacalności produkcji zw ierzęcej nie zaham ow ał jednakże jej rozwoju, przede w szystkim ze w zględu na duże zasoby pracy w gospo darstw ach indyw idualnych, spadło jednak tem po jej wzrostu.

Stw ierdzono uprzednio, że cen y zbóż w skupie p aństw ow ym w krót kim okresie nie zm ieniają się, a ulegają zm ianom w okresach długich. D yn am ik ę cen skupu ponadobowiązkowego niekontraktow anego i do staw ponadobow iązkow ych w w ojew ód ztw ie lubelskim w latach 1960— — 1968 ukazuje tabela 3.

W d łuższym okresie czasu w szystk ie rodzaje cen zbóż w ykazują te n  dencję wzrostową. N ajw yższą dynam ikę w zrostu w y k azy w a ły w latach

1960— 1969 w oln oryn kow e ceny zbóż (por. tab. 3 i 4), najw olniej rosły

5 Zob. J. S t e l m a c h : N o w e c e n y s k u p u zbóż , „Życie G ospodarcze” 1965, nr 45, s. 6.

(5)

242 G en ow efa S am olew icz

Tab. 3. D ynam ika cen zbóż w w o je w ó d z tw ie lu b elsk im w latach 1960— 1968 D yn a m ik der G etreid ep reise in der L u b lin er W oiw odschaft in den

Jahren 1960— 1968

Lata P szenica Żyto Jęczm ień O w ies

a b a b a b a b 1960 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1961 100,3 100,3 98,6 98,6 100,4 100,3 101,0 100,5 1962 100,6 100,6 100,9 100,9 104,8 103,4 100,5 100,0 1963 107,8 107,4 104,1 102,7 108,8 106,1 106,3 104,9 1964 113,6 112,8 107,6 102,3 100,0 104,3 116,8 -103,4 1965 117,5 121,5 133,0 127,6 120,1 b 115,1 146,8 132,0 1966 117,5 124,0 131,2 132,1 118,9 113,8 146,8 135,9 1967 120,8 124,7 132,5 132,6 124,2 112,3 143,6 137,9 1968 118,8 125,9 134,8 133,9 117,3 114,8 145,8 139,4

a) D ynam ika cen y skupu p onadobow iązkow ej niekontraktow anej. b) D ynam ika cen y d ostaw p on adobow iązkow ych.

Ź r ó d ł o : o b liczen ia w ła sn e na podstaw ce danych: R o c z n ik s t a t y s t y c z n y 1968, GUS, W arszaw a 1968, s. 351 oraz R o c zn ik s t a t y s t y c z n y 1969, GUS, W arszaw a 1969, s. 353.

zaś cen y w skupie ponadobow iązkow ym niekontraktow anym . Średnia w ażona cena skupu ponadobow iązkow ego i kontraktacji rosła szczegól n ie szybko od r. 1965, w zw iązku z w yd atn ą podw yżką cen zbóż i w p ro w adzeniem m asow ej ich kontraktacji. C eny p szen icy w skupie ponad obow iązkow ym w zro sły w latach 1960— 1968 o 26%, cen y żyta o 34%, c e n y jęczm ienia o 14,8%, a ow sa o 39,4%.

b) P r y w a t n y r y n e k z b ó ż

R ynek p ry w a tn y ob ejm uje zarówno lokaln e transakcje m ięd zy gospo darstw am i, jak też transakcje dokon yw an e na targow iskach. W naszych warunkach rynek p ryw atn y ma ograniczone znaczenie, trafiają tam bar dzo n iew ielk ie ilości zboża, bo ty lk o ok. 10% produkcji tow arow ej.6 Sza cuje się, że w 1969 r. w oln oryn kow a podaż 4 zbóż w woj. lubelskim w y  n osiła 834 to n y .7 Zboże sprzedają głów n ie gospodarstw a w ięk sze i średnie, natom iast popyt na n ie zgłaszają gospodarstw a drobne, które ze w zględu

6 Zob. J. B o d a k [w:] P ro b lem y..., s. 74.

7 W edług danych W ojew ód zk iego Z jed n oczen ia P rzem ysłu Z b ożow o-M łyn arsk ie go ,,PZZ'’ w L u b lin ie.

(6)

R ynek zbożow y w w ojew ó d ztw ie lubelskim 243

na rozw iniętą produkcję zw ierzęcą są w y b itn ie d eficytow e pod w zg lę dem zbożow ym . W olnorynkow y obrót zbożem ma zatem zdecydow anie charakter obrotu paszow ego. Stąd też w oln oryn kow e ceny zbóż biorą roln icy często za podstaw ę w kalkulacji opłacalności produkcji trzody ch lew n ej.8 R ejony o rozdrobnionej strukturze gospodarstw, do których n ależy w ojew ód ztw o lubelskie, są w w iększości d eficytow e pod w z g lę dem paszow ym i d latego ceny w oln oryn kow e zbóż kształtują się na w y  sokim poziom ie.9 Poziom cen w olnorynkow ych zbóż w woj. lubelskim i ich dynam ikę obrazuje tabela 4.

Granicą, poniżej której nie mogą spaść w olnorynkow e cen y zbóż, jest cena płacona w p aństw ow ym skupie ponadobowiązkowym . O górnej natom iast granicy d ecyd u je w zasadzie cena trzody, po uw zględ n ieniu w spółczynnika transform acji zboża na m ięso.10 Jak w yn ika z tabeli 4, cen y w oln oryn kow e poszczególnych zbóż w woj. lubelskim w latach 1860— 1969 rosły bardzo szybko. N ajszybciej w zrastały ceny żyta, bo o około 5,2% średnio rocznie, cena owsa w 1968 r. b yła w yższa o 35,9% niż w 1960 r., a stosunkow o najm niej w zrosła cena pszenicy, bo o 21,6%.

Tab. 4. W olnorynkow e ceny zbóż w w ojew ó d ztw ie lu belskim i ich dynam ika w latach 1960— 1969

Freim arktgetreidepreise in der L ubliner W oiw odschaft und ihre D ynam ik in den Jahren 1960— 1969

Lata P szenica Żyto Jęczm ień O w ies

cena % cena % cena % cena %

1960 380 100,0 272 100,0 291 100,0 270 100,0 1961 394 103,7 281 103,3 300 103,1 277 102,6 1962 416 109,5 343 126,1 344 118,2 324 120,0 1963 460 121,0 400 147,1 405 139,2 384 142,2 1964 453 119,2 379 139,3 394 135,4 380 140,7 1965 435 114,5 347 127,5 371 127,5 359 132,9 1966 421 110,8 318 116,9 336 115,4 312 115,5 1967 460 121,0 388 141,9 390 134,0 372 137,8 1968 462 121,6 384 141,2 390 134,0 367 135,9 1969 * 447 117,6 366 134,5 357 122,7 343 127,0

* Ceny za ten rok obliczono na p odstaw ie m iesięcznych danych sp raw ozd aw czych W ZPZM ł „PZZ” w L ublinie.

Ź r ó d ł o : R oczn ik i s t a ty s t y c z n e z la t 1961— 1969, GUS, W arszaw a; obliczenia w łasn e.

8 Por. M. P o h o r i l l e , A. W o ś : M o t y w y p r o d u k c y j n y c h d e c y z j i ch ło p ó w , PWE, W arszaw a 1962, s. 139.

9 „Źródłem in form acji o cenach u zy sk iw a n y ch przez ro ln ik ó w i tran sak cjach w o ln oryn k ow ych jest m iesięczn a spraw ozdaw czość k oresp on d en tów rolnych G łó w n e go U rzędu S tatystyczn ego, R o czn ik s t a t y s t y c z n y 1969, GUS, W arszaw a 1969, s. 343.

(7)

244 Genowefa Samolewicz

Ze w zględ u na elem en ty ży w io ło w o ści k ształtow an ia się podaży i po p ytu na ryn k u n ieu sp ołeczn ion ym w oln oryn kow e cen y zbóż w y k a zyw ały znaczne w ahania z roku na rok i w p oszczególnych m iesiącach roku. N a w ahania cen m ia ły w p ły w przede w szystk im zbiory zbóż w po szczególn ych latach. W zrost cen w oln oryn kow ych u trzym yw ał się w ostatnich latach g łó w n ie dzięki w zrastającem u zapotrzebow aniu na pasze zbożow e, w y w ołan em u w ysok im i zw iększającym się stale pogłow iem trzody ch lew n ej oraz innych zw ierząt gospodarskich.

c) R e l a c j e w o l n o r y n k o w y c h c e n z b ó ż w w o j e w ó d z  t w i e l u b e l s k i m d o c e n s k u p u p a ń s t w o w e g o

Stosu nek w oln oryn k ow ych cen zbóż do cen skupu państw ow ego przed staw ia tabela 5. R elacje te w latach 1960— 1968 k ształto w a ły się na korzyść cen w olnorynkow ych, za w yjątk iem jęczm ienia w kilk u latach. Fakt, że p aństw ow e cen y jęczm ienia p rzew yższały w niektórych latach cen y w oln oryn kow e, w y n ik a ł z dużego udziału kontraktow anego jęczm ie nia brow arnego, którego cen y b y ły re la ty w n ie w ysokie.

Do 1965 r. relacje w oln oryn kow ych cen zbóż do cen skupu p aństw o w ego b y ły w ysokie, cz y li zboże na w oln ym rynku b y ło o w ie le droższe

Tab. 5. R elacje w o ln oryn k ow ych cen zbóż do cen dostaw p onadobow iązkow ych n iek o n tra k to w a n y ch (a) i cen sk u p u p on ad ob ow iązk ow ego (b) w w o jew ó d ztw ie

lu b elsk im w latach 1960— 1968

R elation en der F reim ark tgetreid ep reise zu den P reisen der nicht obligatorischen und nicht k on trak tm assigen A bgaben (a) und zu den P reisen des nicht obligatorischen

A u fk au fs (b) in der L ubliner W oiw od sch aft in den Jahren 1960— 1968

Lata P szen ica

Żyto Jęczm ień O w ies

a b a b a b a b 1960 1,23 1,22 1,23 1,23 1,17 0,89 1,42 1,33 1961 1,27 1,26 1,29 1,29 1,20 0,92 1,44 1,36 1962 1,34 1,32 1,54 1,54 1,32 1,02 1,70 1,60 1963 1,38 1,37 1,74 1,76 1,50 1,17 1,90 1,80 1964 1,29 1,29 1,59 1,68 1,50 1,16 1,71 1,81 1P65 1,20 1,15 1,18 1,23 1,24 0,99 1,29 1,34 1966 1,16 1,09 1,10 1,09 1,14 0,91 1,12 1,13 1967 1,27 1,18 1,32 1,32 1,27 1,07 1,36 1,33 1968 1,26 1,17 1,29 1,30 1,34 1,04 1,32 1,30

Ź r ó d ł o : obliczenia w ła sn e na p od staw ie danych: R o c zn ik s t a t y s t y c z n y 1969, GUS, W arszaw a 1969, s. 353 oraz R o c z n ik s t a t y s t y c z n y 1968, GUS, W arszaw a 1968, s. 351, tab. 4.

(8)

Rynek zbożowy w województwie lubelskim ₂₄₅

niż w skupie państw ow ym . W 1964 r. ow ies na w o ln y m rynku b ył droższy o 71%, żyto o 59%, a różnica w cenie p szenicy w yn osiła 29% na korzyść cen y w olnorynkow ej. P odw yżka państw ow ych cen zbóż w 1965 r. obniżyła w dużym stopniu relacje cen w olnorynkow ych do cen p aństw ow ych i b yła pow ażnym krokiem w kierunku unifikacji rynku zbożowego. W ostatnich latach szczególnie nisko kształtują się relacje cen w olnorynkow ych do cen skupu kontraktacyjnego. W 1968 r. n aj m niejszą rozpiętość m ięd zy ceną w olnorynkow ą a ceną skupą ponad- obow iązkow ego zaobserw ow ano w jęczm ieniu (w ynosiła ona 7%). R óżnice w przypadku p szen icy w y n o siły 17%, a żyta i owsa — 30%. N iem niej jednak w olnorynkow a cena zbóż, a w szczególności zbóż paszow ych, kształtu je się w w oj. lubelskim na dość w ysokim poziom ie, znacznie odbiegającym od ich cen w sk up ie państw ow ym . W ydaje się w ięc, że przejście w tym rejon ie do w oln ej sprzedaży pasz drobnym gospodar stw om w p ły n ęło b y w pow ażnym stopniu na obniżenie targow iskow ych cen zbóż.

2. W RAŻLIW OŚĆ R Y N K U ZBOŻOWEGO

N A ZM IENIAJĄ CE SIĘ BODŹCE EKONOM ICZNE. R EA K C JA PRODUCENTÓW N A ZM IA N Y OPŁAC A LN OŚC I I CEN ZBÓŻ

a) E l a s t y c z n o ś ć p o w i e r z c h n i z a s i e w ó w z b ó ż

Jednym z n ajw ażniejszych instrum entów ekonom icznego od działyw a nia na produkcję rolną są ceny. Długookresow a polityka cen zbóż w p ły  w a na ich produkcję, a zm iany krótkookresow e determ inują w ielk ość i strukturę podaży. Badania nad elastycznością produkcji zbożowej w re jon ie południow o-w schodnim wskazują, że reakcje rolników na zm iany cen są dość słabe.11 W szczególności niska jest elastyczność produkcji w zględem zm ian absolutnego poziom u cen zbóż. R elatyw n ie siln iej re agują natom iast producenci na zm iany relacji cen poszczególnych zbóż.12 N iem niej jednak, w sp ółczyn n ik i korelacji m ięd zy zasiew am i poszczegól n ych zbóż a cenam i skupu państw ow ego, w zględnie relacjam i cen zbóż, św iadczą o pew nej w rażliw ości producentów na zm ian y cen w w oj. lubelskim .

Z asiew y p szen icy w woj. lubelskim w ykazują dość siln ą progresję. W latach 1960— 1969 pow ierzchnia zasiew ów p szenicy w zrastała średnio o 4,31 tys. ha rocznie. W spółczynnik korelacji zasiew ów p szen icy w z g lę dem cen skupu ponadobow iązkow ego w y n o sił w latach 1960— 1969 — + 0,845. W ciągu tych 10 lat m ożna w yróżnić dwa podokresy, charakte ryzujące się odm iennym i procesam i dostosow aw czym i. D o 1964 r.

po-11 A. W o ś: E la sty c zn o ść p r o d u k c j i ro ln iczej, PW RiL, W arszaw a 1964, s. 150. 12 Ibid., s. 160.

(9)

246 G enowefa Sam olewicz

W ykres 1. T en d en cja rozw o jo w a z a sie w ó w zbóż ogółem w w o je w ó d z tw ie lu b elsk im w la ta ch 1960— 1969 i p o w ierzch n i za siew ó w zbóż k o n tra k to w a n y ch w latach

1966— 1970

w ierzch n ia zasiew ów p szen icy w zrastała pod w p ły w em korzystnych re la cji cen p szen icy do cen żyta, a od 1965 r. natom iast głó w n ie pod w p ły w em w zrostu ab solutnego poziom u cen pszen icy. Z a siew y pszen

(10)

i-Rynek zbożowy w w ojewództwie lubelskim 247

W ykres 2. T en d en cja rozw ojow a p ow ierzch n i z a siew ó w 4 zbóż w w o jew ó d ztw ie lu b elsk im w latach 1960— 1969

(11)

248 Genowefa Sam olewicz

cy reag ow ały zatem na zm ian y cen w ten sposób, że w zrostow i cen od pow iadało zw ięk szen ie areału upraw nego. W okresie spadku rela tyw n ych cen p szen icy i pogorszenia się opłacalności w zględ em żyta w rażliw ość zasiew ó w b yła niższa n iż w ok resie w zrostu relaty w n y ch cen p szenicy. Jak w y n ik a z badań13, na popraw ę opłacalności p szen icy producenci reagują siln iej niż na spadek cen i opłacalności. Z badań ankietow ych przeprow adzonych przez M. P o h orille i A. W osia nad m otyw am i pro duk cyjnych d ecyzji ch łopów 14 w yn ika, że uprawa p szen icy i jęczm ienia uw ażana b y ła za bardziej opłacalną niż uprawa żyta i owsa. W zrost za siew ó w p szen icy w w oj. lub elsk im n astęp ow ał k osztem pow ierzchni upraw nej żyta i ow sa 15. Na L ubelszczyźn ie w y stęp u je bow iem w yraźn y podział p ow ierzchni zasiew ów 4 zbóż na d w ie grupy: pszenicę i jęcz m ień, k tórych areał u p raw y w y k a zu je tend en cję w zrostow ą, i ży to oraz ow ies, których za siew y spadają (zob. w yk res 2). T endencja ta ma m iejsce w długich okresach. P rzyczyn ą tak u k ształtow an ych tendencji rozw o jow ych jest w yższa op łacalność produkcji p szen icy i jęczm ienia niż żyta i owsa. Ponadto w ojew ó d ztw o lu b elsk ie ma k orzystne w arunki gleb ow e dla u praw y p szen icy i jęczm ienia.

O płacalność produkcji p szen icy (w yrażona p rocentow ym stosunkiem ce n y do nakładów ) w 1965 r. w yrażała się w sk aźn ikiem 152. D la jęcz m ien ia w sk aźn ik ten w y n o sił 175, natom iast dla żyta i owsa odpow iednio 126 i 120. W latach 1960— 1965 w zrosła opłacalność produkcji w sz y st k ich zbóż, ale różnice pozostały. W okresie ty m bardzo w yd atn ie w zrosła op łacalność produkcji zbóż m ierzona dochodem na 1 d zień pracy. Dochód p rzy produkcji p szen icy w zrósł z 86 zł do 177 zł, cz y li o 215%, przy pro dukcji żyta z 51 zł do 130 zł, czy li o 250%, przy produkcji ow sa o 217%, a przy produkcji jęczm ien ia — o 150%.16 Podniosła się rów nież w zględna opłacalność produkcji zbóż. W 1960 r. n a jw y ższy dochód na 1 d zień pracy daw ała upraw a rzepaku, n astęp n ie buraki cukrowe, pszenica, ow ies, a na m iejscu szóstym — ex equo — ziem niak i i żyto.

U k ształtow ana po p odw yżce cen zbóż (1965 r.) niższa relacja cen p szen icy do cen żyta pow oduje, że m oże istn ieć konkurencja o ziem ię m ięd zy pszenicą i żytem . K onkurencja pszenica : ż y to jest bezpośrednim p rzejaw em konkrencji m ięd zy pszenicą a trzodą chlew ną. K onkurencja ta d oty czy g łó w n ie ziem i, gdyż trzoda w yp iera pszenicę poprzez ekspan

13 Ibid., s. 104.

14 P o h o r i l l e , W o ś : op. cit., s. 110— 151.

15 C. T a r k o w s k i : R e jo n i z a c ja u p r a w y p s z e n i c y w w o j. lu b e l s k i m , „N ow e R o ln ictw o ”, 1969, nr 19, s. 3— 5 oraz R e j o n i z a c j a u p r a w y ż y t a w w o j. lu b e lsk im , „N ow e R o ln ictw o ” 1969, nr 20, s. 1— 3.

18 Zob. J. R a s i ń s k i : O płacaln ość p r o d u k c j i zbóż , PW RiL, W arszaw a 1967, s. 37.

(12)

Rynek zbożowy w województwie lubelskim ₂₄₉

sję pow ierzchni upraw nej żyta na paszę.17 W ynika to z tego, że chów trzody w lubelskim opiera się głów n ie na ziem niakach i zbożu. K ażdy w zrost pogłow ia m usi w ięc powodować odpow iedni w zrost d ziałki pa szow ej i kurczenie się areału zbóż chlebow ych, w tym także pszenicy. Z aham ow anie spadku pow ierzchni zasiew ów żyta w w ojew ód ztw ie lu  b elskim i n aw et lek k i jej w zrost w ciągu ostatnich 2— 3 lat, przy rów  n oczesnym n iew ielk im obniżeniu zasiew ów pszenicy, zdaje się p otw ier dzać to zjaw isko. Tendencja taka w y stęp u je tylk o w okresach krótkich. P ow ierzchnia zasiew ów zbóż w w oj. lubelskim zm niejsza się na korzyść w zrostu areału roślin p rzem ysłow ych i pastew nych. W zrost upraw roślin przem ysłow ych w latach 1960— 1969 w y n ió sł ok. 42 tys. ha, w tym głów n ie buraków cukrow ych i roślin oleistych. Pow ierzchnia upraw roślin pastew n ych w 1968 r. w zrosła o 28% w porównaniu z 1960 r.

Brak korelacji m iędzy zasiew am i a cenam i żyta w latach 1960— 1969 wskazuje, że zasiew y żyta nie reagow ały na zm iany cen. Pow ierzchnia zasiew ów żyta w woj. lubelskim zm niejszała się w ostatnim dziesięcio leciu średnio rocznie o 10,42 tys. ha.

A reał u praw y jęczm ienia zależał w p ew n ym stopniu od zm ian cen skupu. W spółczynnik korelacji zasiew ów jęczm ienia w zględem cen skupu ponadobow iązkow ego dla lat 1960— 1969 w y n o sił + 0 ,55 1. P rzyrost po w ierzch n i zasiew ów jęczm ienia w yn osił w tym okresie 2,06 tys. ha średnio rocznie.

Z asiew y owsa w dłu ższym okresie n ie zależą od zm ian w arunków cenow ych, natom iast w yraźna b yła ich reakcja na w zrost cen w 1965 r. K orelacja zasiew ów owsa w gospodarstwach indyw idualnych w zględem cen dostaw ponadobow iązkow ych niekontraktow anych w latach 1964— — 1968 b yła w ysok a i w yn osiła + 0 ,7 4 .

R easum ując n ależy zauw ażyć, że produkcja zbóż w w ojew ód ztw ie lubelskim m a w dużym stopniu charakter naturalny (na w łasne potrze by gospodarstwa), zasiew y zbóż k ształtują się zgodnie z utrw aloną tra dycją i rola czynn ików ekonom icznych byw a w tym rejon ie ograniczona. M ożliw ości w yb oru dotyczą tylk o pew nej części areału po odliczeniu działki dostarczającej ziarna siew nego, d ziałki konsum pcyjnej, paszow ej i działki dostarczającej zboże na w ykonanie dostaw obow iązkow ych.18

b) E l a s t y c z n o ś ć s k u p u z b ó ż

W pływ cen zbóż na ich podaż jest w id oczn y szczególnie w krótkich

17 Zob. W o ś : op. cit., s. 104.

18 H. C h o ł a j : Z a gadn ien ia o kreślan ia cen k s z ta łt u ją c y c h k ie r u n e k p r o d u k c j i

(13)

250 G enowefa Sam olewicz

okresach czasu. B adania nad elastyczn ością podaży wskazują, że w d e cyzjach k rótkookresow ych producenci kierują się zm ianam i cen i ich relacjam i.19 Zw iązek m ięd zy cenam i zbóż a skupem obliczony dla krót szego okresu czasu jest siln iejszy niż w okresie dłuższym . R eakcja pro ducen tów na istotn e i ew id en tn e zm ian y cen jest natychm iastow a. P rzy  kładem tego była podw yżka cen zbóż w 1965 r., która w y w o ła ła szybki w zrost podaży zbóż w roku 1965/1966. Skup ponadobow iązkow y zbóż w zrósł w ty m roku d ziesięciok rotn ie w porów naniu z rokiem 1964/1965 i jego poziom został przekroczony dopiero w roku 1968/1969. W ysoka po daż zbóż w roku 1965/1966 b yła m iędzy in n ym i m ożliw a dzięki dobrem u urodzajow i, ale w głów n ej m ierze n ależy ją przypisać bodźcom cenow ym . Ś w iad czy o tym fakt, że zbiory zbóż w 1961 r. b y ły w yższe niż w 1965, a skup p onadobow iązkow y w roku 1961/1962 b y ł 2,6 razy n iższy w po rów naniu z rokiem 1965/1966. W p ływ w zrostu cen na w ielk ość podaży zbóż w id oczn y b y ł rów nież i w latach następnych.

Skup p szen icy w w ojew ód ztw ie lu b elsk im w latach 1960— 1968 kore low a ł dosyć w yraźn ie z cenam i ponadobow iązkow ym i niekontraktow a- n y m i (r x y = + 0,703). P odobnym w sp ółczyn n ik iem w yrażała się kore lacja m ięd zy skupem ponad obo w iązk ow ym p szen icy i cenam i płaconym i w tym sk up ie tylk o obliczona d la okresu 1963/1964— 1968/1969. Tak w ięc w zrost cen p szen icy pow odow ał w zrost jej podaży.

Brak w sp ółzależn ości m ięd zy skupem żyta a cenam i w skazuje, że zboże to jest m ało w ra żliw e na zm iany w arunków cenow ych. N iem niej jednak, zn aczny w zrost cen żyta, a zw łaszcza p olepszen ie się relacji cen żyta do innych zbóż spow odow ało przeszło trzyk ro tn y w zrost podaży w roku 1965/1966 w p orów naniu z rokiem poprzednim .

Zbożem n ajsiln iej reagu jącym na zm ian y cen jest jęczm ień. Jest on po p szen icy zbożem najbardziej tow arow ym . Z ależność m ięd zy podażą jęczm ienia a cenam i b yła w latach 1960— 1968 w ysoka. S iła zw iązku skupu jęczm ienia z w oln ory n k o w ym i cenam i p ań stw ow ym i w yn osiła + 0,731, n atom iast korelacja skupu ponadobow iązkow ego z cenam i pła con ym i w tym sk u p ie b y ła jeszcze silniejsza, bo w yrażała się w sp ó łczy n  n ik iem + 0,84.

K orelacja podaży ow sa z cenam i skupu ponadobow iązkow ego w la tach 1960— 1968 b yła znikom a (rxy = + 0,157). N atom iast w zrost cen w

1965 r. w p ły n ą ł w w y d a tn y sposób na w zrost tow arow ości tego zboża.

c) W p ł y w p o z a c e n o w y c h b o d ź c ó w k o n t r a k t a c y j 

n y c h n a p o d a ż i p r o d u k c j ę z b ó ż

W zględnie słaba reakcja producentów na zm ian y cen zbóż w skazuje, że cena n ie jest om n ip oten tn ym środkiem organizacji podaży i skupu

(14)

Rynek zbożowy w województwie lubelskim ₂₅₁

zbóż. Z tego też w zględu duże znaczenie mają bodźce pozacenow e. K on traktacja jest form ą skupu, łączącą p olitykę cen z system em bodźców p ozacenow ych. K ontraktacja gw arantu je zbyt produktów w ytw órcy, a dla państw a stan ow i w ażny instrum ent planow ania skupu i zaopatrzenia rynku. P ierw otną i podstaw ow ą jej funkcją jest m obilizow anie produk tów roln ych .20 K ontraktacja jako form a pow iązania planow anego na za sadzie bezpośredniego porozum ienia n ab yw cy i dostaw cy, pojaw iła się m ięd zy in n ym i dlatego, że m echanizm cenow y n ie stanow i w ystarczają cego instrum entu w p o lity ce skupu. N ajw cześniej spośród 4 zbóż k on  traktacją o b jęty b ył jęczm ień brow arny (1959 r.). W 1963 r. w p row a dzono kontraktację p szenicy, a w 1965 r. rozszerzono kontraktację na ż y  to, ow ies i jęczm ień do p rzetw órstw a.21 Z kontraktacją zbóż zw iązane b y ły bodźce ekonom iczne, takie jak: prawo p ierw szeństw a w zaopatrze niu w n aw ozy m ineralne, m ożliw ość otrzym ania kredytu, dostaw a k w a lifik ow an ego ziarna siew n ego i prawo do zakupu m ieszanek pasz treści w ych. Zespół tych bodźców został w grudniu 1966 r. w zbogacony n o w y  mi zasadam i kontraktacji zbóż. N ow e w arunki kontraktacji zbóż w pro w ad ziły system bonifikat cen naw ozów sztucznych pod zboże kontrakto w an e w w ysok ości 20— 40%. W arunkiem otrzym ania b on ifik aty na na w ozach jest sprzedaż z zakontraktow anego areału określonego m inim um zboża. W ysokość obniżki cen naw ozów uzależniona jest ponadto od ilości pasz treściw ych, jaką rolnik zakupuje za dostarczone zboże. R olnik ma praw o do zakupu 75 kg pasz przem ysłow ych za każdy k w in tal dostar czonego z kontraktacji zboża. Jeśli rolnik n ie w yk u p u je pasz, otrzym uje 40% obniżki. Zniżka 30% przysługuje, jeśli w yk u pu je n ie w ięcej niż 50 kg pasz treściw ych za każdy k w in tal sprzedanego w ram ach kontraktacji zboża. 20% b on ifik aty przysłu guje roln ikow i jeśli w yk u pu je ponad 50 kg pasz.

N ow e zasady kontraktacji zbóż wprowadzają u lgi w podatku grunto w ym w w ysok ości 50 zł za każdy q zboża dostarczonego ponad m inim um dostaw y, jeśli um owa kontraktacyjna ob ejm uje co najm niej 20% grun tów ornych. Jed n ym z istotn ych czynn ików m ogących w płynąć na zw ię k szen ie zakupu n aw ozów sztucznych jest n ie oprocentow any k red yt to w arow y. Jeszcze jedn ym p rzyw ilejem kontraktacji zbóż jest zasada, że gospodarstw a produkujące co najm niej 3 ton y zbóż w ram ach kontrak tacji i dostaw obow iązkow ych korzystają z bezpośredniej od staw y zboża z gospodarstw a do punktu skupu na koszt państwa.

Z espół bodźców pozacenow ych zw iązanych z kontraktacją zbóż w p ły  nął na p olepszen ie opłacalności i obniżkę kosztów produkcji. W zrost

20 H. C h o ł a j : O te n d e n c ja c h r o z w o j u f o r m s k u p u p r o d u k t ó w r o ln y c h

w Polsce L u d o w e j , „Z agadnienia E konom iki R o ln ej” 1964, z. 6, s. 5.

(15)

252 G en ow efa S am olew iez

op łacalności produkcji zbóż osiągnięto przez obniżkę kosztów, a n ie w drodze w zrostu cen, poniew aż p odn iesien ie cen zbóż zachw iałoby stosu  n ek p om ięd zy ceną zbóż, a ceną in n ych artyku łów rolnych, zw łaszcza żyw ca w iep rzow ego. B odźce pozacenow e zw iązane z kontraktacją mają w p ły w a ć na w zrost produkcji zbóż poprzez p odn iesien ie plonów, które w naszych w arunkach zależą przede w szystk im od zw iększen ia n aw oże nia m ineralnego. D otychczas w gospodarstw ach ind yw d u aln ych stosow a no pod zboża n ie w iele naw ozów , gdyż u żyw ało się je głów n ie pod zasie w y roślin p rzem ysłow ych i nasiennych. Po w prow adzeniu kontraktacji

zw iększono zu życie naw ozów m in eraln ych pod upraw ę zbóż i na n ie których gruntach zboża o trzym ały po raz p ierw szy znaczną daw kę naw o zów .22 M ożliw ość zakupu pasz treściw ych za kontraktow ane zboże ma p rzyczyn ić się do zm n iejszen ia spasania zbóż drogą zastępow ania ich w produkcji zw ierzęcej paszam i p rzem ysłow ym i i w dalszej k onsekw encji pow inna spow odow ać w zrost tow arow ości zbóż. N ow e zasady kontrakta cy jn e stw arzają sy stem prem iow ania, k o rzy stn y dla gospodarstw produ kujących zboże w gorszych w arunkach, poniew aż dla nich ustalono n iż sze m inim um sprzedaży zboża z u w zględ n ieniem w skaźnika bonitacji gleb. M inim um sp rzedaży zboża z 1 ha zakontraktow anego w yn osi 8— 10 q dla gospodarstw o bardzo słabych glebach. G ospodarstw a o w skaźniku bonitacji od 1 do 1,1 obow iązane są do sprzedaży 12 q zboża z 1 ha, nato m iast dla gospodarstw o bardzo dobrych glebach i w skaźniku bonitacji po w yżej 1,1 u stalone m inim um sprzedaży zboża w yn o si 15 q z ha.

W p ływ zespołu bodźców zw iązanych z kontraktacją zbóż na ich pro dukcję i podaż w w oj. lub elsk im m ożna ocenić pod k ątem ich w p ły w u na zm ian y areału k ontrak tow an ego oraz rozm iary skupu zbóż z tego areału. W ojew ództw o lu b elsk ie n ie w yk o n u je nałożonego planu kontraktacji zbóż. W latach 1960— 1970 p ow ierzchnia zasiew ów zbóż kontrak tow a n ych je d y n ie w dw óch latach p rzekroczyła nieznacznie n ałożony plan, n atom iast w latach pozostałych w y n o siła 48,2% do 97,4% zaplanow anej dla w ojew ództw a p ow ierzch ni k ontrak tacyjn ej 4 zbóż (por. tab. 6). W stosunkow o n a jw yższy m stopniu zrealizow ano plan kontraktacji jęcz m ienia browarnego. W ostatnich latach w ojew ód ztw o lu b elsk ie w y w ią z y  w a ło się rów nież z nałożonego planu kontraktacji pszenicy. N isk i nato m iast nadal jest p rocent w yk on an ia p lanu kontraktacji owsa i jęczm ie nia do p rzetw órstw a.

Stop ień realizacji planu skupu zbóż z zakontraktow anego areału w w oj. lu b elsk im jest n isk i (zob. tab. 7). W latach 1960— 1969 w ykonano

22 F isze o tym S. Z i ę b a : N o w e w a r u n k i k o n t r a k t a c j i zb ó ż , „N ow e R o ln ictw o ” 1968, z. 5, s. 26— 29 oraz R. B o d r a ń s k a : O pła ca ln o ś ć k o n t r a k t a c j i z b ó ż w g o s p o 

(16)

Tab . 6. P o w ie r z c h n ia zas ie w ó w zb óż k o n tr a k to w a n y c h w w o je w ó d z tw ie lu b els k im w la ta ch 19 60— 19 70 (w tys. h a S a a tf lä c h e d es K o n tr a k ta ti o n sg e tr e id e s in de r L ub li n er W o iw o d sc h a ft in de n J a h re n 1 96 0— 19 70 (in 10 00 h a )

R yn ek zbożow y w w o jew ó d ztw ie lu belskim 253

U w ag a: w la ta ch oz n a c z o n y c h k r e sk a m i ni e b ył o k o n tr a k ta c ji z b ó ż . Ź r ó d ł o : d a n e W Z P Z M ł „ P Z Z ” w L u b li n ie . sP 1 1 1 1 1 1 66,8 00co 90,5 73,7 69,8 O w ie s p la n w y k . 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3,0 2 ,0 4, 0 3 ,5 6, 0 5,4 8, 0 5 ,9 _!>•"©^ ©^ ©" H J ę c z m ie ń do p r z e tw ó r s tw a p la n w y k . %

1

1 I

1

15,0 1, 2 7 ,9 _y—_i CO LO co" ©^ ©^ Iff Tf< lO ©^ W CO^ lO to lO ©^ ©" rH cT io" ©^ cq" ł-H J ę c z m ie ń b r o w a r n y % p la n w y k . % — 6, 5 6, 7 10 3,2 — 7, 3 7, 0 95,5 — 7, 5 8, 8 117,9 — 8, 8 9, 8 111,9 — 9, 5 10 ,7 112 ,4 — 10 ,0 10 ,8 107 ,8 72 ,8 11 ,0 12 ,1 109,7 96 ,7 10 ,0 9, 0 90,5 11 4, 1 9, 0 7, 6 84,3 96 ,6 8, 0 6, 4 79,8 95 ,5 7, 0 7, 4 10 5, 1 Ż y to p la n w y k . 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ) ₂₀,0 1 4 ,5 H_t>" © co" CM 35,0 40,0 56 ,0 54,1 [> ©^ io" 03 1 1 1 19 ,8 33, 6 56 ,1 1 0 0, 9 l-H oT CO ₁₀2,3 _101,5 T-H <_com" O

S

0) N Ph i i >>

£

1 1 1 3,2 13 ,1 1 9 ,1 2 2,2 ₃₀,0 ₄0,9 co" ₆₀,8

«

a 1 1 1 O co 40 ,0 O CO 22,0 34 ,0 40,0 48,0 66 ,0 4 z b o ż a p la n w y k . % 6, 5 6, 7 103 ,2 7, 3 7, 0 95 ,5 7, 5 8, 8 117,9 csT 1C ©^ co" co Cl 49,5 23 ,8 48 ,2 44 ,0 29 ,8 67,8 71 ,0 52 ,0 73 ,3 87 ,0 73 ,5 84 ,5 10 2, 0 99 ,3 97 ,4 13 0, 0 12 0, 6 92 ,8 17 0, 0 15 2, 8 89,8 3 o !h u, o o 196 0 1 9 6 1 19 62 1963 1964 1965 19 66 19 67 1968 19 69 19 70 N rt £

(17)

Tab . 7. S k u p zb óż k o n tr a k to w a n y c h w w o je w ó d z tw ie lu b els k im w la ta ch 1960— 19 69 (w ty s. to n ) K o n tr a k ta ti o n s g e tr e id e a u fk a u f in de r L u b li n e r W o iw o d sc h a ft in de n J a h re n 1960 — 19 69 (in 10 00 t)

254 Genowefa Sam olewicz

1 1 1 1 1 1 rH 12,9 _40,9 O w ie s p la n w y k . 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2,4 0 ,4 3, 9 0 ,5 LO rH co" 6,5 J ę c z m ie ń do p r z e tw ó r s tw a p la n w y k . % 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1,5 0, 4 25 ,7 4, 7 0, 7 14 ,5 7, 4 2, 5 33,7 7, 3 J ę c z m ie ń b r o w a r n y % p la n w y k . % — 9, 4 5, 4 57 ,3 — 9, 6 8, 3 86,0 — 12 ,3 8, 7 70,4 i> o cg 1 — 15 ,5 8, 9 57,7 CO^ co t> 00 C\T I> io~ 1 CO iO LO o ' co rH CD^ o " OT c<f i> i> o T OT ot" rH CD^ rH T-H 55 ,7 10 ,7 4, 5 42,2 8 ,9 Ż y to p la n w y k .

1

1 1 1

1

17,5 5 ,3 ot" LO T-H

O

T

46,7 26,0 59,3 P s z e n ic a c P X >> £

1

1,9 43 ,1 5, 8 29, 4 o Tt< CD^ C^f co" OT LO c sf l> " OT O l m " rH 38,3 66,5 G iS a 1 1 1 4,5 _19,6 _28,2 ₃₂ ,5 42,5 57,5 67,6 57,3 86,0 70, 4 6 7 ,4 I>" LO 39,8 CD^ OT 57, 4 cC •N O N x >> £ 5,4 8,3 8,7 CD<n" rH 14 ,8 25 ,0 28,7 30,2 CO OT r-G iS a 9,4 9,6 ₁₂,3 ₁₈,7 ₃₅,1 _43,7 _72,0 ₉₆,0 128 ,4 149 ,7 3 X O U ź 'O S-i o 2 N 1960 196 1 19 6 2 1 9 6 3 1964 196 5 1966 1967 19 68 196 9 N Uw aga : w la ta ch o z n a c z o n y c h k r e sk a m i ni e b ył o k o n tr a k ta c ji z b ó ż . Ź r ó d ł o : d a n e W Z P Z M ł „ P Z Z ” w L u b li n ie .

(18)

Rynek zbożowy w województwie lubelskim ₂₅₅

3136% — 86,0% nałożonego planu skupu. Stosunkow o najlepiej w y k o n y  w ano plan skupu jęczm ienia browarnego, chociaż w om aw ianym okre sie n ie został w yk on any on w 100%.

N iew y w ią zy w a n ie się w ojew ództw a lubelskiego z nałożonego planu pow ierzchni kontrak tacyjn ej zbóż, a jeszcze w w ięk szym stopniu z planu skupu zboża k ontraktow anego w yn ik a m iędzy inn ym i z w ielu n iep raw i dłow ości przeprowadzania i realizacji w arunków kontraktacji. P rzy czy  ną n iew yk onyw ania d ostaw zboża z tytułu kontraktacji jest często spo rządzanie n ieuspraw iedliw ionych protokołów strat i umorzeń, n ieobsia-

nie określonej w zaw artej um ow ie kontraktacyjnej pow ierzchni itp. Na przykład w 1967 r. n ie obsiane plantacje zm n iejszy ły plan kontraktacji zbóż o 6052 ha, co odpow iadało 8023,7 ton ziarna. Sprawa nie obsianych plantacji n ie jest uregulow ana przepisam i i rolnicy n ie ponoszą z tego ty tu łu żadnych konsekw encji. W zw iązku z tym n ierealn e um ow y zosta ją podciągane pod n ie obsiane plantacje. W ażnym ham ulcem rozwoju k ontraktacji zbóż w woj. lubelskim są w yższe ceny zbóż na rynku p ry  w atn ym niż cen y skupu państw ow ego. C eny w olnorynkow e zbóż są w y ż  sze od cen kontrak tacyjn ych i cen y te będą wyżsize tak długo dopóki w kraju nie zostanie zlik w id ow an y d eficy t zbożow y.23 Realizacja k ontrak ta cji zbóż w w oj. lub elsk im napotyka na opór ze strony chłopów. O becnie w iele GS u siłu jąc w ykonać n ap ięty plan kontraktacji zbóż stosuje system kontraktacji w iązanej w stosunku do gospodarstw otrzym ujących atrak cyjn e kontrakty (np. roślin y przem ysłow e). Ponadto z przeprow adzaniem kontraktacji zbóż zw iązane są w ysok ie k oszty organizacyjne (ok. 30 zł za 1 q zakontraktow anego zboża). K oszty te ponoszą „PZZ”, jak rów nież w znacznej m ierze G m inne S p ółd zieln ie „Samopomoc Chłopska”.

W p ozytyw n ej ocenie całokształtu bodźców zw iązanych z k ontrakta cją zbóż m ożna w ym ien ić p ew n e w arunki ograniczonego ich działania. N ow e zasady kontraktacji wiążą zakup pasz z w ysokością obniżki cen n aw ozów m ineralnych, co jest bodźcem do rezygnow ania z zakupu pasz.

W ydaje się, że dla gospodarstw, które n ie kontraktują zbóż na obsza rze 20% u żytk ow an ych gruntów rolnych (gdy przekroczy się tę granicę, p rzysłu gują ulgi podatkow e) n ieopłacalne jest przekroczenie ustalonego m inim um od staw y, gdyż m ogą przeznaczyć zboże na pasze (rezygnując z m ożliw ości zakupu pasz treściw ych) i uzyskują bonifikatę na naw o zach. W zakresie sprzedaży zbóż ponad określone m inim um mogą w y s tę  pować różnego rodzaju kom binacje rolników. Na przykład w latach do brego urodzaju mogą ograniczać zakup pasz w celu uzyskania m ak sym al nej b on ifik aty na nawozach, natom iast w latach złego urodzaju zw ięk  szyć w yk u p pasz itp.

23 H. C h o ł a j : E f e k t y w n o ś ć p o l i t y k i zk u p u p r o d u k t ó w roln ych w Polsce L u 

(19)

25 6 Ge.iowefa Sam oiewicz

W n ow ych w arunkach kontraktacji brak jest bodźców do zw ięk sze nia zakontraktow anego areału ponad 20% gru n tów ornych, skoro boni fik a tę p rzy zakupie naw ozów , m ieszanki pasz m ożna uzyskać odstaw ia jąc określone m inim um zbóż. W ydaje się rów nież, że przyjęcie jednako w ego m in im um areału kontraktow anych zbóż (20% gruntów ornych), k tóre upow ażnia do k orzystania z u lgi podatkow ej, jest dla gospodarstw obszarowo m ałych za w ysok ie. Tak w ięc bodźce oddziałują w kierunku w zrostu w yk u p u zbóż, a nie zw ięk szen ia areału kontraktacji.

R ekapitulując p ow yższe rozw ażania n ależy stw ierdzić, że w p ły w

bodźców cenow ych w w oj. lub elsk im na produkcję i podaż zbóż jest ogra niczony. W sposób bardziej ew id en tn y w p ły w ten zaznacza się w krótkich okresach czasu. W ynika to z dużego rozdrobnienia gospodarstw w woj. lu b elsk im (68% gspodarstw in d yw id u aln y ch to gospodarstw a do 5 ha) i naturalnego charakteru rejonu. Produkcja zbóż w woj. lub elsk im p rze znaczana jest na autok onsu m p cję gospodarstw , na cele dobrze rozw inię tej produkcji zw ierzęcej i jed y n ie nadw yżk i zbóż trafiają na rynek. Ma ła atrakcyjność kontraktacji zbóż w yn ik a z tego, że uprawa zbóż dla gospodarstw m ałych n ie jest opłacalna. Zboża są upraw am i ziem ioch łon - n ym i i pracooszczędnym i, czy li dają w ysok i dochód na 1 d zień pracy, a n isk i na 1 ha ziem i. N atom iast gospodarstw a m n iejsze posiadają w y  starczające zasoby s iły roboczej i dla nich k ryteriu m opłacalności pro dukcji jest w ielk ość produkcji z jedn ostk i pow ierzchni, a w ielk o ść do chodu na 1 dzień pracy ma zn aczen ie drugorzędne. D la tych gospodarstw opłacalność tow arow ej produkcji zbóż n ie stan ow i d ostateczn ego bodźca do jej zw iększenia, gdyż dochód glob aln y z 1 ha ziem i jest zbyt niski. Jak w yn ika z pow yższego, tow arow a produkcja zbóż (a w ięc i kontrakta cja) m oże rozw ijać się w gospodarstw ach w ięk szych obszarowo. D la go spodarstw w ięk szych produkcja zbóż przy obecnej w ysok ości dochodu na 1 dzień p racy n a leży d o jednej z najbardziej op łacalnych. R ów nież bodź ce k ontrak tacyjn e preferują k ontrak tację zbóż w gospodarstw ach w ię  kszych . N atom iast gospodarstw a m ałe m ają w zg lęd n ie w ięk szą produkcję zw ierzęcą i w obec braku pasz presja popytu na pasze treściw e k ieru je się na w o ln y ryn ek , co w y w o łu je w zrost w oln oryn k ow ych cen zbóż.

Р Е З Ю М Е Автор обсуж дает зерновой рынок Люблинского воеводства за по сл едн ее десятилетие. В структуре зернового рынка выделяются о б о б  ществленный и частный рынки. В краткой характеристике государствен ного рынка автор представляет уровень и динамику цен зерна в госу дарственных хлебозаготовках, обращ ая внимание на значительный рост цен хлеба в 1965 году. Частный зерновой рынок имеет ограниченное

(20)

О зерновом рынке Люблинского воеводства ₂₅₇ значение, но его роль является специфической ввиду характера Лю блинского воеводства — относительно развитого животноводства и д е  фицитности кормов. Соотношение цен хлеба на свободном рынке и цен в государственных хлебозаготовках удерживается в Люблинском воев од стве в пользу цен на свободном рынке. В части, обсуж даю щ ей чувстви ельность зернового рынка на и зм е няющиеся экономические стимулы, автор констатирует, что реакции производителей на изменения цен и рентабельность производства з е р  на довольно слабые. В следую щ ей части статьи характеризуются экономические стимулы, связанные с контрактацией зерна, и обсуж дается их влияние на спрос и производство зерна в Люблинском воеводе.ве. Z U S A M M E N F A S S U N G

D ie V erfasserin erörtert den G etreidem arkt in der W oiw odschaft Lub lin im letzten Jahrzehnt. In der Struktur d es G etreidem arkts u n tersch ei d et sie zw ischen dem volkseigen en und dem privaten G etreidem arkt. In einer kurzen Ü bersicht d es volk seigen en M arktes legt sie N iveau und D ynam ik der G etreid ep reise im volkseigen en A ufkauf dar und m acht auf ein e w esen tlich e S teigerun g der G etreidepreise im Jahr 1965 aufm erk sam. D er private G etreidem arkt hat eine beschränkte B edeutung, doch ist sein e R olle spezifisch in H insicht auf d en Charakter des L ubliner Landes — ein e relativ gu t en tw ick elte Tierproduktion und M angel an F utter. D as V erh ältnis der F reim arktgetreidepreise zu d en P reisen im volk seigen en A u fk auf gestaltet sich in der Lubliner W oiw odschaft zu gu nsten der F reim arktpreise.

B ei der B esprechung der E m pfindlichkeit des G etreidem arktes g egen die variab len ökonom ischen H ebel w urde festg estellt, dass die R eaktio nen der P roduzenten auf d ie P reis- und R entabilitätsänderung in der G etreideproduktion ziem lich schwach sind.

D es w eiteren w urden die ökonom ischen, m it der G etreidekontrakta- tion zusam m enhängenden H ebel und ihr E influ ss auf das A ngebot und die G etreideproduktion in der L ubliner W oiw odschaft dargestellt.