Stanisław Bodniak
Czy "Niemasz króla" utworem
Żabczyca?
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 28/1/4, 618-619
6 1 8 II. MISCELLANEA.
pięciu tygodni, nie wiemy. W iadom ości nasze zaczynają się od dnia 16 lutego tego roku, kiedy to została podp isana mię dzy obom a stronam i ugoda, na mocy której H e rb u rt został przez Stadnickiego w ypuszczony z w ięzienia. Ja k się z tego okazuje, koło F o rtu n y odwróciło się i staro sta w iszeński po niósł porażkę.
Odzyskał wolność 16 lutego. Jeżeli się weźm ie pod uw agę, że zanim zebrali się rozjem cy i zanim uzgodnili żądania stron upłynęło parę dni, że Adam Stadnicki mścił n a H erburcie swoje urazy osobiste i krzyw dy b rata swego, k tó ry przez dzie sięć dni cierpiał ciężką niew olę w rękach pana n a Dobromilu i m ściwy staro sta przem yski zapew ne odpłacił m u pięknem za nadobne i trzy m ał w zam knięciu przez niem niejszy okres czasu, to m ożna przyjąć, że klęska i pojm anie sta ro sty wiszeń- skiego przypada n a drugą połowę stycznia, lub sam początek lutego 1607 roku.
W św ietle tego nie w ydaje mi się możliwem, aby auto rem tych dwóch wyżej w ym ienionych pam fletów b y ł H erburt. G dyby było inaczej, należałoby przyjąć, że oblęgając zamek przem yski jed n ą ręk ą kierow ał ogniem artylerji, a drugą pisał : „Listy o k o n tryb ucy ej pp. duchow nych“. W kilkanaście zaś dni potem , gdy w szystko obróciło się przeciw ko niem u, gdy Adam Stadnicki, ośw ietlając sobie drogę łunam i pożarów jego włości, tropił go jak dzikiego zwierza, bo w szak n a tern zasa dzały się w ojny pryw atne, on sta ra ł się podrażnić jeszcze jed neg o wroga, jezuitów , dm ąc w „T rąbę na pospolite ruszenie przeciw Jezu ito m “. J e rzy K rupiński.
Czy „N iem asz k r ó la “ u tw o re m Ż abczyca?
W klocku Bibljoteki Kórnickiej sygnat. 13701 — 13706, złożonym z kilku b ro sz u r polskich i jednej łac. z początków 17 wieku znajduje się nieznany Bibljografji E streich era 10-cio k artko w y druk, którem u pośw ięcam y tę notatkę. T ytuł brzm i: NIEMASZ //KRÓLA// IEST. Pod tym napisem anty kw ą ma- ju sk u ln ą w idnieje m aszkaronik druk arsk i, poniżej zaś gotykiem : Roku Pańskiego/1607. Całość ujm uje podw ójna ram ka linijna. Odwrocie k. tyt. w ypełnia całkow icie czw órdzielna tarcza z h e r bam i Polski, Szwecji i W azów. Na k. następnej (A2) je st w ierszow ana dedykacja Zygm untow i III, gotykiem , z podpisem n a odw rociu: W aszey N aiaśnieyszey K. M. V niżony y z serca życzliw y poddany J. Z. T ekst właściw y zajm uje k a rty A3- B 4-i-C2, w sum ie 454 w ierszy. Na końcu m aszkaronik. W dedykacji uspraw iedliw ia au to r swe w ystąpienie „strasznem i czasy “ (sc. rokoszem ) i błogosław i królow i, k tó ry , jakkolw iek zwyciężył, żałuje „guzu“ sw ych poddanych (aluzja do Guzowa). Sam utw ór, cały trzynastozgłoskow cem , n ależy do lite ra tu ry rokoszow ej, ale uszedł uw agi wydaw cy pism rokoszow ych, prof. Czubka.
Π. MISCELLANEA. 619
A utor, um iarkow any reg alista, staje w obronie króla, potępia rokoszan, „rzeźnikam i braciej“ zowie, wzyw a do upam iętania i gdzieindziej radzi użyć sił, nie na domową wojnę. Rozpo czyna rzecz :
Ach to ś m y już w ygrali? że głośno w ołam y: N iem asz króla, inszego teraz obieramy. Odmiany potrzebujem y, otoż nam odmiana, Że krew braciej na suchy piasek jest przelana.
W brew tem u okrzykow i rokoszan au to r sta ra się wykazać, że król jest nadal królem , bo sam Bóg go tu postanow ił i On tylko może żądać od niego p o rachu n ku i karać. G dyby zaś rzeczyw iście zawinił, najpierw godzi się go upom nieć, potem jaw nie na sejm ie osądzić, ale nie na rokoszow ym zjeździe.
A utorem w iersza jest najpraw dopodobniej Ja n Żabczyc, z n an y rym opis w latach 1605 — 1630. T ak rozw iązujem y litery pod dedykacją. W latach 1 6 0 5 —1606 w ydaje Żabczyc M arsa M ęskiew skiego, P o sła M oskiewskiego, L utnię O jczyzny Polskiej i Żegnanie O jczyzny Możnej Cesarzow ej M oskiewskiej (sc. Ma ryny). U tw ory te świadczą o wielkiem zainteresow aniu Żab- czyca „dy m itr ja d ą “, pod w zględem zaś poetyckiego k u n sz tu najzupełniej odpow iadają poziomowi Niemasz króla. Nic dziw nego, że i w tym utw orze spotkam y echa w ydarzeń w Mo skw ie (w ezw anie do zem sty za rzeź). Nie b rak rów nież podo b ień stw m iędzy Posłem i M arsem a Niemasz króla w zak resie słow nika i frazeologji: pow tarzają się tu „p rzy sady “, „cher- c h e le “ ciem ne lub krw ią skropione w Moskwie „gaje“, „win- czow ania p o k o ju “. Nicby to jeszcze nie mówiło, gdybyśm y m ieli do czynienia z obszernem i dziełam i, ale przecież Poseł liczy sobie k a rt 8, M ars 24, Niemasz króla 10. W M arsie i P o śle jest Żabczyc sługą M niszchów i D ym itra, którym je ded y kuje. Je st nim tak że w om aw ianym utw orze, skoro radzi ro koszanom oręż zwrócić przeciw Moskwie i pom agać „ sp ra w iedliw em u dziedzicow i“ (t. j. Dym itrowi), przeciw zdrajcy Szujskiem u. W reszcie zauw ażm y, że Żabczyc nie po raz pierw szy podpisał się inicjałam i. W M arsie obok pełnego nazw iska na k. tyt. m am y pod dedykacją I. Z.
Zbyteczna w yjaśniać, d lacztgo chudy dw orak nie m ógł w ystąpić z o d k ry tą przyłbicą w pisem ku, złorzeczącym ro k o szowi i u k ry ł się za inicjałam i. Iluż i takiego u stępstw a lęk ało się uczynić k u u trap ien iu przyszłych bibljografów!
Stanislaw Bodniak.
W s p ra w ie w izyj z a św ia to w y c h H era.
W rozpraw ie p. K lem ensa Pacuszki p. t. „Uwagi o p ierw szej wizji w K rólu-D uchu“ 1 — w śród ciekaw ych i cennych
