Tajni współpracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa 1950-1984

(1)

Tadeusz Ruzikowski

Tajni współpracownicy pionów

operacyjnych aparatu

bezpieczeństwa 1950-1984

Pamięć i Sprawiedliwość 2/1 (3), 109-131

(2)

Tadeusz Ruzikowski

· · / 1 «

lajni współpracownicy

pionów operacyjnych aparatu

bezpieczeństwa 1950—1984

Do niedawna temat tajnych współpracow ników komunistycznych służb spe cjalnych pozostaw ał poza zasięgiem analiz historycznych. Po 1989 r., gdy bada nia historyczne stały się możliwe, ich przedm iotem były raczej ofiary prześla dowań niż struktura i działalność organów bezpieczeństwa PRL. Różnorodne ograniczenia o charakterze politycznym, a także - w ich konsekwencji - utrud niony dostęp do źródeł sprawiły, że literatura dotycząca aparatu bezpieczeństwa PRL, a zwłaszcza roli tajnych współpracowników, jest bardzo skromna. Poza wy daną w 1997 r. pracą Henryka Dominiczaka1 ukazało się niewiele książek czy arty kułów prasowych dotykających zagadnienia agentury2. N ow e możliwości badania aparatu bezpieczeństwa pojawiły się dopiero z chwilą powstania Instytutu Pamięci N arodow ej, który przejął materiały archiwalne służb specjalnych PRL3.

Podstawę niniejszego artykułu stanowią dane statystyczne dotyczące tajnych współpracow ników (TW)4 Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w la tach 1950-1 9 7 4 , 1980, 1 9 8 2-1984, a także sprawozdania zbiorcze pokazujące

1 H . D om iniczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1 9 4 4 -1 9 9 0 . Rozw ój i działalność w świetle doku

m entów MSW, W arszawa 1997. Autor obszernie opisuje strukturę i działania aparatu bezpieczeń

stw a w latach 1 9 4 4 -1 9 9 0 , opierając się na wielu dokum entach M SW

2 N p. M . G rocki, Konfidenci są w śród n as..., Warszawa 1992; M . Piotrowski, M acki bezpieki, „N asz Dziennik” , 17 I 2 0 0 3 ; J. M oraw ski, Spacer dla wrogów partii, „Rzeczpospolita” , 18 VII 2 0 0 2 ; Z arob

ki tajnych w spółpracowników SB w Krakowie, „A rcan a” 2 0 0 2 , nr 46/47, s. 1 3 9 -1 4 6 ; M . Lasota, K arol Wojtyła i Kuria krakowska w doniesieniach tw. „Zagielow skiego” , ibidem, s. 1 0 6 -1 1 4 . Szcze

gólne św iadectw o, które w yszło spod p ióra tajnego w spółpracow nika, to tekst Lesław a M aleszki

Byłem Ketm anem , „G azeta W yborcza” , 13 X I 200 1 . N ajpełniejszy w ykaz literatury dotyczącej tej

problem atyki zawiera opracow anie Bogusław a Kopki i G rzegorza M ajchrzaka Stan badań nad histo

rią aparatu represji w PRL (1 9 4 4 -1 9 8 9 ), dostępne na stronie internetowej w ww.ipn.gov.pl.

3 Ja k o plon prac badawczych IPN w 2 0 0 0 r. ukazały się wybory dokum entów: Aparat bezpieczeń

stw a w Polsce w latach 1 9 5 0 -1 9 5 2 . Taktyka, strategia, m etody, oprac. A. D udek, A. Paczkowski,

W arszawa 2 0 0 0 oraz Rozpracow anie i likw idacja Rzeszowskiego Wydziału WiN w dokum entach UB

(1 9 4 5 -1 9 4 9 ), oprac. T. Balbus, Z . N aw rocki, W arszawa 2 0 0 1 . Z Archiwum IPN pochodzi również

niedaw no opublikow ane zarządzenie 0 0 6 /7 0 m inistra spraw w ew nętrznych dotyczące Instrukcji

o pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa resortu spraw wewnętrznych opublikowane przez H enry

ka G łębockiego jako „B ib lia” Służby Bezpieczeństwa: Instrukcja 006/70, „A rcana” 2 0 0 2 , nr 46/47, s. 4 0 -7 3 .

4 W edług H enryka D om iniczaka nazwa „tajny w spółpracow nik” była stosow ana w SB od 1956 r. (H . D om iniczak, op. cit., s. 144). Z e w zględów praktycznych jednak w niniejszym artykule to

(3)

„stan i ruch T W ” z lat 1966-1 9 7 4 oraz 1975-1 9 7 9 . Wykorzystano też liczne opracow ania szkoleniowe przeznaczone dla pracowników SB zajmujących się pracą z „siecią” , czyli tajnymi w spółpracow nikam i5. W prawdzie nie udało się do tąd dotrzeć do wielu dokumentów normatywnych, które przez kolejne dekady regulowały pracę agentury, jednak materiały szkoleniowe z różnych okresów, do jakich jest dostęp, są w dużej mierze oparte na tych instrukcjach.

Dane o charakterze statystycznym zostały zestawione w Wydziale I Biura „ C ” M SW 6. Są to zarówno ogólne (roczne - z lat 1 950-1984), jak i szczegółowe (kwartalne - z okresu 1 966-1979) podsum ow ania dotyczące tajnych w spółpra cowników. Porównania liczby tych osób pracujących dla poszczególnych pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych były dokonywane od 1962 r. Wtedy ostatecznie ustalił się podział na - istotne dla niniejszych rozważań - trzy p o d stawowe piony operacyjne (II, III i IV), który z pewnymi zmianami przetrwał do 1990 r.7 Dane z wcześniejszego okresu są trudno porównywalne z późniejszymi wykazami liczby tajnych współpracowników, ponieważ struktura organizacyjna aparatu M inisterstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1944-1954), Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (1954-1956) oraz M inisterstwa Spraw Wewnętrz nych była dość często zmieniana.

Podkreślić należy, że podaw ane poniżej dane liczbowe nie obejmują tajnych w spółpracow ników Departamentu I (wywiadu), Milicji Obywatelskiej, wywiadu i kontrwywiadu w ojskow ego, jak również pionów pomocniczych resortu, takich jak Biuro Paszportów, Biuro „B ” (obserwacja operacyjna), Biuro „T ” (technika operacyjna), Biuro „W” (perlustracja korespondencji) itd. Ze względu na niewy starczającą podstawę źródłow ą nie zostały także uwzględnione tak zwane kon takty obywatelskie i kontakty służbowe (de facto spełniające podobną funkcję jak tajni współpracownicy). W śród tych ostatnich było wielu członków PZPR na kierowniczych stanowiskach, których SB formalnie nie m ogła rejestrować jako tajnych współpracowników. N ie została także uwzględniona kategoria lokali kontaktowych, czyli mieszkań udostępnianych SB do pracy operacyjnej. Nie spo sób również oszacować, jaka część formalnie wyrejestrowanych tajnych w spół pracowników była później okresowo wykorzystywana. N a obecnym etapie b a

określenie będzie stosow ane dla całego okresu PR L, gdyż w zakres tej nazwy w chodzą zarów no in form atorzy, agenci, jak i rezydenci, których w statystykach Biura „ C ” od 1955 r. nie rozróżniano. 5 M ateriały szkoleniow e opracow yw ano w D epartam encie Szkolenia M B P oraz D epartam encie Szkolenia i D oskonalenia Z aw odow ego M SW

6 Biuro „ C ” do 1960 r. funkcjonow ało pod nazwą Biuro Ewidencji Operacyjnej. Z ajm ow ało się ewidencją osób będących w zainteresow aniu operacyjnym SB, przechowyw aniem i opracow yw a niem m ateriałów archiwalnych SB i UB, rejestracją osób podejrzanych, a także zapobieganiem nie pożądanym w yjazdom zagranicznym. Z ob. P Piotrow ski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW

1 9 7 5 -1 9 9 0 w niniejszym numerze „Pam ięci i Spraw iedliw ości” ; H . D om iniczak, op. cit., s. 135.

7 W 1962 r. do pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych należały: wywiad (D eparta ment I), kontrw ywiad (D epartam ent II), w alka z przeciwnikam i ustroju (D epartam ent III), w alka z Kościołem (D epartam ent IV). W 1979 r. doszedł do tej struktury D epartam ent IIIA (zajm ował się ochroną gospodarki) utworzony z części dotychczasow ego pionu III. W 1981 r. został pow ołany nowy pion V do ochrony kom unikacji i łączności, który przejął także zadania zlikwidow anego w tym roku pionu IIIA. W 1984 r. został utworzony ostatni, VI pion operacyjny zajm ujący się ochroną rolnictw a i leśnictwa. Por. H . D om iniczak, op. cit., s. 134, 145, 2 4 8 , 2 5 2 , 255.

(4)

dań nie jest zatem możliwe określenie - nawet w przybliżeniu - całkowitych roz m iarów agentury, czyli ogólnej liczby osobow ych źródeł informacji polskich służb specjalnych w latach 1 9 4 4 -1 9 9 0 . Omówione poniżej dane statystyczne pozw alają natom iast na określenie stanu tajnych współpracow ników dla każde go z wymienionych pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych (II, III, IV) w latach 1 9 6 2 -1 9 8 4 , a także ogólnej liczby czynnych w danym roku tajnych w spółpracow ników tych pionów w latach 1 9 4 9 -1 9 8 4 8.

O d chwili powstania w 1944 r. organy bezpieczeństwa Polski Ludowej stara ły się stworzyć system możliwie pełnej kontroli społeczeństwa. Jedn ą z najważ niejszych m etod było rejestrowanie, a następnie inwigilowanie osób i środowisk politycznie „niepewnych” . Skrupulatnie tworzono kartoteki osób, które na róż ne sposoby (zbrojnie i politycznie) przeciwstawiały się nowemu ustrojowi, jak i wszystkich podejrzewanych jedynie o nielojalność wobec niego.

W 1948 r. do „najbardziej aktywnych w rogów prow adzących wywrotową, antypaństw ow ą i antyludową robotę” zaliczano w M BP byłych właścicieli fa bryk, akcjonariuszy banków i obszarników, członków „profaszystowskich organi zacji politycznych” , „b[yłych] m ikołajczykow ców ” , „różne męty spekulacyjne” oraz „bogaczy wiejskich”9. Funkcjonariusze UB interesowali się również członka mi wojennego i powojennego podziemia niepodległościowego, oficjalnie działają cych partii politycznych (Polskie Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistycz na, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Ludowe), a także partii próbujących bezskutecznie podjąć legalną działalność (na przykład Stronnictwo Narodowe). Prewencyjnie odnotowywano w kartotekach repatriantów cywilnych i w ojsko wych zarówno z Zachodu, jak i ze Wschodu. W śród zarejestrowanych jako poten cjalni przeciwnicy znalazły się także osoby pracujące w administracji państwowej II Rzeczypospolitej. Oddzielną grupę, poddaną szczegółowej rejestracji, stanowiło duchowieństwo. Ewidencjonowano również osoby współpracujące z okupantem hitlerowskim lub podejrzane o taką współpracę. W instrukcji M BP z 1949 r. wy mieniono 23 „podejrzane” środowiska10. Z czasem liczba kategorii wzrosła do 43, a w 1954 r. „rejestr elementu przestępczego i podejrzanego” zawierał około 6 mln nazwisk, to jest jedną trzecią dorosłych mieszkańców Polski11.

Przy inwigilacji i rozpracowywaniu „podejrzanych” środow isk posługiwano się agenturą12. Tak zwana sieć agencyjna13, nazywana później „siecią agenturalną”

8 Brak jest pełnej inform acji o agenturze pionów usługow ych SB, takich jak Biuro Paszportów, Biuro „ B ” , „T ” czy „W” . Potw ierdzone jest posiadanie w łasnych tajnych w spółpracow ników przez Biuro Paszportów (w latach 1 9 7 5 -1 9 8 3 ), Biuro „ B ” (1 9 5 9 -1 9 6 0 , 1980, 198 2 , 1983, 1984) oraz B iura „ T ” i „W” (1 9 5 9 -1 9 6 0 ).

9 Archiwum Instytutu Pamięci N arodow ej [dalej: AIPN], 02 9 7 /4 3 , t. 64, M etody werbunku wKW , 1948, opracow anie MBP, s. 3.

10 Por. H . D om iniczak, op. cit., s. 49.

11 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1 9 3 9 -1 9 8 9 , W arszawa 2 0 0 0 , s. 259.

12 M am tu na myśli w szystkie rodzaje tajnych w spółpracow ników , tj. inform atorów , rezydentów oraz agentów.

13 W edług jednej z definicji siecią agencyjną (agenturalną) nazyw ano „planow e i celow e rozm iesz czenie agentów i inform atorów w terenie” (AIPN, 0 297/43, t. 67, Kategorie i rodzaje agentury, m a teriał szkoleniow y MBP, s. 1).

(5)

czy też po prostu „siecią” , odgryw ała główną rolę w „walce z zakonspirowaną działalnością w roga” .

Kategorie agentury

W statystykach M BP i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego do 1955 r. wyróżniano trzy typy tajnych w spółpracow ników - zależnie od rodzaju pow ie rzanych im zadań. Wszyscy - niezależnie od kategorii - podpisywali zgodę na współpracę, mieli pseudonim oraz numer ewidencyjny.

Najniższą rangę miał informator. Zgodnie z definicją z 1950 r. był to czło wiek zwerbowany „z interesującego organa b[ezpieczeństwa] p[ublicznego] śro dowiska celem bliższego rozpoznania elementów potencjalnie wrogich (ludzi p o dejrzanych) i obserwacji zewnętrznych przejawów wrogiej działalności” 14. Była to najbardziej rozpowszechniona form a współpracy z organami bezpieczeństwa.

Tajny współpracownik, który miał własną siatkę informatorów, nazywany był rezydentem. Wedle założeń M BP miał to być „człowiek politycznie pewny i za ufany, zawerbowany [sic!] celem ułatwienia organom b[ezpieczeństwa p u b lic z nego] pracy z informatorami przez obsługiwanie powierzonej mu określonej ich ilości” 15. W śród wszystkich kategorii tajnych współpracow ników cieszył się on największym zaufaniem organów bezpieczeństwa, gdyż pozyskiwano go jedynie na podstawie jego „pobudek patriotycznych” .

Agent zaś nie tylko przekazywał informacje ze swoich obserwacji, ale także uczestniczył w rozpracowaniu danego środow iska lub osoby. Był to „człowiek zawerbowany do współpracy spośród członków grupy (organizacji) uprawiającej kontrrewolucyjną działalność, względnie do tej grupy wprowadzony, celem jej opracow ania” 16.

Najliczniejsi wśród tajnych w spółpracow ników byli informatorzy. Ze staty styk Biura „ C ” wynika, że w latach 1951-1 9 5 4 drugą pod względem liczebności grupą byli rezydenci, ostatnią zaś agenci (na przykład w 1951 r. było 3186 rezy dentów i 1340 agentów). W 1955 r. ta relacja uległa zmianie: agentów (908) by ło nieco więcej niż rezydentów (856). M iało to zapewne związek z gwałtownym spadkiem ogólnej liczby tajnych w spółpracow ników (por. wykres nr 1). W in strukcji M SW 006/70 z 1970 r. nie rozróżniano już żadnych typów tajnych współpracowników, definiowano ich tylko jako „osoby celowo pozyskane do współpracy ze służbą bezpieczeństwa i wykonujące zadania w zakresie zapobie gania, rozpoznaw ania i wykrywania wrogiej działalności” 17.

Tajni współpracownicy stanowili dla SB grupę najbardziej wartościowych źró deł informacji. Wymiar formalny ich współpracy z organami bezpieczeństwa

od-14 AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 66, Kategorie agentury, [1950], m ateriał szkoleniowy, s. 9.

15 Ibidem , s. 11. Por. załącznik do rozkazu nr 025 m inistra bezpieczeństw a publicznego z 15 VIII

1953 r. [faktycznie 15 VI 1953 r.] w: A. K ochański, Polska 1 9 4 4 -1 9 9 1 . Inform ator historyczny, t. 1, W arszawa 199 6 , s. 5 04.

16 AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 66, Kategorie agentury, [1950], m ateriał szkoleniowy, s. 12. W edług później

szej nieco definicji agentem był tajny w spółpracow nik organów bezpieczeństw a, który dzięki swym m ożliw ościom i zdolnościom wykrywa i aktywnie rozpracow uje w szelką w rogą działalność (orga nizacje, grupy, jednostki) - A. Kochański, op. cit., s. 504.

(6)

różniał ich od pozostałych osobowych źródeł informacji (OZI), czyli kontaktu operacyjnego (obywatelskiego), kontaktu służbowego oraz konsultanta. Kontakty operacyjne (obywatelskie) wykorzystywano przy zbieraniu wstępnych informacji interesujących SB. Ich dostarczanie miało charakter dobrowolny i nie było wyna gradzane. Bez formalnej deklaracji o współpracy korzystano też z kontaktów służ bowych w zakładach pracy i instytucjach - osoby zajmujące stanowiska kierowni cze miały obowiązek udzielać funkcjonariuszom informacji o nastrojach wśród załóg i ewentualnych „ogniskach zapalnych” 18. Odrębną grupę tworzyli konsultan ci, którzy opracowywali problemy wymagające specjalistycznej wiedzy19.

Poza tym istniały techniczne środki inwigilacji oraz zdobywania informacji: podsłuchy - na przykład podsłuch pokojowy (PP) czy telefoniczny (PT), kontrola korespondencji oraz utajnione fotografowanie i filmowanie20. Nigdy jednak w oce nie kierownictwa MBP czy M SW techniczne środki pozyskiwania informacji nie były tak ważne, jak źródła osobowe, a w szczególności tajni współpracownicy.

Werbunek

Kandydaci na tajnych w spółpracow ników musieli spełniać określone warun ki. W broszurach szkoleniowych M BP podkreślano, że powinni przede wszyst kim mieć dobry kontakt z rozpracow yw anym środow iskiem oraz cieszyć się jego zaufaniem . M usieli oczywiście daw ać gwarancje zachow ania tajemnicy, a także wykazywać się zaradnością pozw alającą wykonywać powierzane im za dania. W śród zalet agenta wymieniano też spostrzegawczość, spryt, powagę oraz opanowanie21. Do najważniejszych cech kandydata na inform atora zaliczano zdolność do rejestrowania tych faktów, na których pracownikowi operacyjnemu zależało najbardziej. W związku z tym zakładano, że informator winien dobrze znać rozpracowywane środow isko. Podobnie jak od agenta, od inform atora wy magano dyskrecji, spostrzegawczości i opanow ania22. Z kolei najlepszy kandydat na rezydenta to „pewny politycznie” , „szczery dem okrata (w zasadzie członek PZPR)” oraz człowiek nienaganny moralnie (nie m ógł na przykład być alkoholi kiem). Powinien cieszyć się autorytetem w swoim środowisku, być znany z uczynności oraz solidności. Wymagano również, aby potrafił organizować spo tkania z informatorami w sposób gwarantujący dyskrecję23.

Do cech dyskwalifikujących kandydatów na tajnych współpracow ników nale

żały: nazbyt zażyłe kontakty z osobami, które mieliby rozpracować (czyli figuran- 1 1 3

tami), „nieprzejednana wrogość ideow a” , a także „fanatyzm religijny” . Obaw ia no się na przykład, że ktoś podczas spowiedzi wyzna, iż współpracuje z aparatem bezpieczeństwa24. Natom iast jako czynniki ułatwiające werbunek wymieniano ta kie słabości, jak chciwość, tchórzostwo czy chwiejna postaw a polityczna.

18 Ibidem , s. 65. 19 Ibidem .

20 AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 58, Istota i kategorie sieci agenturalnej organów BP, [1955], m ateriał szkole

niowy, s. 1.

21 Ibidem , t. 64, M etody werbunku agentury w KW, 1948, opracow anie MBP, s. 13.

22 Ibidem .

23 Ibidem , t. 66, Kategorie agentury, [1950], m ateriał szkoleniowy, s. 11.

(7)

Zdecydow aną większość tajnych w spółpracow ników werbowały piony ope racyjne. N astępow ało to po odpow iednim przygotowaniu do werbunku25. M a teriały szkoleniowe podkreślały aspekt celowości pozyskiwania danego w spół pracow nika26. Chodziło nie tylko o zapewnienie maksymalnej efektywności działań aparatu bezpieczeństwa, ale także ukrócenie przypadków werbunku przy byle okazji - dla samej statystyki. Z tego między innymi względu już w 1948 r. przeprow adzona została pierwsza znacząca weryfikacja agentury27. Po określeniu celu werbunku oraz znalezieniu kandydata na tajnego w spółpracow nika plano wano i przeprowadzano proces pozyskania. Werbowano na trzy podstawowe sposoby. Pierwszym z nich było wykorzystanie m ateriałów kompromitujących, zwanych kom prm ateriałem 28. W opracowaniach szkoleniowych jednak prze strzegano, że tajny w spółpracow nik może pozorow ać pracę, do której został przymuszony przez funkcjonariusza dysponującego materiałami kom prom itują cymi, i nakazywano stosować tę metodę możliwie rzadko.

Z punktu widzenia SB najlepiej oczywiście było wtedy, gdy materiały obcią żające kandydata istniały rzeczywiście. Gdy ich brakow ało, starano się je spre parować, niekiedy za pom ocą tak zwanych kombinacji operacyjnych29. N ieo d łącznym elementem tej strategii było śledztwo, w którym stawiano kandydatowi wyimaginowane bądź rzeczywiste zarzuty popełnienia przestępstw a oraz wy wierano presję, aby przyznał się do winy - co było koniecznym warunkiem w er bunku. Gdy kandydat był bliski przyznania się lub gdy to uczynił, przedstaw ia no mu alternatywę wobec czekającej go kary - w spółpracę z SB. W trakcie rozmowy wstępnej należało stwierdzić jego przydatność do pracy agenturalnej. N ie nadaw ała się do niej na przykład osoba, która nie potrafiła o nikim pow ie dzieć nic złego.

Drugim sposobem werbowania było oferowanie wynagrodzenia. Zdaniem Henryka Dominiczaka po 1956 r. właśnie tę metodę stosow ano najczęściej30. Po za pieniędzmi form ą zapłaty za współpracę m ogło być ułatwienie awansu albo przyznanie paszportu. Z tych właśnie pow odów funkcjonariusze SB szczególnie interesowali się pracownikami wydziałów kadr w zakładach pracy i instytucjach.

Trzeci podstawowy sposób pozyskiwania osób do współpracy to odwoływa nie się do ich pobudek ideowych. N a przełomie lat czterdziestych i pięćdziesią tych funkcjonariuszom UB zalecano apelowanie do „poczucia klasowego

obywa-25 Ibidem , s. 8.

26 Ibidem , 036 2 , A. Radom ski, H. Piński, Praca z tajnym i współpracownikam i, 1971, MSW, s. 16.

27 H . D om iniczak, op. cit., s. 36.

28 „M ianem m ateriały kom prom itujące określam y takie fakty, których ujawnienie grozi - winnemu

ich popełnienia - bądź sankcjami etyczno-m oralnym i, bądź sankcjam i kodeksu karnego, bądź też sankcjami etyczno-moralnymi określonego środow iska” (AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 65, M etody werbunku

agentury w K W , 1950, opracow anie MBP, s. 6).

29 „K om binacją operacyjną nazywa się całokształt przedsięw zięć agenturalno-operacyjnych, p o d p o

rządkow anych jednolitej koncepcji i umożliwiających organom bezpieczeństw a publicznego rozw ią zywanie skom plikow anych zadań agenturalnego rozpracow ania w naturalnych lub celow o stw orzo nych w arunkach” (ibidem, t. 71, Kom binacja operacyjna (pomoc dla w ykładow ców ), 1955, m ateriał szkoleniowy, s. 2). Por. P. Łapiński, S. Poleszak, Posłańcy śmierci. Kom binacje operacyjne aparatu

bezpieczeństwa na Białostocczyźnie 1 9 4 9 -1 9 5 0 , niniejszy numer „Pam ięci i Spraw iedliw ości” .

(8)

tela” . Przy werbowaniu nauczycieli należało odwoływać się do ich „poczucia mi łości do m łodzieży” , a także wskazywać na „zbrodniczą działalność” podziemia niepodległościowego, które angażując uczniów, naraża ich na sankcje karne31. W późniejszym okresie bardzo często posługiwano się argumentem, że w spółpra ca ma na celu zdemaskowanie działań o charakterze szpiegowskim, terrorystycz nym lub kryminalnym.

Rozmiary sieci agenturalnej

W latach 1950-1 9 8 4 rozmiary sieci tajnych w spółpracow ników ulegały zm ia nom o różnej dynamice, odzwierciedlając w pewnym stopniu kolejne etapy hi storii PRL. Zasadnicza część sieci została zbudowana w latach 1944-1949, kiedy zwerbowano łącznie ponad 50 tys. osób. Niestety nie udało się dotąd odnaleźć szczegółowych danych dotyczących rozm iarów agentury w kolejnych latach te go okresu32. Od 1950 do 1953 r. ogólna liczba tajnych współpracow ników rosła w tempie kilkunastu procent rocznie, osiągając w szczytowym momencie poziom 85 333. W 1954 r., gdy rozpoczęła się odwilż, tendencja wzrostow a załam ała się, a przy tym zaczęła gwałtownie rosnąć liczba tajnych w spółpracow ników wyeli minowanych z sieci. W 1955 r. ubyło 39 621, pozyskano zaś jedynie 4491 taj nych w spółpracow ników (por. tabela nr 8)33. Wpływ na to miały też zmiany or ganizacyjne związane z likwidacją MBP. Kolejne załamanie werbunku tajnych w spółpracow ników nastąpiło po wydarzeniach czerwca i października 1956 r., kiedy na jednego pozyskanego (było ich 992) przypadało ponad dziesięciu skre ślonych z ewidencji (10 302). W 1960 r. przeprow adzono przypuszczalnie jesz cze jedną weryfikację sieci agenturalnej, gdyż liczba wyeliminowanych tajnych w spółpracow ników (4513) znacznie przewyższyła liczbę pozyskanych (1925). Liczba tajnych w spółpracow ników spadła w ówczas do najniższego poziom u w całym okresie PRL i wynosiła 8720.

W pierwszej połow ie lat sześćdziesiątych liczba tajnych w spółpracow ni ków utrzym yw ała się na stabilnym poziom ie, oscylując w okół 10 tys. N iew iel kie załam anie w ystąpiło w latach 1 9 6 4 -1 9 6 5 , ale jego skala nie przekraczała 3 proc. Był to okres wyraźnie mniejszej aktywności operacyjnej SB. Sytuacja zm ieniała się poczynając od 1966 r., co m iało związek najpierw z kon fron ta cją między państw em a K ościołem w okresie obchodów milenijnych, a n astęp

nie protestam i studenckim i z m arca 1968 r. i rew oltą robotniczą na Wybrze- 1 1 5

żu w 1970 r. W dziesięcioleciu 1 9 6 4 -1 9 7 4 liczba tajnych w spółpracow ników uległa podw ojeniu. W zrost zatrzym ał się na krótko w 1975 r. w konsekw en cji przeprowadzonej wówczas aktualizacji sieci agenturalnej, wywołanej zm iana mi podziału adm inistracyjnego kraju i zlikw idow aniem pow iatow ych struktur

31 AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 64, M etody werbunku w KW, 1948, opracow anie MBP, s. 34.

32 Z dokum entów opublikow anych przez Andrzeja Paczkowskiego wynika, że w 1948 r. agentura UB liczyła 53 173 w spółpracowników, w tym 5072 agentów i 48 101 inform atorów (Aparat bezpie

czeństwa w latach 1 9 4 4 -1 9 5 6 . Taktyka, strategia, metody, cz. 2: L a ta 1 9 4 8 -1 9 4 9 , oprac. A. Pacz

kowski, Warszawa 1996, s. 9 7 -9 9 ).

33 Liczba pod ana na podstaw ie ogólnych danych zawartych w tabelach zbiorczych dotyczących sta nu liczebnego tajnych w spółpracow ników w latach 1 9 5 0 -1 9 7 4 (AIPN, 039 4 /1 , t. 3). Dane z lat 1 9 5 0 -1 9 7 8 uw zględniają w szystkie piony MBP, KdsBP i M SW razem , natom iast z lat późniejszych brane są pod uw agę tylko piony operacyjne.

(9)

SB. Sieć skurczyła się w ów czas z 21 998 do 18 603 w spółpracow ników , czyli o ponad 15 p roc.34

Równocześnie z powstaniem zorganizowanej opozycji, od 1976 r. liczba tajnych współpracowników zaczęła się systematycznie zwiększać. O d 1981 r. wzrost ten był lawinowy i sięgał blisko 30 proc. rocznie. Jego dynamika była porównywalna z tą z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych. Znamienne, że najszybszy wzrost liczby taj nych współpracowników nastąpił po zniesieniu stanu wojennego. W rekordowym 1984 r. liczba pozyskanych (18 756) była trzykrotnie większa niż wyeliminowanych (5442). Gwałtowny przypływ agentury nie wynikał wyłącznie z zagrożenia, jakim dla władz komunistycznych były struktury i środowiska opozycyjne, ale z polityki ministra spraw wewnętrznych gen. Czesława Kiszczaka, który forsował rozwój sie ci agenturalnej jako podstawowej metody kontroli społeczeństwa.

Wykres nr 1. Tajni współpracownicy resortu spraw wewnętrznych w latach 1949-1984

( Î J O r N C O ' t L D i Û N D O f f l O r f N I f O ^ ’ L D i Û N C O Ô J O r f N l r O ' t L D i Û N C O O O r N P J ' t ^ L O i O i n K ) l O l ( ) K ) K ) i n i n ( D ( D ( D a j ( C ( D ( D ( D l D I D S N N N N N S N N N C O C O f f l f f l M

Ź ród ło: AIPN, 03 9 4 /1 , t. 3, Stan tajnych w spółpracowników w latach 1 9 5 0 -1 9 7 4 - wg w oje

wództw (wszystkie piony razem) oraz Tajni współpracownicy w latach 1 9 7 5 -1 9 7 8 (wg województw - wszystkie piony razem ); H. D om iniczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1 9 4 4 -1 9 9 0 . R ozw ój i dzia łalność w świetle dokum entów MSW, W arszawa 1997, s. 41 (dane z 1948 r.); AIPN, 0394/1, t. 2

(dane z 1949 r.); inform acje o liczbie tajnych w spółpracow ników w latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 pochodzą ze spraw ozdań rocznych poszczególnych pionów operacyjnych zestaw ionych przez Biuro „ C ” MSW: AIPN, 0 3 9 4 /1 1 ; 0 3 9 4 /1 3 ; 0 3 9 4 /1 4 ; 0394/15.

N ie udało się niestety ustalić, jak kształtowała się liczba tajnych w spółpra cowników w latach 1 9 8 5 -1 9 8 9 . M ożna jednak przypuszczać, że jeśli tendencja w zrostow a z początku lat osiemdziesiątych została utrzymana, to ogólna ich licz ba m ogła osiągnąć poziom z 1953 r., a nawet go przekroczyć. W związku z za strzeżeniami uczynionymi na wstępie należy też podkreślić, że faktycznie ogól na liczba tajnych w spółpracow ników oraz innych osobowych źródeł informacji była znacznie w iększa niż liczba tajnych współpracow ników pionów operacyj nych aparatu bezpieczeństwa, którą należy traktować jako dolną granicę liczby osób pozyskanych przez SB do współpracy.

(10)

Proporcje pomiędzy różnymi typami werbunku w latach siedemdziesiątych niewiele się zmieniły. Dzięki szczegółowym informacjom zawartym w opracow a niu rocznym z 1976 r. możemy się dowiedzieć, że najwięcej osób pozyskano wówczas, apelując do ich „obywatelskiego poczucia odpow iedzialności za bez pieczeństwo i porządek publiczny” . Osoby takie stanowiły 96 proc. pozyskanych (4383 na 4559 pozyskanych)35. M ateriały obciążające wykorzystano w 176 przy padkach werbunku, co stanowiło 3,8 proc. W 1981 r. „w spółodpow iedzialność obywatelska w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego” miała stanowić podstawę 87 proc. pozyskań, a w 1982 r. - 83,5 proc. Z a pom ocą materiałów obciążających zwerbowano w 1981 r. 2,3 proc., a w 1982 r. 6,9 proc. tajnych współpracowników. Korzyści osobiste w obu latach stanowiły motyw 6,5 proc. pozyskań36. Danych tych nie m ożna obecnie zweryfikować, a biorąc pod uwagę presję wywieraną na funkcjonariuszy SB, by werbowali na podstawie „pobudek patriotycznych” , precyzję tych wyliczeń należy traktować z dużą ostrożnością.

Według danych z 1976 r. najczęściej odnotowywanym celem werbunku taj nych w spółpracow ników w pionie II resortu spraw wewnętrznych (kontrwy wiad) była ochrona obiektów w ojskow ych i specjalnych - 3 6 7 przypadków (38 proc.), kolejnym było rozpracowanie wywiadu R F N oraz niemieckiego „re- wizjonizmu” - 359 (37 proc.), a także „zabezpieczenie przed w rogą działalnością w międzynarodowym ruchu osobow ym ” - 239 przypadków (24,7 proc.). W zaj mującym się zwalczaniem różnych form działalności opozycyjnej i przejawów oporu społecznego pionie III werbowano głównie w celu „rozpracowywania za grożeń oraz nieprawidłowości w funkcjonowaniu bazy i nadbudowy” - pozyskano z takim uzasadnieniem 1330 tajnych w spółpracow ników (64,8 proc.). N astęp nym celem w hierarchii było „rozpracowanie dywersyjnej działalności osób, grup i ośrodk ów ” , do czego zangażow ano 551 nowych tajnych w spółpracow ników (prawie 27 proc.). Do rozpracow ania „działalności sabotażow ej i politycznej” zw erbow ano 169 osób (8,2 proc.). W pionie IV resortu spraw wewnętrznych w znakom itej w iększości werbunek prow adzono w celu niw elow ania „w rogiej działalności w śród kleru św ieckiego” w parafiach - pozyskano 284 osoby (73,3 proc.). Poza tym 44 osoby (11,8 proc.) zwerbowano dla rozpracow ania „kleru zakonnego” . Tyle samo osób pozyskano w związku z rozpracowywaniem osób świeckich „kontaktujących się z klerem ” .

Do głównych przyczyn eliminacji z sieci agenturalnej należały: niechęć i odm o wa współpracy, zmiana miejsca zatrudnienia lub zamieszkania, dekonspiracja, dez informacja, wyjazd za granicę, a także choroba oraz podeszły wiek37. Ze szczegóło wych danych zawartych w sprawozdaniu za 1976 r. można się także dowiedzieć, że w tym roku najczęstszym powodem przerywania współpracy z tajnym w spół pracownikiem był „brak możliwości operacyjnych” . Dotyczyło to 1061 tajnych

35 AIPN, 035 6 /9 , t. 1, Spraw ozdanie za 1976 r. [dotyczące tajnych w spółpracow ników ], opracow a

ne przez W ydział I Biura „ C ” . Warto zw rócić uw agę, że ogólna liczba zwerbowanych pod an a w tym spraw ozdaniu różni się od w artości podanej w tablicy zbiorczej dotyczącej lat 1 9 7 5 -1 9 7 8 , gdzie określono ją na 454 9 .

36 Ibidem , 03 9 4 /1 3 , t. 1, Inform acja dot[ycząca] niektórych danych statystycznych z pracy Służby

Bezpieczeństwa w 1982 roku.

(11)

w spółpracow ników i stanowiło 37,4 proc. wszystkich rezygnacji ze współpracy. Drugim co do znaczenia pow odem rezygnacji była „niechęć do w spółpracy” , która wystąpiła w 264 przypadkach - 9,3 proc. ogólnej liczby wyeliminowanych. N a trzecim miejscu znalazły się „choroby podeszłego wieku” - z tego powodu w 1976 r. działalność przerwało 247 tajnych współpracow ników (8,7 proc.). O d mówiło dalszej współpracy 214 osób (7,5 proc.), ze 186 następnych (6,5 proc.) zrezygnowano z uwagi na zmianę m iejsca zatrudnienia. W stąpienie do PZPR było pow odem eliminacji w 178 przypadkach (6,2 proc.)38, a wyjazd za granicę w 147 (5,1 proc.). Śladową część przyczyn eliminacji tajnych współpracow ników stanowiły: dekonspiracja - 47 osób (1,6 proc.), aresztowanie - 10 osób (0,35 proc.) oraz dezinformowanie i dwulicowość - 7 osób (0,24 proc.)39.

Wykres nr 2. Tajni współpracownicy pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych pozyskani i wyeliminowani w latach 1950-1984

Ź ród ło: AIPN, 0394/1, t. 3; 0 3 9 4 /1 1 ; 0 3 9 4 /1 3 ; 0 3 9 4 /1 4 ; 0394/15.

38 N ie znaczy to, że rezygnow ano z ich usług. Członkow ie PZ PR pracow ali dla służb specjalnych jako tzw. kontakty obywatelskie lub służbow e. W praktyce była to zatem zm iana kategorii w sp ół pracy, a nie jej przerwanie.

39 AIPN, 0356/9, t. 1, Spraw ozdanie za 1976 r. [dotyczące tajnych w spółpracow ników ], opracow a ne przez W ydział I Biura „ C ” .

(12)

Analiza liczebności tajnych współpracowników poszczególnych pionów opera cyjnych resortu prowadzi do kilku podstawowych wniosków. W latach 1962-1970 pion III pod względem liczby tajnych współpracow ników ustępował miejsca pio nowi II. Od 1970 r. coraz wyraźniejsza była odwrotna tendencja (zob. wykres nr 2), co można tłumaczyć najpierw sytuacją społeczną w zakładach pracy w okresie re wolty grudniowej i następnych miesiącach, następnie przyspieszonym rozwojem ekonomicznym (pion III zajmował się też gospodarką), a od połowy lat siedem dziesiątych rosnącą aktywnością środowisk opozycyjnych. Gwałtowny spadek liczby tajnych współpracowników pionu III w 1979 r. był związany z wyodręb nieniem z jego struktur Departamentu IIIA oraz podległych mu wydziałów w ko mendach wojewódzkich M O. Do pionu IIIA, który w 1981 r. otrzymał numer V przekazano sprawy związane z „ochroną” gospodarki. Po zmianach organizacyj nych funkcjonariusze pionu III w ciągu zaledwie kilku lat (1981-1984) zwiększy li trzykrotnie liczbę swoich tajnych współpracowników.

W utworzonym w 1962 r. pionie IV resortu, zajmującym się głównie inwigi lacją K ościoła katolickiego i innych zw iązków wyznaniowych, liczba tajnych w spółpracow ników systematycznie rosła (wyjątek stanowiły lata 1965 i 1975). W tej sprawie nie zmieniła niczego popraw a formalnych stosunków między pań stwem a kierownictwem Episkopatu Polski po dojściu do władzy Edwarda Gierka. W chwili powstania pion IV resortu spraw wewnętrznych posiadał 2594 tajnych współpracowników. Dziesięć lat później było ich 4071, a w 1984 r. już 18 2 6 340. Ze szczegółowych danych z 1976 r. wynika, że na ogólną liczbę 25 174 księży, biskupów oraz alumnów świeckich i zakonnych dla SB pracow ało 2309 duchow nych41. Oznacza to, że 9,17 proc. księży było zarejestrowanych w kartotekach SB jako tajni współpracownicy42.

W latach osiem dziesiątych agentura we wszystkich pionach operacyjnych M SW gwałtownie się rozwijała. Liczba tajnych w spółpracow ników tych p io nów w zrosła z 35 265 pod koniec 1981 r. do 69 661 w końcu 1984 r. Poprzed nio aby podw oić liczbę tajnych współpracow ników, potrzebow ano całej deka dy (1 9 7 1 -1 9 8 1 ). Tendencje zmiany liczebności tajnych w spółpracow ników w latach 1 9 6 2 -1 9 8 4 w podziale na poszczególne piony operacyjne resortu spraw wewnętrznych ilustruje wykres nr 2, zaś szczegółowe dane zaw ierają ta bele nr 2 i 943.

40 Z ob. źródła dla w ykresów nr 2 -3 . Trzeba w spom nieć, że w końcu 1984 r. z D epartam entu IV wy dzielono wydziały V II-IX zajm ujące się spraw am i związanymi z rolnictwem. Weszły one w skład no w ego, VI Departam entu. W 1984 r. ponad połow a agentury w ydziałów I-VIII pionu IV (9949 osób) należała do Wydziału VII i VIII.

41 Ciekaw e, że w tej statystyce nie uw zględniono żeńskich zgrom adzeń zakonnych. N ajp raw d o p o dobniej jeśli w ogóle funkcjonow ała tam agentura, to była raczej nieliczna, opuszczenie takie m oż na w ięc uznać za zasadne.

42 AIPN, 035 6 /9 , t. 1, Spraw ozdanie za 1976 r. [dotyczące tajnych w spółpracow ników ], opracow a ne przez Wydział I Biura „ C ” .

43 N ie m ożna oczywiście wykluczyć niewielkich przekłam ań w źródłach tabelarycznych. Z pew no ścią jednak ogólne liczby (ich skala) oraz tendencje zm ian sieci agenturalnej pionów operacyjnych resortu są oddane w sposób rzetelny. Spraw dzianem są daty przełom ow e, takie jak 1953 r. (począ tek „odw ilży” po śmierci Stalina) czy 1975 (weryfikacja tajnych w spółpracow ników w okresie zmian terytorialnych).

(13)

Wykres nr 3. Tajni współpracownicy poszczególnych pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych w latach 1962-1984

wództw (wszystkie piony razem) oraz Tajni współpracownicy w latach 1 9 7 5 -1 9 7 8 (wg województw - wszystkie piony razem). Inform acje o liczbie tajnych w spółpracow ników w latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 wy

nikają z analizy raportów poszczególnych pionów operacyjnych resortu: AIPN, 0 3 9 4 /1 1 ; 0 394/13; 0 3 9 4 /1 4 ; 0394/15.

Analizując zmiany w sieci agenturalnej, warto tez wspomnieć o danych doty czących liczebności tajnych w spółpracow ników pracujących bezpośrednio dla funkcjonariuszy poszczególnych departam entów M SW w stosunku do całkowi tej liczby agentury danego pionu. W latach pięćdziesiątych odsetek ten wykazy wał wyraźną tendencję rosnącą. Tempo werbunku tajnych współpracow ników przez funkcjonariuszy centrali było wyższe od przeciętnej w terenie, a kiedy p o cząwszy od 1954 r. sieć zaczęła się kurczyć, to proces ten był szybszy w jednost kach terenowych niż w Komitecie ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a później w MSW. W rezultacie w 1960 r. ponad 10 proc. ogólnej liczby tajnych w spółpra cowników było prowadzonych przez funkcjonariuszy departam entów centrali. W latach sześćdziesiątych oraz na początku siedemdziesiątych tendencja ta zosta-

1 2 0 ła odwrócona. D opiero w połowie lat siedemdziesiątych relacje te ustabilizowa

ły się na poziomie 4 -5 proc. (por. wykres nr 4).

Stopień nasycenia agenturą poszczególnych regionów Polski

Dane dotyczące tajnych współpracow ników w każdym z województw zesta wione z liczbą mieszkańców tych województw w poszczególnych latach pozw a lają na określenie stopnia nasycenia agenturą różnych regionów Polski44. W p o niższych obliczeniach nie zostało uwzględnione województwo warszawskie wraz

44 W wykorzystanej do obliczeń ogólnej liczbie m ieszkańców w ojew ództw ujęte są także dzieci oraz m łodzież do lat 18. Ich w yodrębnienie w ym agałoby wielu żm udnych i długotrw ałych obliczeń, któ re praw dopodobnie nie zmieniłyby w istotny sposób kolejności w ojew ództw najmniej i najbardziej nasyconych agenturą. W porów naniach korzystałem z danych zawartych w rocznikach statystycz nych z w ybranych lat.

(14)

Wykres nr 4. Odsetek tajnych współpracowników pracujących dla departamentów MBP, KdsBP, MSW w wybranych latach 12 10 8 6 2,97 Ź ró d ło : AIPN, 0394/1, t. 3; 0 3 9 4 /1 1 ; 0 3 9 4 /1 3 ; 0 3 9 4 /1 4 ; 0394/15.

z W arszawą, gdzie funkcjonow ała zapewne w iększość tajnych w spółpracow ni ków prow adzonych bezpośredn io przez funkcjonariuszy departam entów MSW. D odanie liczby tajnych w spółpracow ników pracujących dla aparatu bezpieczeństw a z W arszawy i w ojew ództw a w arszaw skiego oraz departam en tów centrali m ogłoby zniekształcić obraz sytuacji w tym regionie. N ależy też pam iętać, że ponadprzeciętna liczba tajnych w spółpracow ników w danym w o jew ództw ie nie zawsze przekładała się na jakość ich pracy. Z m ateriałów szko leniowych M BP wynika, że olsztyński UB przodujący w 1948 r. w liczbie p o zyskanych tajnych w spółpracow ników był rów nocześnie nisko oceniany za ich jakość45.

W 1950 r. do regionów proporcjonalnie najbardziej nasyconych tajnymi współpracownikami należały ziemie zachodnie i północne (województwo szcze cińskie, olsztyńskie), a także województwo białostockie. Województwo szczeciń skie utrzymało czołową pozycję aż do połowy lat siedemdziesiątych (por. tabela nr 5), a w połow ie lat sześćdziesiątych dołączyło do niego także koszalińskie. N a ziemiach zachodnich, gdzie mieszkała znaczna liczba ludności napływowej (w tym Ukraińcy oraz Łemkowie), społeczeństwo było w dużym stopniu zatomi zowane. Ułatwiało to werbowanie tajnych współpracowników. Z kolei w Polsce północno-wschodniej na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych działało silne podziemie niepodległościowe, co motywowało funkcjonariuszy UB do szcze gólnie intensywnego werbunku tajnych współpracowników. Znamienne, że pre sja, by utrzymać silną agenturę na tym obszarze utrzymała się także po 1956 r.

Z początkiem lat siedem dziesiątych do czołów ki w ojew ództw o najwyż szym wskaźniku tajnych w spółpracow ników w stosunku do liczby mieszkańców dołączyło w ojew ództw o gdańskie. Był to zapewne efekt m obilizacji aparatu

121

45 AIPN, 02 9 7 /4 3 , t. 62, Ja k należy budow ać sieć agentury i sieć inform atorów , [1948], opracow a nie.

4

2

(15)

bezpieczeństwa po rewolcie grudniowej 1970 r. W w ojew ództw ie gdańskim liczebność agentury w 1970 r. wzrosła o 16,7 proc., a w 1971 r. o 24 proc., przy średniej dla całego kraju 8,6 oraz 17 proc. C o ciekawe jednak, w tym samym cza sie w województwie szczecińskim, gdzie także w grudniu 1970 r. doszło do pro testów, zanotowano odpow iednio -2 ,2 proc. (spadek!) oraz 11 proc. W 1972 r. liczba tajnych współpracow ników wzrosła o 1,4 proc. w województwie gdań skim oraz 1 proc. w województwie szczecińskim46.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w czołówce, a od 1981 r. na pierw szym miejscu wśród województw o najwyższym współczynniku tajnych w spółpra cowników znalazło się województwo chełmskie. Trudno wyjaśnić to zwiększoną działalnością opozycyjną czy też wywiadowczą - w województwie bowiem nie wiele się działo47. Być może relatywne zwiększenie się liczebności agentury było tam efektem nadgorliwości funkcjonariuszy SB walczących o tak zwane obłożenie tajnymi współpracownikami48. W województwie chełmskim według danych z końca 1982 r. wskaźnik „obłożenia” pracownika operacyjnego tajnymi w spół pracownikami należał do najwyższych w kraju i wynosił 7,8 - przy średniej kra jowej 4,81. W tymże roku „obłożenie” sprawami operacyjnymi wynosiło tam 4,67 - przy średniej krajowej 2,449. Zastanawiające jest jednak, że w 1981 r. do grona województw najsilniej nasyconych agenturą dołączyły jeszcze przemyskie, bialskopodlaskie i zamojskie. Być może miało to związek z mniejszą liczbą miesz kańców, ale nie można też wykluczyć zwiększonej aktywności funkcjonariuszy SB, starających się powstrzymać przenikanie wpływów „Solidarności” z województw przygranicznych na obszar Z SRR. N ie zaskakuje natomiast dołączenie do ścisłej czołówki województwa wrocławskiego, stanowiącego w 1981 r. jeden z najsilniej szych bastionów „Solidarności”, a następnie działalności konspiracyjnej.

Relatywnie niewielkie nasycenie agenturą w ojew ództw łódzkiego, katow ic kiego i krakow skiego należy rozpatryw ać w kontekście bardzo dużej liczby m ieszkańców tych regionów. N a podkreślenie zasługuje natom iast przypadek wojew ództw now osądeckiego i tarnowskiego, w których proporcjonalnie nie duża liczba tajnych w spółpracow ników szła w parze z ponadprzeciętną religij nością mieszkańców. Był to z pew nością region niewdzięczny dla „pracy opera cyjnej” . Znacznie trudniejsze wydaje się określenie przyczyn obecności w tej grupie w latach 1 9 7 5 -1 9 8 4 wojew ództw a siedleckiego, choć może spraw a spro-

1 2 2 w adza się po prostu do niskiej skuteczności tutejszych funkcjonariuszy SB (zob.

tabela nr 5).

„O błożenie” tajnymi współpracow nikam i oraz sprawami operacyjnymi było jednym z podstawowych kryteriów oceny pracy oficerów operacyjnych SB. Śred nie „obłożenie” tajnymi współpracow nikam i w Polsce w wydziałach operacyj nych resortu (bez Warszawy) rosło i wynosiło w 1982 r. 5,13, w 1983 r. 6,85,

46 Obliczenia na podstaw ie: AIPN, 0394/1, t. 3.

47 Por. Stan wojenny w Polsce, W arszawa 1999, s. 39, 3 1 9 , 313.

48 Była to liczba tajnych w spółpracow ników przypadająca na pracow nika operacyjnego SB. W okre sie stanu w ojennego kierownictw o M SW żądało większej aktyw ności funkcjonariuszy w rozbudo wie sieci.

49 AIPN, 03 9 4 /1 4 , t. 2, Tabele statystyczne dotyczące stanu obciążenia pracow nika operacyjnego tajnymi w spółpracow nikam i i spraw am i operacyjnymi.

(16)

w 1984 r. 7,97. W przypadku spraw operacyjnych wskaźnik ten zmieniał się na stępująco: w 1982 r. - 2,32, w 1983 r. - 2,59, w 1984 r. - 2,5 050.

Trudno jest tu uchwycić wyraźne różnice regionalne. W latach 1982-1984 w czołówce województw, w których na pracow ników wydziałów operacyjnych SB przypadało najmniej tajnych współpracowników, znalazły się gorzowskie, krakowskie, radomskie oraz włocławskie. Statystycznie najbardziej „obłożeni” byli natom iast pracownicy SB z Chełma, Słupska i Zam ościa. Tabela nr 3 przed stawia dane z województw, które w latach 1982-1 9 8 4 uzyskiwały najwyższe lub najniższe wskaźniki.

W latach 1982-1 9 8 4 najwyższe wskaźniki „obłożenia” sprawami operacyjny mi miały Chełm, Ostrołęka, Rzeszów, Zam ość, najniższe zaś Kielce, Skierniewice oraz Słupsk (szczegółowe dane przedstawia tabela nr 4).

Żadne z dużych miast, w których struktury opozycji były najsilniejsze (z wyjąt kiem Krakowa), takich jak Wrocław, Szczecin, Gdańsk czy Katowice, nie zajmowa ło znaczącej pozycji w latach 1982-1 9 8 4 pod względem ogólnego „obłożenia” funkcjonariuszy. Nieco inaczej przedstawia się sprawa w poszczególnych wydzia łach pionów operacyjnych w komendach wojewódzkich M O (od 1983 r. WUSW). W 1982 r. Wydział II KW M O we Wrocławiu ze wskaźnikiem „obłożenia” tajnymi współpracownikami 7,91 zaliczał się do rekordzistów. Sytuacja zmieniła się diame tralnie w 1984 r., gdy ów wskaźnik (5,8) stał się tu jednym z najniższych w kraju. Odwrotna sytuacja była natomiast we wrocławskim Wydziale IV gdzie to „obłoże nie” w 1982 r. (4,43) należało do najniższych w kraju, natomiast dwa lata później dołączyło do najwyższych (11,6). W przypadku „obłożenia” sprawami operacyjny mi warto wspomnieć o Wydziale IV KW M O w Katowicach, który w latach 1982 -1 9 8 4 zajmował niezmiennie wysoką pozycję. Ten sam wskaźnik w wydziale V gdańskiej KW M O w tym okresie należał do najniższych (w 1982 r. - 1,06, w 1983 r. - 1,7, w 1984 r. - 1,3). Do najmniej „obłożonych” sprawami operacyjnymi należa

ły we Wrocławiu Wydział II (w

1982

r. - 1,21, w 1983 r. - 1,2, w 1984 r. - 0,9)

oraz Wydział III (w 1982 r. - 1,98, w 1983 r. - 1,9, w 1984 r. - 1,7)51.

Tajni współpracownicy UB i SB stanowili jedną z najważniejszych części sys temu kontroli społeczeństwa i podtrzymywania dyktatury komunistycznej52. Z a

każdym przypadkiem współpracy kryły się różne motywy, różna też była atmo- 1 2 3

sfera, w jakiej odbywał się werbunek. Generalnie jednak uprawniony wydaje się pogląd, że odm ow a współpracy w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych groziła poważniejszymi konsekwencjami niż po przełomie październikowym.

N adal pozostaje nieznana liczba tajnych w spółpracow ników wywiadu MSW, a także Wojskowej Służby Wewnętrznej, Wojsk Ochrony Pogranicza oraz

Zarzą-50 W yliczenia na podstaw ie tabel zaw ierających liczby tajnych w spółpracow ników i spraw opera cyjnych przypadających na pracow ników pionów operacyjnych SB w latach 1 9 8 2 -1 9 8 4 , AIPN, 03 9 4 /1 4 , t. 2 oraz 03 9 4 /1 5 , t. 7. Z podobnych w zględów jak przy rozw ażaniach dotyczących nasy cenia agenturą poszczególnych regionów kraju, nie zostały wzięte pod uw agę inform acje dotyczące W arszawy oraz departam entów MSW.

51 Ibidem .

(17)

du II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Tym niemniej przedstawione tu dane częściowo podważają rozpowszechniony pogląd o postępującej w miarę upływu czasu liberalizacji realnego socjalizmu w Polsce. Systematyczny wzrost liczby taj nych współpracowników od początku lat sześćdziesiątych, a zwłaszcza m asowa ak cja werbunkowa w latach osiemdziesiątych skłaniają do pytania o wpływ Służby Bezpieczeństwa na ówczesną rzeczywistość. Określenie liczby tajnych w spółpra cowników stanowi jedynie wstęp do postawienia fundamentalnych pytań o rolę, jaka przypadła im w wielu znaczących wydarzeniach z naszej historii najnowszej.

Konieczne wydają się badania nad faktyczną w artością tajnych w spółpracow ników będących w dyspozycji poszczególnych pionów operacyjnych resortu. W iadomo, że jedynie część z nich dostarczała naprawdę przydatnych informacji. Pomocne w tym względzie m ogą być dane dotyczące rodzaju, liczby podejm ow a nych spraw operacyjnych oraz ich związku z informacjami dostarczanymi przez tajnych współpracowników. Interesujące będzie również zbadanie, jakiego ro dzaju sprawy operacyjne, zainicjowane doniesieniem tajnego współpracownika, kończyły się aresztowaniami lub innego rodzaju represjami, ile zaś nie rodziło żadnych konsekwencji.

Tabela nr 1. Tajni współpracownicy pionów operacyjnych resortu spraw wewnętrznych w latach 1949-1984 (na 31 grudnia każdego roku)

R ok 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 Liczba T W 5 0 2 9 6 57332 66071 7 8 359 85333 75839 3 6 085 19941 1 1587 R ok 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 Liczba T W 11588 11119 8720 9552 10750 10933 10543 10302 10779 R ok 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 Liczba T W 11845 13212 14215 15311 17735 18691 2 0 8 3 0 21998 18603 R ok 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 Liczba T W 2 0358 23293 2 5 9 0 0 2 8 1 3 5 3 0899 35265 4 5 4 8 6 5 5 6 2 7 69661

wództw (wszystkie piony razem) oraz Tajni współpracownicy w latach 1 9 7 5 -1 9 7 8 (wg województw - wszystkie piony razem ); H . D om iniczak, op. cit., s. 41 (dane z 1948 r.); AIPN, 0394/1, t. 2 (dane

z 1949 r.); inform acje o liczbie tajnych w sp ółpracow n ik ów w latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 poch odzą ze

1 2 4 spraw ozdań rocznych poszczególnych pionów operacyjnych zestaw ionych przez Biuro „ C ” MSW:

AIPN, 0 3 9 4 /1 1 ; 0 3 9 4 /1 3 ; 0 3 9 4 /1 4 ; 0394/15.

Tabela nr 2. Tajni współpracownicy we wszystkich pionach operacyjnych resortu spraw wewnętrznych w poszczególnych dekadach

L ata L iczba tajnych w spółpracow ników Z m ian a

liczbow a

Z m iana procentow a

Początek okresu Koniec okresu

1 9 5 0 -1 9 5 9 5 7 3 3 2 11119 -4 6 2 1 3 - 8 0 ,1 6 %

1 9 6 0 -1 9 6 9 8720 14215 + 5495 + 63 ,0 %

1 9 7 0 -1 9 7 9 15311 28135 + 1 4 7 8 3 + 83 ,7 5 %

1 9 8 0 -1 9 8 4 * 3 0 899 69661 + 3 8 7 6 2 + 12 5 ,4 4 %

* Brak danych z lat 1 9 8 5 -1 9 8 9 . Ź ród ło: zob. tabela nr 1.

(18)

Tabela nr 3. Średnia liczba tajnych współpracowników przypadających na jednego pra cownika operacyjnego SB w poszczególnych latach*

„O błożen ie” tajnym i w spółpracow nikam i

1982 1983 1984 Średnio w latach 1 9 8 2 -1 9 8 4 Chełm 7,8 10,1 9,4 9,1 G orzów W lkp. 4,22 5,1 6,6 5,3 K raków 4,5 4,8 6,1 5,13 R adom 4,51 5,5 6,3 3,26 Słupsk 5,84 9,1 9,8 8,24 W łocław ek 4,45 5,4 6,1 3,19 Z am ość 6,78 10,2 13,2 10,06

* U w zględnione zostały w ydziały II, III, IV, V kom endy w ojew ódzkiej M O (W USW ) w danym m ieście.

Ź ró d ło : AIPN, 03 9 4 /1 4 , t. 2 ; 03 9 4 /1 5 , t. 7.

Tabela nr 4. Średnia liczba spraw operacyjnych prowadzonych przez jednego pracowni ka operacyjnego SB w poszczególnych latach*

„O błożen ie” spraw am i operacyjnym i

1982 1983 1984 Średnio w latach 1 9 8 2 -1 9 8 4 Chełm 4 ,6 7 5,2 4 4,62 Kielce 1,54 1,8 1,9 1,74 O strołęka 2 ,96 4 3,3 3,42 Rzeszów 3,09 3,4 3,4 3,29 Skierniewice 1,52 2 1,7 1,74 Słupsk 1,24 1,6 1,4 1,41 Z am ość 3,81 5,3 5,5 4 ,8 7

* U w zględnione zostały w ydziały II, III, IV, V kom endy w ojew ódzkiej M O (W USW ) w danym m ieście.

Ź ró d ło : AIPN, 03 9 4 /1 4 , t. 2 ; 03 9 4 /1 5 , t. 7.

Tabela nr 5. Tajni współpracownicy (TW) w poszczególnych województwach

W ojew ództw a w 1950 roku

N ajbardziej zagenturyzow ane N ajm niej zagenturyzow ane

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności n a jednego TW Liczba ludności Liczba TW Liczba ludności na jednego TW Olsztyńskie 7 0 2 0 0 0 3351 2 0 9 ,4 9 Lubelskie 1638 0 0 0 2601 629 ,7 6 Białostockie 9 7 0 0 0 0 4 0 9 7 2 3 6 ,7 6 Łódzkie 2 1 0 3 0 0 0 3044 6 9 0 ,8 7 Szczecińskie 5 4 2 0 0 0 2 242 2 4 1 ,7 5 Kieleckie 1659 0 0 0 2 2 1 7 748,31

(19)

1 2 6

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Olsztyńskie 81 1000 2 3 7 0 342,19 Poznańskie 2 3 0 5 0 0 0 2292 1 0 0 5 ,6 7 Szczecińskie 6 6 1 0 0 0 1912 345,71 Bydgoskie 1597 0 0 0 1312 1217,23

Krakow skie 2 3 6 0 0 0 0 3901 6 0 4 ,9 7 Łódzkie 2 2 1 0 0 0 0 1666 1326,53

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Olsztyńskie 89 5000 482 1856,85 Kieleckie 1833 0 0 0 404 4 5 3 7 ,1 3

Szczecińskie 7 7 2 0 0 0 386 2 0 0 0 ,0 0 Katow ickie 33 1 5 0 0 0 664 4 9 9 2 ,4 7

Białostockie 1 1 0 2000 494 2 2 3 0 ,7 7 Łódzkie 2 3 3 0 0 0 0 307 7 58 9 ,5 8

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W

Szczecińskie 84 8000 495 1713,13 Katow ickie 35 2 4 0 0 0 870 4 0 5 0 ,5 7

Koszalińskie 7 5 5 0 0 0 393 1921,12 Krakow skie 2 6 4 8 0 0 0 555 4 7 7 1 ,1 7

Białostockie 1 1 6 0000 549 21 1 2 ,9 3 Łódzkie 2 4 0 9 0 0 0 475 5 0 7 1 ,5 8

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W

Szczecińskie 89 9000 710 1266,20 Katow ickie 37 0 1 0 0 0 1131 3 27 2 ,3 3

O polskie 1 0 5 9000 738 1434,96 Rzeszowskie 1758 0 0 0 533 3 29 8 ,3 1

Gdańskie 1 4 6 9000 969 1516,00 Krakow skie 2 7 7 2 0 0 0 839 3 30 3 ,9 3

Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Liczba ludności Liczba T W Liczba ludności na jednego T W Szczecińskie 9 1 0 0 0 0 792 1148,99 Poznańskie 2 6 8 6 0 0 0 1140 2 3 5 6 ,1 4

Białostockie 1 1 8 1000 983 1201,42 Katow ickie 37 3 7 0 0 0 1376 2 7 1 5 ,8 4

(20)

Liczba ludności Liczba TW Liczba ludności n a jednego TW Liczba ludności Liczba TW Liczba ludności na jednego TW

Szczecińskie 8 5 3 7 0 0 836 102 1 ,1 7 Ciechanow skie 3 9 8 7 0 0 130 306 6 ,9 2

Olsztyńskie 6 6 2 2 0 0 648 1021,91 Kaliskie 6 4 4 0 0 0 208 309 6 ,1 5

G dańskie 1249 3 0 0 1179 1059,63 Częstochow skie 7 2 7 4 0 0 224 324 7 ,3 2

O polskie 9 7 1 3 0 0 806 1205,09 Krośnieńskie 4 2 1 9 0 0 127 332 2 ,0 5

Lubelskie 8 8 5 0 0 0 691 1280,75 O strołęckie 3 6 1 9 0 0 99 3 6 5 5 ,5 6

Koszalińskie 4 3 4 8 0 0 293 1483,96 Sieradzkie 3 8 6 7 0 0 105 3 6 8 2 ,8 6

Bydgoskie 9 9 5 1 0 0 668 148 9 ,6 7 Siedleckie 6 0 1 2 0 0 158 3 8 0 5 ,0 6

Toruńskie 5 8 7 4 0 0 380 1545,79 Tarnowskie 5 7 7 9 0 0 139 4 1 5 7 ,5 5

Suw alskie 4 1 4 7 0 0 252 1645,63 N ow osądeckie 5 9 8 7 0 0 118 5 07 3 ,7 3

Chełm skie 2 3 2 8 0 0 431 5 4 0 ,1 4 Kaliskie 6 7 2 8 0 0 503 13 3 7 ,5 7

Olsztyńskie 6 9 0 0 0 0 1069 6 4 5 ,4 6 Tarnowskie 6 1 3 1 0 0 452 1356,42

Szczecińskie 9 0 6 7 0 0 1322 68 5 ,8 5 O strołęckie 3 7 2 8 0 0 273 13 6 5 ,5 7

W rocławskie 1082 6 0 0 1524 7 1 0 ,3 7 Ciechanow skie 4 0 7 2 0 0 293 1389,76

Przemyskie 3 8 1 7 0 0 522 731,23 N ow osądeckie 6 3 4 6 0 0 434 1462,21

Słupskie 3 7 4 4 0 0 510 73 4 ,1 2 Leszczyńskie 3 6 0 9 0 0 239 1510,04

Łom żyńskie 3 2 8 2 0 0 397 826 ,7 0 Katow ickie 38 0 5 9 0 0 2 4 8 0 1534,64

Bialskopodlaskie 2 8 8 2 0 0 341 845 ,1 6 Siedleckie 6 2 0 4 0 0 368 16 8 5 ,8 7

Z am ojskie 4 7 5 5 0 0 552 861,41 Piotrkow skie 6 1 3 0 0 0 362 16 9 3 ,3 7

Chełm skie 2 3 9 1 0 0 836 2 8 6 ,0 0 Lubelskie 9 7 6 9 0 0 1552 629,45

Słupskie 3 9 0 8 0 0 1358 287 ,7 8 O strołęckie 3 8 1 8 0 0 569 671 ,0 0

Przemyskie 3 9 2 5 0 0 1084 362,08 Z ielonogórskie 6 3 8 9 0 0 944 676 ,8 0

Toruńskie 6 3 3 6 0 0 1648 3 8 4 ,4 7 Krakow skie 1205 4 0 0 1661 725,71

Łom żyńskie 3 3 6 6 0 0 870 3 8 6 ,9 0 Tarnowskie 6 3 4 0 0 0 865 732,95

Z am ojskie 4 8 5 7 0 0 1253 387,63 Radom skie 7 2 4 6 0 0 882 821,54

Rzeszowskie 6 8 2 6 0 0 1738 39 2 ,7 5 Siedleckie 6 3 3 0 0 0 734 862,40

W rocławskie 1109 2 0 0 2693 411 ,8 8 Katow ickie 38 9 5 5 0 0 4408 883,73

Koszalińskie 4 8 3 7 0 0 1146 422 ,0 8 N ow osądeckie 6 5 9 3 0 0 663 9 94 ,4 2

(21)

T ab el a nr 6. T aj n i wsp ó łp ra co wn ic y w pi on ac h op er ac yjn yc h re so rt u sp ra w w ew n ęt rz n yc h (w sz ys tk ie pi on y ra ze m ) w la ta ch 1 9 5 0 -1 9 7 4 197 4 co d -04 1 3 6 1 d-1 6 0 8 1 1 3 4 8 04 CO l^ 1 1 5 0 1 4 1 0 40 O O 04 co OO 10 7 2 o-l |l 6 W Oo 04 L'-04 d  d -40 o-l 40 O 1 б Т 9 Т OO o-l oo 2 11 9 9 79 9 OO 04 04 <d 197 3 o CO 04 l n u 1 3 2 5 16 86 1 2 7 5 co L--40 1 1 3 8 13 37 ooO d-o-l 04 co oo 04 CO oo 04 13 7 0 d-04 1 0 1 3 co L'-Ό L' os 04 15 1 0 d-40 L' 19 97 3 Ł'-lo oo oCO oo o <d 197 2 O o-l 04 40 o-l 04 d-o-l o-l 15 4 4 11 8 2 co 40 O 1 0 0 3 1 2 7 8 L--CO 04 d-oo 40OO L"-oo 1 2 2 5 d-40 OO co co OO Ό O-l Ό OO OO 1 3 6 8 os L' CO o\ oo o-oo 04 L--18691 197 1 CO oo 04 L--CO 04 12 07 13 76 1 1 4 8 o-l 04 d-d  O 04 36 1 1 O d-co 04 l^ CO 40 L--04 O oo ₁₁4 0 co 40 L' o-l 04 L'-OO o-l Ό 40 Ό L'- oo-l-l en L'-Ό 40 OO OO 40 04 d-oo 17735 197 0 oo CO L"-O CO oo 04 40 04 CO 10 4 7 o-l O d-04 CO OO 1 0 5 8 oo 04 CO co O 40 oo 04 O oo CO L--10 4 4 en CO Ό co L'-40 L'- d-Ό CO 40 1 0 5 1 O L'-Ό O^ o  d  d-04 CO OO 15 31 1 o\ 40 On d~ oo 40 d-04 coCO OO 90 1 1 04 OO 04 o-l co d-O 04 L' OO Ό 04 OO O CO O 04 O d O O d-40 40 d-CO 04 L'-04 d-40 o-l L' d-oo CO CO 04 Ό 04 40 04 o-l o-l Ό Кco CO d-oo 14215 oo 40 On o-l O 40 \Z LL 40 o-l L--1 0 9 3 O O 04 co 04 CO o n oo 40 40 d-oo 40 d-CO 04 d-d O OO 40 OO d-oo 40 OO d-en 04 40 o-l CO CO 40 CO Ό L'os Ό 04 d-12536 40 lo oo 31 391 1967 CO oo O d-co l^ O o-l 40 6 0 0 1 OO OO 04CO 04 l^ O Ό Ό l^ CO CO 04 OO CO co O d-o-l 04 O l^ O L' L-. 40 d-Ό 04 Ό 40 04 o-l Ό oo L'-d d-o\ o 40 <d oo 11845 4© 40 On O 40 O d O 40 OO o-l O d d-04 L--40 CO oo O OO oo 40 04 l^ o-l o-l co CO l^ d-o-l o O o n oo 40 477 OO d-Ό CO oo o-l OO L'- d-Ό Ό 40 o-l co o-σ\ σ\ <d 40 OO 10 779 19 65 04 d O CO 40 o-l oo d-co L--oo 40 CO 04 CO O O O CO CO 40 O o-l 22 4 oo CO d-O 40 d-CO O 40 04 Ό d-Ό 04 d- L'-co CO 47 1 CO Ό 40 40 CO OO o^ d-σ\ КOO <d o CO o 196 4 04 co 40 40 o-l 40 l^ o-l O 04 d-oo O O O O co d-O 40 O co 40 o CO o-l CO CO o-l 04 40 d-40 CO d-O O 40 o-l CO Ό CO d-Ό CO d-04 d-L' en 40 L' en CO oo d-40 o\ *o 04 OO 10543 CO 40 On o-l d-40 40 CO 40 04O O d-oo o-l 04 O 40 d-co 04 04 40 col^ O L--o-l O d-o-l 40 O ooCO O 40 40 o-l 40 Ό o-l o-l Ό o-l o-l CO 40 d-o-l CO 40 o-l Ό CO 086 6 CO 04 CO CO 04 o 39 61 l^ co 40 o-l CO 40 O d O oo o-l OCO O 40 CO CO 04 O L--o oo 40 d-40 o-l d-l^ o-l L--CO O CO O CO OO O 40 OO 40 Ό OO d-co CO co d-Ό 40 L' en CO 40 CO o-04 d o o Ł'-o 40 On oo L--o 40 o-l O 04 O co CO l^ o-l O d-04 o-l CO l^ O 40 d d-Ό O o-l 40o-l o-l 04 d-o-l CO O 04 O d d d-04 d-Ό 40 o-l d-co d-OO 40 Ό OO Ό o-l 8605 L-- d-04 95 5 2 O 40 On d -04 d-o O d-oo o-l O d-40 40 d-co d-oo L--οΊ d-o-l 40 40 d d-co O lO^ ooo-l d-o-l CO O 40 O 04 o-l d-40 OO CO oo d-o-l 04CO 40 Ό Ό d-o-l o o-o- 950 o <d L oo 1959 04 CO O 40 d O 40 O O O 04 OO o-l O O d-co co O O oo l^ o-l oo l^ 40 oo-l o-l 40O l^ d-oo oo 04 co Ό Ό COΌ L U CO d-Ό 40 o-l d-40 o^ o CO O 04 11119 19 58 co CO 40 oo L-- d-04 O O 40 co 04 L--40 l^ o CO o 40 OO oo 40 OO CO O d- L--40 l^ CO d-OO O oo Ό o-l Ό L'-40 OO o-l o-l o-l Ό d-OO o-l L' oo d-OO ΟΊ o-o o 40 OO oo oo lo 1957 O o-l 40 oo O d-o-l oo O OOOO l^ oo l^ oo o CO L--CO 04 04 O oo oo o-l O o-l co 40 d-oo d-40 L^ co 40 d-co co L~-oo o-l Ό o-l d-en Ό L~-CO d-OO o-o CO o oo L--oo lo 1956 o-l oo 40 CO l^ L--O 04 18 82 1 2 1 0 O O 40 15 64 o-l40 d-l^ o-l 40 OO o-l Τ'-40 CO l^ d c-1 40 1 0 7 0 11 37 COΌ o-l d- ł"-04 16 94 COΌ OO 1898 3 OO 04 1994 1 19 55 15 6 6 13 1 2 16 4 6 36 30 1 8 2 9 o-l oo 40 39 0 1 21 6 5 99 9 1 23 70 d-o-l 3633 1 7 8 0 o-l 04 4040 L'-40 31 2 8 1 0 3 1 34 365 0 3 Z t 36 085 19 54 3669 40 65 36 26 91 95 34 16 1 3 1 0 77 38 43 88 33 22 50 18 17 96 50 02 39 12 33 08 12 32 39 63 6097 6 6 8 1 7 29 56 CO oo oo <d ₇58 39 195 3 3969 4409 4552 95 21 36 05 9 9 6 1 7730 4366 3 8 9 1 34 6 3 o-l 04 d- 30 2 3 6 2 5 8 4316 3509 15 82 CO d- 672 0 23 93 o-o o^ oo 40 <d <d CO 85333 195 2 37 1 8 4252 4846 926 0 30 8 3 1 8 3 1 73 3 1 3804 17 8 4 d L--04 o-l 4296 27 8 1 5566 3602 3097 13 5 0 39 6 5 59 1 8 o-l d-o-l o-l 7 57 00 265 9 7 83 59 195 1 33 95 38 33 41 98 7900 d d-40 o-l 13 6 5 58 33 26 65 40 d-2 396 3480 22 65 49 51 3 234 2 752 ₁₁82 L' o n co 48 11 17 5 0 o_oo 04 CO 40 d-oo O <d IZ 0 9 9 195 0 4097 3587 313 9 6 3 2 8 L--o-l o-l 10 2 5 5076 10 9 3 3044 33 5 1 18 8 2 4344 2886 2242 CO o-l oo 3727 3806 14 5 1 5 56 26 40 O Ł'-5 73 32 1 B ia ły s to k 1 Bydg os zcz 'Й O _{1 K} a to w ic e 1 K ie lc e 1 K osz ali n 1 K ra k ó w 1 L u b li n O 'B •■ё 'O ‘o & 'O 1 O ls z ty n 1 O p o le 1 Poznań 1 Rzesz ów 1 Sz czecin W a rsz a w a mi ast o W a rsz a w a w o j. 1 W ro c la w Z ie lo n a G ó ra Ra ze m KW M O D ep ar ta m en ty O g ó łe m * W la ta ch 1 9 5 6 -1 9 5 7 w o je w ó d zt w o łó d zki e or az Ł ód ź uj ęt e są łą cz n ie . Ź ró d ło : A IP N , 0 3 9 4 /1 , t. 3 .

(22)

Tabela nr 7. Tajni współpracownicy w pionach operacyjnych resortu spraw wewnętrznych (według województw) w latach 1975-1984

W ojewództwo 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 Biała Podlaska 151 160 185 216 231 279 341 4 7 0 568 654 Białystok 326 349 386 422 463 508 561 748 868 1110 Bielsko-Biała 301 343 412 463 511 579 651 843 1171 1654 Bydgoszcz 668 685 756 793 815 879 934 1161 1427 1770 Chełm 124 143 177 209 224 313 431 710 832 836 Ciechanów 130 167 181 189 206 238 293 428 684 909 C zęstochow a 224 316 4 0 7 474 539 618 813 1100 1352 1557 Elbląg 241 280 305 342 361 398 455 622 750 1042 G dańsk 1179 1214 1244 1323 1376 1416 1556 1874 2038 2268 G orzów W lkp. 211 256 288 316 343 393 439 549 662 849 Jelenia G óra 2 6 7 295 321 378 4 0 7 436 528 7 0 7 945 1153 Kalisz 208 240 288 336 393 415 503 692 903 1131 Katow ice 1547 1859 2 155 2 3 6 6 2528 2 6 0 7 2 4 8 0 3003 3474 4408 Kielce 531 541 573 641 704 755 943 1254 1681 2429 Konin 216 163 200 201 262 354 384 5 1 0 665 784 Koszalin 293 263 320 364 371 402 4 8 7 675 923 1146 K raków 594 608 669 725 787 841 983 1127 1378 1661 K rosno 127 155 198 229 259 310 414 5 4 6 659 816 Legnica 195 248 2 9 7 325 352 388 478 648 790 1047 Leszno 142 143 149 158 168 191 239 362 478 681 Lublin 691 722 763 821 810 878 922 1149 1336 1552 Łom ża 157 185 229 259 282 342 3 9 7 479 591 870 Łódź 538 644 779 9 1 7 1062 1169 1181 1368 1498 1856 N ow y Sącz 118 136 181 220 249 2 9 7 434 554 610 663 Olsztyn 648 704 760 838 880 9 4 7 1069 1214 1312 1598 O pole 806 700 736 751 744 869 1011 1253 1553 1858 O strołęka 99 111 128 132 135 186 273 4 0 0 439 569 Piła 221 196 222 250 272 313 364 538 710 830 Piotrków Tryb. 243 215 2 1 7 243 258 304 362 714 9 8 0 1435 Płock 183 174 223 253 302 351 459 668 792 944 Poznań 634 721 828 914 1003 1091 1201 1434 1637 2188 Przemyśl 175 177 2 3 7 311 404 453 522 680 836 1084 R adom 291 296 337 406 438 514 541 623 719 882 Rzeszów 230 233 268 333 385 428 545 851 1148 1738 Siedlce 158 155 193 2 2 7 253 289 368 5 0 6 611 734 Sieradz 105 113 124 163 201 248 325 504 613 751 Skierniewice 137 144 162 190 208 246 301 374 5 2 7 671 1 2 9