Sprawy słowiańskie w życiu i twórczości Kraszewskiego

Wincenty Danek

Sprawy słowiańskie w życiu i

twórczości Kraszewskiego

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 54/2, 357-374

SPRAWY SŁOWIAŃSKIE

W ŻYCIU I TWÓRCZOŚCI KRASZEWSKIEGO

Wielostronność zainteresow ań artystycznych, naukowych oraz ideo­ wych Kraszewskiego to podkreślana często cecha jego osobowości tw ór­ czej. Zajmował się wszelkimi przejaw am i życia swego narodu, jego historią, aktualnym i przeobrażeniam i gospodarczymi i społecznymi, na które chciał wpływać jako powieściopisarz i publicysta. Nie był mu obcy żaden z prądów ideowych, żadna z koncepcji światopoglądowych, które nurtow ały życie polskie w XIX wieku.

Nic dziwnego więc, że zainteresowaniam i swymi objął Kraszewski na stałe, tj. omal do końca swego życia i twórczości, również i proble­ m atykę słowiańską, w różnych jej dziedzinach — literackiej, kulturalnej i politycznej.

W szkicu niniejszym chciałbym przedstawić ogólny obraz rozwoju i zmian, jakie zachodziły w poglądach pisarza i w sposobach jego re­ cepcji przede wszystkim słowianofilskich idei. Idee owe w pływ ały na formowanie się świadomości autora Ulany w wołyńskim okresie jego życia i działalności, zaś po r. 1863, w okresie drezdeńskim, zadecydowały w niem ałej mierze o ukształtow aniu się politycznego stanowiska K ra­ szewskiego wobec zaborców.

Zarówno ze względu na szczupłe ram y tego szkicu, jak i z uwagi na niepełny jeszcze stan badań nad tą stroną poglądów i twórczości autora Lądowej pieczary, trudno o kom pletną dokum entację genezy niektórych pomysłów, stanow isk i literackich realizacji poglądów K ra­ szewskiego n a „sprawę słow iańską”. Nie sposób wobec tego przedstawić jakąś całkowicie zobowiązującą ich ocenę. Niniejsze opisowe, inform u­ jące naszkicowanie tem atu należy traktow ać jako pierwszą próbę jego ogarnięcia, za którą musi pójść udokumentowane, wyczerpujące opra­ cowanie.

Dla takiego wstępnego rekonesansu poznawczego najlepiej przyjąć chronologiczny porządek analizowania wypowiedzi, deklaracji i doku­

mentów artystycznych, które wyszły spod pióra Kraszewskiego a do­ tyczą problem atyki „słow iańskiej”. Jeśli chodzi o podział na okresy, nie napotykam y tu na żadne trudności, gdyż całokształt interesującego nas dorobku pisarskiego autora Dziwadeł dzieli się w sposób dość oczy­ w isty na prace pochodzące z okresu wołyńsko-warszawskiego i z okresu drezdeńskiego.

W pierwszym z tych okresów uwagę Kraszewskiego zatrzym yw ały problem y literackie i ogólnokulturalne, a także perspektyw y cywiliza­ cyjne wspólnoty słowiańskiej, przeciwstawione kulturze Zachodu; w okresie tym próbował też pisarz literackiego opracowania tez sło- wianofilów rosyjskich, dotyczących pierw otnej gminy słowiańskiej oraz solidarnego współżycia dworu ze wsią, i tw orzył powieściową ilustrację p atriarch alnej utopii i m itu o dobrym dziedzicu, opiekunie wsi i chłopa. W okresie drezdeńskim interesowały Kraszewskiego już nieomal w y­ łącznie polityczne konsekwencje słowianofilskich idei o federacji pań­ stwowej narodów słowiańskich, tzn. konsekwencje, jakie w ynikały dla narodowej polskiej spraw y z panslawistycznych dążności caratu z je­ dnej, a z zaborczych, germ anizacyjnych tendencji Bismarcka i Niemiec, połączonych pod hegemonią Prus, z drugiej strony. Z oceny niebezpie­ czeństwa dla spraw y polskiej obu tych groźnych program ów ideowych płynął też system politycznych ostrzeżeń, które pisarz przekazywał w łasnem u społeczeństwu w różnych w ariantach publicystycznych i po­ wieściowych.

1

Najwcześniejsza wypowiedź młodego jeszcze pisarza na pasjonujący podówczas tem at pokrew ieństw i związków, które łączą języki i piś­ m iennictwa narodów słowiańskich, oraz w sprawie perspektyw poli­ tycznych stąd w ynikających znajduje się w artykule Myśli o gra­

matyce history czno-porównawczej języków słowiańskich. Była to w au­

torskim zamiarze wypowiedź naukowa, przejaw zainteresow ań młodego pisarza sanskrytem i świadectwo jego kandydow ania na stanowisko wykładowcy języka polskiego na U niwersytecie Kijowskim. Zgłosiwszy naukową konieczność rozpoczęcia badań nad pokrewieństwem języków słowiańskich, wszedł autor na płaszczyznę koncepcji słowianofilskich i przeniósł p un k t ciężkości swych uwag ku ideowo-politycznym kon­ sekwencjom faktu owych pokrew ieństw :

A któż w ie, czyli podobne zbliżenie, pojednanie, zrównanie nie byłoby pierwszym krokiem do zjednoczenia, które leży w łonie czasu niechybne. C ywilizacja łączy ludy tysiącem stosunków i potrzeb w zajem nych, ustanaw ia handel płodów umysłowych; w pływ y częstsze, term inologie wspólne, powoli, nieznacznym i ogniwam i łączą najrozm aitsze języki; czemuż by bratnich k ie ­

dyś ściślej nie związała w spólność ukształcenia i losów, tak jak je roz­ łączyły w ypadki różne i koleje? [...] Co czas rozłączył, czas złączyć może; co rozdział odróżnił, połączenie zjednoczyć к

Podobne, autom atyczne nieomal przejście od literackich tym razem rozważań o konieczności międzysłowiańskiej inform acji na tem at no­ wych książek ku rozważaniom o narodowej jedności Słowian znajdujem y w „A thenaeum ” :

Zwracając szczególną uwagę na literatury słow iańskie, nadal [Redakcja] starać się będzie o szczegółowe sprawozdania z postępów literatury w Rosji, Czechach i innych krajach pobratymczych. Dotąd było to trudnym, lecz na przyszłość zdaje się' być podobnym, zwłaszcza gdy i literaci plem iennicy Sło­ w ianie zechcą się do upow szechnienia w iadom ości w interesie całej S ło­ wiańszczyzny przykładać. Do tego nakłonić mogą uw agi К o 11 â r a, które wkrótce um ieścimy: O piśm ien nej wzajem n ości Słowian 2. Uwagi te przekony­ w ają o istnieniu rzeczyw istym w z a j e m n o ś c i takiej gdzie indziej (u Gre­ ków) i dowodzą, że różnice dialektów nie są u nas zaporą, i być nie powinny, do wzajem nego poznania siebie, wspom agania, uważania za jeden naród i jedno p le m ię 3.

Postulat międzysłowiańskiej wzajemności na polu literackim, wraz ze wszystkimi ideowymi konsekw encjam i jego realizacji, odczytujem y w kolejnej wypowiedzi Kraszewskiego z roku 1841:

Myśl spajania w jedno duchowe ciało w szystkich literatur pobratymczych słow iańskich narodów z każdą chw ilą jaśniejsza w yrasta i więcej zw olenn i­ ków znajduje. Czesi tłum aczą ruskie i polskie pism a, my Czechów i zwra­ camy w zajem nie na się oczy, zajm ujem y się postępam i z braterską trosk li­ w ością, bez zazdrości, bez w spółubiegania, pracujem y jakby na w spólne dobro, bo w szyscyśm y Słow ianie i w szyscy piszemy po słow iańsku, choć jeden rus­ kim, drugi polskim , trzeci czeskim jęz y k ie m 4.

Jako redaktor „A thenaeum ”, realizował K raszew ski program lite­ rackiej wzajemności Słowian bardzo starannie i konsekwentnie. W wie­ lu rozsianych w pierwszym roczniku pism a wypowiedziach przedstaw ił plan możliwie dokładnej inform acji o wszystkich nowościach w litera­ turze i nauce każdego narodu słowiańskiego, plan tłum aczeń i w ymiany prac między autoram i polskimi, rosyjskim i i czeskimi. Zamieszczał prze­ glądy nowości wydawniczych, zestawienia bibliograficzne, recenzje prac

1 J. I. K r a s z e w s k i , Myśli o gram atyce h istory czn o-porów n aw czej j ę z y ­

k ó w słowiańskich. „Tygodnik P etersburski”, 1837, nr 57, s. 343.

2 Chodzi o rozprawę J. K o l i a r a O literackiej w zajem n ości (1836). Kra­ szew ski jej przekładu w „A thenaeum ” nie opublikował.

3 „A thenaeum ”, 1841, t. 5, s. 249. W dziale Korespondencja „A th e n ae u m ”, k tóry stanow ił uzupełnienie prospektu pisma za ten rok.

4 J. I. K r a s z e w s k i , Literackie wieści. „Tygodnik Petersburski”, 1841, nr 26, s. 143.

rosyjskich i czeskich z zakresu historii Słowian, pisał o bieżących pro­ blemach ich życia, omawiał dzieła Hanki, Safarika, Jungm anna i Kol- lara, w ykazując dobrą znajomość dorobku twórczego tych pisarzy. Choć od 1843 r. redaktor „A thenaeum ”, zdając sobie niew ątpliw ie spra­ wę z tego, do jakich celów zm ierzają wodzowie koterii, zwłaszcza Hen­ ryk Rzewuski, jako autor Mieszanin obyczajowych, zam knął szpalty swego pisma dla dyskusji nad ideologicznymi problem am i słowiano- filstwa, drukował jednak dalej wiele przekładów z literatu ry rosyjskiej, np. Gogola Płaszcz, Dziennik wariata i fragm enty Martwych dusz, utw ory Lermontowa, skazki i byliny. Poza odosobnionymi sprawozda­ niami, jak np. ze znanego dzieła K arela V ladislava Z a p a 5, przy której to okazji wypowiedział szereg uwag o um acnianiu się więzi między Słowianami, zaprzestał Kraszewski, również i w prospektach na ko­ lejne lata wydawnicze, angażować pismo w programowe deklaracje 0 charakterze słowianofilskim. Skompromitowanie się w 1843 r. Michała Grabowskiego znanym listem do Juliusza Strutyńskiego uświadomiło redaktorow i „A thenaeum ” dodatkowo, jakie mogą być konsekwencje propagandy zbliżenia się narodów słowiańskich i wzajemności k u ltu­ ralnej między nimi.

Pierwsze zetknięcie z problem atyką w ym iany k ultu raln ej między narodam i słowiańskimi, wejście w krąg idei słowianofilskich odbywało się zatem w czasie ożywionych kontaktów Kraszewskiego z członkami koterii petersburskiej, w czasie regularnej w spółpracy z organem ko­ terii „Tygodnikiem P etersburskim ”, kiedy początkujący powieściopisarz 1 publicysta zamieszkiwał na głuchej prow incji w ołyńskiej, w Omelnie, a potem w Gródku. Nic dziwnego, że dotarły do niego raczej elem enty zachowawcze tego wielkiego kompleksu spraw ideowych, które obej­ m uje term in słowian of ilstwo, choć w innych dziedzinach twórczej dzia­ łalności, np. jako powieściopisarz, zajmował Kraszewski stanowisko de­ m okratyczne. W czytelniczej recepcji mogło ono uchodzić naw et za radykalne, jakkolw iek takim nie było.

Poza wspólną dla obu nurtów słowianofilstwa, postępowego i zacho­ wawczego, spraw ą słowiańskiej wzajemności przejął Kraszewski i w łą­ czył do swych kam panii publicystycznych, i do dydaktycznych powieści z tezą, również obronę swojskości, rodzimości k u ltu ry oraz całego życia narodowego przed wpływam i ku ltury kapitalistycznego Zachodu, głów­ nie Francji. Nie da się zaprzeczyć bardzo bliskiego związku owych po­ stulatów zachowania rodzimego, słowiańskiego charakteru życia i oby­ czajów, ratow ania zdrowej, rolniczo-wiejskiej gospodarki przed klęską industrializacji oraz urbanizacji — z poglądami słowianofilów ro sy j­

. 5 K. V. Z a p, C e sty a prochâzkÿ po Halićke zemi. Praha 1844. Zob. spraw o­ zdanie K r a s z e w s k i e g o w: „A thenaeum ”, 1845, t. 2, s. 63—128.

skich. Istniały jednak także inne, wyłącznie polskie współczynniki genezy tej w ybujałej troski pisarza o swojskość i rodzimość; odmien­ nych również używ ał on argum entów k ry tykując kulturę Zachodu — w porównaniu z analogicznymi wypowiedziami rosyjskich słowianofilów oraz członków koterii. Zmieniało to poważnie sens kam panii Kraszew­ skiego.

Chodzi tu przede wszystkim o trzy lata ciągnący się na łamach „Ty­ godnika P etersburskiego” (1837— 1839) cykl artykułów publicystycz­ nych pt. Asmodeusz. Słowami diabła Asmodeusza poddał tam Kraszew­ ski surowej k ry ty ce m iejską i przemysłową cywilizację Zachodu, za­ kwestionował sens postępu technicznego, oświaty i nauki — w tych kształtach rozwojowych, jakie dały się zaobserwować głównie we F ran ­ cji. Mimo niektórych jaskraw o ostrych, prow okacyjnych praw ie sfor­ mułowań nie była to zasadnicza negacja postępu i opowiedzenie się za

status quo ani też nie był to w yraz tęsknoty za utraconym rajem pa-

triarchalnej szczęśliwości. Pisarz zakwestionował zdobycze współczesnej k u ltury i cywilizacji m aterialnej z moralistycznego p u nk tu widzenia. Kiedy rozmówca Asmodeusza, Don Kleofas, chwalił się oszczędnością sił ludzkich spowodowaną przez w ynalazek maszyny parow ej, Asmode- usz replikował:

Siłę ludzką i czas ludzki zbytkujące gdzieście obrócili? Daliżeście im jakie lepsze zatrudnienie od dawnych, bardziej szlachetne? K orzystniejsze dla ich szczęścia? Spójrzno w okolice Lionu! Nie sąć to tłum y głodnych i bied­ nych wyrobników, których bankructwo Am eryki, a w części niedostatek za­ trudnienia, próżniactwa, pijaństw a i rozbojów uczą? Jest to użytek z oszczę­ dzonych czasu i siły?

Wiek w asz jest w iekiem obojętności m oralnej.

Z rozkoszą poglądam na w szelkie niedorzeczności, na K rólestwo Egoizmu wznoszące się na ziemi, na profanację w szelkiego rodzaju z religij waszych, literatury, filozofii, nauk, moralności, na przedajność waszą, na obojętność zimną, na zwierzęce d z i s i a j , będące godłem w ieku R.

Przy wszystkich niedostatkach takiej perspektyw y wobec współczes­ ności, trzeba przyznać, że atak Kraszewskiego był celny, zwłaszcza że instynkt urodzonego publicysty kazał m u um iejętnie dobierać tem aty, obrazy, konkretną egzemplifikację satyrycznych wycieczek. W arto też pamiętać, że był to pierwszy etap w alki Kraszewskiego o polską książkę dla polskiego czytelnika, w alki tak wysoko cenionej naw et przez nie­ chętną pisarzowi krytykę.

Jednostronność doboru m ateriałów o charakterze dem askatorskim przeobraziła cykl w rodzaj obyczajowego pam fletu przeciw moralności

6 J. 1. K r a s z e w s k i , Asm odeu sz w roku 1837. „Tygodnik P etersburski”, 1837, nr 83, s. 500; nr 98, s. 583, 584.

pieniądza, przeciw m aterialnym zyskiem m ierzonem u wartościowaniu ludzi, kultury i nauki. Czasem w ydaje się, że pierwszą pubudką do tej rozprawy ze znienawidzonym porządkiem były niektóre przypowieści z Ksiąg pielgrzymstwa Mickiewicza. Swoista antygallom ania Asmode-

usza zdradza również swe pochodzenie oświeceniowe: dosłuchujemy się

w niej znajomych myśli wielkich satyryków polskich tego okresu, a chyba i pewnych pogłosów publicystyki wileńskich Szubrawców. Do­ dajmy, że cykl ten ukazywał się w „Tygodniku P etersb u rsk im ” przez pewien czas równolegle z innym cyklem artykułów Kraszewskiego, zatytułow anym Choroby moralne X I X wieku. Był to może świadomy chw yt publicystyczny autora, zaniepokojonego tym , że do antyzacho- dnich idei Asmodeusza zbyt ostentacyjnie przyznawali się członkowie koterii, zalecając go rosyjskim kołom słow ianofilskim 7. Choroby mo­ ralne, które Kraszewski w artykułach pod tym tytułem badał i pró­ bował leczyć śmiechem oraz ironią, to niechęć do specjalistycznego wy­ kształcenia, próżniactwo, odrętwiałość i „zatrzym anie um ysłowe” (że użyjem y zmodyfikowanych nieco tytułów poszczególnych części pam- fletu), „ukrainom ania” i „gorączka paskw iliczna”. Był to więc atak na zastój gospodarczy i kulturalny, na m artw otę i zacofanie prowincji, na polsko-szlacheckie nawyki, błędy i dziwactwa, na te zatem elem enty świadomości społecznej, na które w dużej części została później skie­ rowana ofensywa ideowa pozytywizmu.

W tym kontekście oglądany, Asmodeusz nie zasługuje na bezapela­ cyjne potępienie jako m anifest solidarności ideowej z koterią, jak to dotychczas — z m ałym i w yjątkam i (Straszewska, In g lo t)8 — zwykło się sądzić. W każdym razie tylko w niektórych składnikach jego kon­ cepcji doszukiwać się można sugestii i wpływów konserw atyw nego sło- wianofilstwa.

W istocie rzeczy jedna tylko wypowiedź publicystyczna z tego okre­ su świadczy, że pisarz niedokładnie kontrolował precyzję kształtów słownych swych prawdziwych intencji i że dał się ponosić nastrojom chwili. Jest to często cytowany — niestety w oderw aniu od innych deklaracji pisarza — fragm ent artykuliku Literackie wieści, gdzie czy­ tam y pełne szowinistycznej niem al pewności siebie zdania, z którym i Słowianie rzekomo zw racają się do Francuzów i Niemców:

7 J. I. K r a s z e w s k i , Choroby moralne X I X wieku. „Tygodnik Petersburski”, 1841, nr 34.

8 M. S t r a s z e w s k a , Czasopisma literackie w K r ó lestw ie Polskim w la ­

tach 1832— 1848. Cz. 1. Wrocław 1953, s. 51—64, 68—73, 87—89. — M. I n g l o t , Poglądy literackie koterii p etersbu rskiej w latach 1841— 1843. Wrocław 1961,

Patrzajcie, patrzajcie, słuchajcie! Tak, przyszedł czas na Słowian, przyszedł na nich czas pochwycenia ośw iaty, nauki, cyw ilizacji steru w ręce silne i zdrowe, w piersi gorące, w um ysły jasne i silne prostotą swoją. Przejdą do nas nauki, przejdzie do nas życie um ysłowe, a na Zachodzie zostaną — przem ysł i gwary dogasającego żywota na sporach o mydlane bańki reform socjalnych! K łaniam y w ielm ożnym nauczycielom , którzy już dziecinnieć ze starości zaczynają, gdy my dorastamy, młodzi i s il n i9.

W tym samym arty k u le autor pochwalił Mieszaniny obyczajowe Jarosza Bejły, znając jedynie fragm ent ich rękopisu odczytany przez Rzewuskiego w Kijowie. Można domyślać się, jak bardzo musiał K ra­ szewski żałować nieostrożności i pośpiechu, jeśli już w 1843 r., w listach do księdza Chołoniewskiego, nazywał po imieniu stanowisko Rzewus­ kiego i Grabowskiego, jeśli po zaprzańskich deklaracjach autora L ite­

ratury i k r y ty k i w listach do Pisariew a i Strutyńskiego uważał nie­

dawnego w spółpracownika za skompromitowanego w opinii polskiej, bo: „Ex inferno nulla redemptio” 10. Zaś w r. 1845, po zaliczeniu K ra­ szewskiego przez ,,Rok” po zn ań sk i11 do zdradzieckiej spółki „Tygodnika Petersburskiego”, oświadczył nasz pisarz w liście do Konstantego Pod- wysockiego, że został skom prom itow any „chwilową stycznością z G ra­ bowskim i B ejłą” 12.

Niewątpliwie zbyt późno zorientował się autor Ulany, jakie mogą być polityczne konsekwencje haseł wzajemności słowiańskiej i dążeń do bliżej nie określonej wspólnoty na podłożu etnicznym, językowym i kulturalnym , jeśli jako kandydat na hegemona wspólnoty w ystępuje carska Rosja, zaś stronę polską reprezentują pozbawieni uczuć i god­ ności narodowej przedstawiciele arystokracji kresowej.

Widmo panslawizmu, dobitniej zwanego panrusizm em, kazało więc Kraszew skiem u po 1841 r. powstrzymać się od jakichkolw iek deklaracji ideowych słowianofilskich także i na łamach „A thenaeum ”. W konse­ kw encji przyszło do zerw ania oraz do utarczek prasowych z Rzewus­

9 Zob. przypis 4.

10 Zob. list K r a s z e w s k i e g o do Chołoniew skiego, z 1 XI 1843. Cyt. za: A n t o n i J. [ R o l l e ] , J. I. K r a sze w sk i i ksiądz Sta nisła w Chołoniewski. „Pa­ m iętnik N aukow y i L iteracki”, 1878, s. 702—703.

11 Zob. —D.— [E. D e m b o w s k i ] , Sprawozdanie z piśmienności polskiej

w ciągu 1843 roku. „Rok”, 1844, t. 1. W sądach krytyka, jeśli chodzi o twórczość

K r a s z e w s k i e g o , było w iele nieporozum ień, jak np. negatyw na ocena L a ­

t a m i czarnoksięskiej. O ceniając krytycznie zw iązki pisarza z koterią, kończył

D em bow ski sw oją w ypowiedź: „Szkoda talentu, że ten w ziął kierunek, a do B ejły i do Grabowskiego lg n ie” (s. 63).

12 Cyt. za: A. P ł u g , Józe f Ignacy K raszew ski. (Życiorys). W: K sięga ju b ile u ­

szow a dla uczczenia pięćdziesięcioletn iej działalności literackiej J. I. Kraszewskiego.

kim, do zupełnego zaś rozluźnienia, a potem do zaniku związków z G ra­ bowskim.

Penetracja koncepcji słowianofilskich w świadomość ideową pisarza nie ograniczyła się jednak w tym okresie tylko do tem atów poru­ szanych w „Tygodniku P etersburskim ” i „A thenaeum ”. Tem aty te, mimo pozornie literackiego i ogólnokulturalnego charakteru, w w arun­ kach polskich od razu nabierały ciężaru politycznego.

Niewątpliwy dowód, że zagadnienia słowiańskie docierały do K ra­ szewskiego i formowały jego postawę pisarską nie tylko poprzez filtr reakcyjnych poglądów koterii, stanow i zainteresow anie zbieraniem , w y­ dawaniem i artystycznym i przeróbkam i zabytków ludowej twórczości literackiej, co było program ow ym postulatem dem okratycznego kie­ ru n k u słowianofilstwa. Zanotować tu trzeba, poza w ydaniem k ilku za­ bytków plebejskiej literatu ry mieszczańskiej z XVI w .13 oraz poza ich beletrystycznym i p rzeró b k am i14, następującą wypowiedź K raszew skie­ go z r. 1839, ogłoszoną, rzecz ciekawa, w „Tygodniku P etersb u rsk im ” , a poruszającą spraw ę w ydaw ania „poezji gm inu” :

Dotychczasowe praw ie w szystkie o b r a b i a n i a są bezsilne i rzem ieśln i­ cze. W ielce się bow iem mylą w szyscy, którzy sądzą, że tylko o b r a b i a ć trzeba poezją gm inu. N ie — ją trzeba zostawić, jak jest, a w jej duchu tworzyć. Ta pierworodna poezja będzie g m i n u , ta druga n a r o d o w ą . W szelaka poezja g m i n u jest n a r o d o w ą , nie każda narodowa jest poezją g m i n u [...].

Nie godzi się jej o b r a b i a ć , tylko potrzeba t w o r z y ć w jej du ­ chu [...]15.

Sam nie „tworzył w duchu” poezji ludowej, ale dał próbkę, jak rozumie podobną m etodę korzystania z tekstów, tym razem plebejsko- -mieszczańskiego pochodzenia, dokonując beletrystycznej adaptacji m. in. Komedii rybałtowskiej i Peregrynacji dziadowskiej, później zaś ko­ rzystając z nich w Z ygm untow skich czasach przy kom ponowaniu scen

z życia dziadów i klechów.

Najciekawszym z p u n k tu widzenia literackiego śladem w pływ u kon­ cepcji słowianofilskich n a twórczość powieściopisarską Kraszewskiego jest próba ujęcia w artystyczne kształty utopii patriarchalnego okresu współżycia dw oru ze wsią w powieściach Ładowa pieczara (1852) i Dzi-

wadla (1853). Trzeba też zakwalifikować jako rezu ltat ideowych związ­

ków ze słowianofilstwem ten ty p k ry ty k i moralności pieniądza i pogoni

13 J. I. K r a s z e w s k i , Pom nik i do historii ob yc za jó w w Polsce z X V I i X V II

wieku, w y d a n e z rzadkich dru ków. W arszawa 1843.

14 J. I. K r a s z e w s k i , P owia stk i i obrazy historyczne. W ilno 1843.

15 J. I. K r a s z e w s k i , Słowo o obrabianiu podań gminnych. „Tygodnik P e­ tersburski”, 1839, nr 100, s. 560.

za zyskiem, jaki odczytujem y w rezonerskich partiach późniejszych nieco powieści: Choroby w ieku (1857) i Metamorfozy (1859).

Dziwadla to w swych istotnych, dydaktycznych partiach powieść

0 dobrym dziedzicu, który opiekuje się jak ojciec poddanymi, zakłada dla nich szkołę, szpital i ochronkę, uczy właściwych sposobów gospoda­ row ania i sam pracuje fizycznie (autor podkreśla starannie ten fakt, aby nie uszedł uwagi czytelnika). Wszystkie nowości w dziedzinie gos­ podarki stosuje pan G raba ostrożnie, ale nie w celu zwiększenia do­ chodów. Odznacza się on dużą wiedzą i zainteresowaniami intelektual­ nymi, je st człowiekiem św iatłym oraz religijnym . U topijny charakter działalności tego w zoru cnót obyw atelskich pochodzi ze świadomego założenia autora, by przedstawić syntezę możliwości rozumnego pa- triarchalizm u, połączonego z rządnością i zamożnością. W swoim czasie powieść wzbudziła zainteresowanie, tru dn o jednak dziś orzec, jak zo­ stała przez szlachtę odczytana — czy jako autorska rezygnacja z dal­ szych obrazów krzyw dy chłopskiej w rodzaju Ulany, czy jako ich ko- rektura, czy też jako kolejny p rzytyk do braku gospodarności szlachty, jej niskiego poziomu umysłowego i pańszczyźnianej eksploatacji chło­ pa? Sądzę, że i tą kopią Pana Podstolego, i następnym i spośród dopiero co wymienionych powieści zarabiał Kraszewski w opinii panów braci na miano niebezpiecznego utopisty, choć w uwagach dygresyjnych tak bardzo się starał zrzucić ze szlachty winę za pańszczyźniane nadużycia.

Fabuła Lądowej pieczary zawiera również utopijne, ale wyraźnie osadzone w realiach współczesności (wieś S tare w pobliżu Oleska, na terenie Galicji) obrazy harm onijnego współżycia dw oru i chłopów. A utor tak prowadzi zdarzenia fabularne, aby ukazać różne formy opar­ tej na Uczuciowych związkach współpracy między szlachecką rodziną Stareńskich a przewodzoną przez H rycia Sorokę gromadą chłopską. Gromada domaga się od Joachim a Stareńskiego, by w stąpił w związek małżeński, a naw et w ybiera dla niego tow arzyszkę życia. Kiedy Joachim zmarł, poraniony przez dzika na polowaniu, gromada opiekuje się wdową 1 synem sierotą, broni dworu przed rabusiam i. Hryć, człowiek w ykształ­ cony, który wrócił na wieś, jedzie z synem Joachim a do Lwowa, aby tam się opiekować, jako były nauczyciel, edukacją szkolną małego S ta­ reńskiego.

Obrazy minionej patriarchalnej szczęśliwości, form y idealnego fu n k ­ cjonowania gminy słowiańskiej zawarł au tor w obszernym epizodzie, kiedy Hryć Soroka opowiada Juliuszowi, konkurentow i do ręki wdowy po Joachim ie, jak to za przodków bywało. Opowiadanie m a miejsce właśnie w owej tajem niczej, strzeżonej przed okiem profanów, „Lądo­ wej pieczarze”.

Bohaterem indyw idualnym powieści uczynił Kraszewski chłopa, owego właśnie H rycia Sorokę, zaś zbiorowym — prowadzoną przez niego gromadę wiejską.

Hryć to stróż pam iątek patriarchalnej przeszłości, przechowywanych w Lądowej pieczarze jak w świątyni, rozum ny doradca, sędzia, prawie kapłan. Godność kmiecą ceni jak szlachectwo. Gromadę wyposaża K ra­ szewski w przyrodzony rozum i ,,wiedzę tajem nic niedostępnych uczo­ nym ”. Dwór jest w obrazie powieściowym wyłącznie przedmiotem wdzięcznych uczuc i opieki tejże gromady. Wydaje się to wskazywać na intencję przekonania czytelnika, iż w u stro ju patriarchalnej sielanki pierwsze miejsce należało do chłopa. F a k t ów należy uw ydatnić, bo stanowi on obraz owej utopijnej harmonii, odm ienny od ukazywanego przez doktrynę słowianofilską, dla której chłop to naiwne, pełne pro­ stoty i dobroci dziecko, w ym agające oświaty w religijnym duchu i ro­ zumnej opieki „starszego b ra ta ”.

Interpretacja sensu ideowego powieści nie pozostawiała dotychcza­ sowym badaczom wątpliwości. Ładowa pieczara to wycofanie się z daw­ nych, hum anitarno-dem okratycznych pozycji (Historia Sawki, Ulana), przejście na pozycje „szlacheckie”. Nie sądzę, aby spraw a była aż tak prosta, bo obrazy legendarnej zgody, wzajemnego szacunku i przyjaz­ nego współżycia wsi i dw oru można odczytać również jako krytykę aktualnej sytuacji pańszczyźnianej. Oczywiście autor nie ułatw ia jedno­ znacznego ustalenia swych intencji, bo nie może się zdobyć na decyzję, czy uznać sytuację we wsi S tare za absolutny w yjątek w historycznym i geograficznym zasięgu rzeczywistości pańszczyźnianej, czy też sy tu ­ ację ową generalizować. W ypowiedzi autorskie w prost i kom entarze publicystyczne przeciw staw iają patriarchalny ład tej wzorowej słowiań­ skiej gminy jako form y współżycia szlachty z ludem w historycznej przeszłości — zarówno współczesnym, reform atorskim próbom, jak i pańszczyźnianemu porządkowi. A utor w yraźnie nie jest zdecydowany, bo naprzód bierze w nim górę pryncypialny przeciw nik rew olucyjnych przem ian, a potem rzetelny, uczciwy pisarz-realista. Stąd niejednoznacz­ ność wymowy ideowej utw oru. Z pewnością jednak szlachcie nie od­ powiadało ani powieściowe wywyższenie chłopa — w raz z długimi w y­ wodami pisarza o przyrodzonej, instynktow nej mądrości ludu, ani ukazanie patriarchalnej sielanki jako ideału w zajem nych stosunków dw oru ze wsią.

Echa słowianofilskiej pogardy dla Zachodu odnaleźć można także w kontrastach fabularnych między dziejam i pana Dembora i jego ro­ dziny a dziejami rodziny Solskich z powieści Choroby wieku. Towa­ rzyszy tym kontrastom ch arakterystyka postaci na zasadzie „czarne—

—białe", aby tym łatw iej skompromitować spekulanckie i wyrafinow ane w egoizmie poczynania m ajątkow e pana Dembora.

Cytat, w ybrany odpowiednio z mnóstwa publicystycznych dygresji autorskich, objaśni najlepiej, o co pisarzowi chodziło w tym powieś­ ciowym przeciw staw ianiu rodzimej poczciwości egoizmowi pieniądza.

Nie przeczę, że dobry byt m aterialny w yw iera w pływ przeważny na ukształcenie moralne i w yrobienie się duchowe, ale cyw ilizacja teraźniejsza zaślepia nas, nie dając rozpoznać granicy, gdzie się kończy rozumna zapo­ biegliw ość i postęp rozsądny, a poczyna szał handlarski, spekulacyjny i zu ­ pełne zm aterializow anie ludzkości. [...] Cywilizacja dzisiejsza, całkiem i w y ­ łącznie m aterialna, w artość człow ieka m ierzy jego praktycznością [...]. W kra­ jach, gdzie już ta cyw ilizacja stanęła na najw yższym szczeblu rozwinienia, w idzim y jej owoce — wpośród kolei, fabryk, wśród nagromadzonych bogactw ludność zbestw iona i w ynędzniała, ogłupiona, bez kawałka chleba często, lub w dostatku, a bez czucia i m yśli, w ystaw ia najstraszniejszy kontrast bo­ gactw a m aterialnego i nędzy moralnej, odrętw iałości i zestarzenia straszli­ wego. [...]

Formy są, ducha nie ma 1C.

W słowach pełnych oburzenia potępia dalej K raszewski ,,ostygnienie ducha", kosmopolityzm, gnębienie M urzynów i niedolę pracującego ubóstwa — jako nieuchronne rezultaty polityki egoizmu i spekulacji.

A zatem nie tylko słowianofilski lęk przed Zachodem, ale i nie opu­ szczający Kraszewskiego nigdy zmysł społeczny oraz m oralna odraza do życia cudzym kosztem dyktow ały m u pomysły do Chorób wieku, do rezonerskich partii Metamorfoz, do całej grupy omówionych tu powieści z dziesięciolecia 1849— 1859, w raz z Bożą czeladką (1857) i wierszowaną sielanką Wioska (1859), Tutaj również należy przyporządkować wiele tych partii Wieczorów wołyńskich, gdzie autor z pozycji słowianofil- skięh oświetlał problem y współżycia dw oru ze wsią.

Osobnej, fachowej oceny historyka sztuki (a raczej kultury), ar­ cheologa i prehistoryka wymagałoby am bitne dzieło Kraszewskiego

Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej

(I860). A utor nie uważał oczywiście Litw inów za Słowian, ale m yślał wtedy kategoriam i federacji państw ow ej polsko-litewskiej, sam lubił się nazywać Litwinem , był przy tym autorem złożonej z trzech części epopei o m itycznych i najdaw niejszych dziejach Litw y (Anafielas, 1840— 1845), a także autorem historycznej m onografii Wilno (1840) i dzieła Litwa (1847— 1850). Książka o sztuce u Słowian ma wszystkie cechy „starożytnictw a" uprawianego w tedy przez am atorów — z po­ budek i patriotycznych, i kolekcjonerskich. U Kraszewskiego widać je­ dnak zamiłowanie do sprawdzania i system atyzowania faktów, widać ostrożność w konstruow aniu uogólnień (choć nie brak także naiwnych,

1C J. I. K r a s z e w s k i , Choroby wieku. Studium patologiczne. T. 2. Wilno 1857, s. 21—23.

z dzisiejszego punktu widzenia, etymologii oraz rozm aitych uproszczeń). Ze zgromadzonej tu wiedzy korzystał K raszew ski później obficie przy tw orzeniu Starej baśni.

Poważne świadectwa swej „starożytniczej” wiedzy o spraw ach sło­ wiańskich zgromadził K raszew ski w trzech tomach Wspomnień Odessy,

Jedyssanu i Budżaku, w ykorzystując rezultaty podróży i pobytu w Odes­

sie w 1843 r. oraz naukowe i tow arzyskie kontakty z członkami Odes- kiego Towarzystwa H istorii i Starożytności, a zwłaszcza z Apollonem Skalkowskim. Nawiązał tu Kraszewski stosunki z uczonymi rosyjskim i i z Bułgarem Bazylim Apryłowem. Nie bez oporów ze strony rosyjskich członków został później wprowadzony w skład wymienionego Tow a­ rzystw a i utrzym yw ał odtąd stały k o n tak t z rosyjską nauką historycz­ ną, zajm ując się głównie pracami, które dotyczyły dziejów U krainy i Zaporoża.

Tak się przedstawia zespół faktów dokum entujących zainteresowania Kraszewskiego problem atyką słowiańską do roku 1863. Publicystyka, powieściopisarstwo, a naw et poezja, próby prac historycznych i podróżo- pisarstw o dają w yraz tem u znaczeniu, jakie wiązał K raszew ski naprzód ze wzajemnością słowiańską w dziedzinie k u ltu ry i literatu ry , potem — przejściowo — z możliwością etnicznego scalenia organizmów słowiań­ skich; ukazują przekonanie Kraszewskiego o słuszności niektórych ele­ mentów słowianofilskiej utopii społecznej. Syntezą wszystkich k ierun­ ków zainteresowań spraw am i Słowiańszczyzny była jego „starożytnicza” praca o ambicjach naukow ych — wspom niana Sztuka u Słowian, szcze­

gólnie w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej.

Całkiem inne oblicze „spraw y słow iańskiej” dojrzał pisarz w okresie drezdeńskim i dał mu też odm ienny w yraz literacki.

*

Po roku 1863 sytuacja polityczna zmieniła się całkowicie. W obliczu okrutnych form carskiego odw etu za powstanie, wobec w zrostu a n ty ­ polskich tendencji wśród społeczeństwa rosyjskiego — w ystarczy w y­ mienić nazwisko K atkow a — a dalej wobec przeobrażenia się słowiano- filskich koncepcji w panslawistyczne, w ideologiczną nadbudowę carskiej zaborczości — wobec tych wszystkich zjawisk trudno było Polakowi kontynuować złudzenia o słowiańskiej wzajemności. Stąd aprobow ana przez Kraszewskiego nieobecność Polaków na Kongresie Słowiańskim w Moskwie w r. 1867, stąd gwałtowna, antycarska publicystyka Rachun­

ków, a przede wszystkim beletrystyczny cykl „obrazków ” o tem atyce

powstaniowej, rozpoczęty Dziecięciem Starego Miasta (1863), a za­ kończony Ż yd em (1865— 1866). W świadomości patrioty, bolejącego nad klęską ojczystego kraju, nad ogromem s tra t ludzkich i m aterialnych,

nie zatarła sią jednak nigdy granica między autokratycznym reżimem a narodem rosyjskim . W chwilach najbardziej palącego patriotycznego gniewu w łaśnie w narodzie rosyjskim poszukiwał sił, które by zdołały przeciwstawić się wspólnemu wrogowi obu narodów — caratowi i jego biurokratyczno-policyjnej machinie.

Z chwilą jednak, kiedy w Prusach doszedł do władzy Bismarck, a zwłaszcza kiedy po zwycięskiej wojnie z - Francją powstała Rzesza Niemiecka, następuje dość gw ałtowny zwrot w politycznej orientacji Kraszewskiego, który w latach tych w yraźnie pretendow ał do ujęcia rządu dusz w narodzie. Pisarz przeciw stawiał się rew olucyjnym kon­ cepcjom w alki o wolność narodow ą i przeobrażenia społeczne, ale jako głównego w roga spraw y narodowej zwalczał mobilizujące się i orga­ nizujące siły rodzimej reakcji. Od roku 1871 cichną w publicystyce Kraszewskiego tony oskarżycielskie wobec caratu i rozpoczyna się w iel­ ka akcja uświadam iania o grozie germańskiego niebezpieczeństwa, n a­ przód n a łam ach pisma „Tydzień”, potem w korespondencjach do kraju, drukow anych w różnych polskich pismach. W arto przypomnieć, że K ra­ szewski był już wówczas obyw atelem niemieckim; atakując szczególnie ostro Bism arcka przygotow yw ał z beztroską nieostrożnością swój proces lipski w roku 1884.

W tym stanie rzeczy odżyły, bo odżyć musiały, dawne, częściowo literackie koncepcje o słowiańskiej wzajemności, przybierając jednak od razu polityczny charakter poszukiw ania sprzym ierzeńca dla zagro­ żonej w swoim bycie polskości. Bismarckowska walka o kulturę, z roku na rok potężniejące ataki n a stan polskiego posiadania w granicach państw ow ych Prus, wzmagająca się fala propagandy antypolskiej skło­ niły pisarza do pow rotu na teren y ideowe zdawałoby się na zawsze już porzucone i wyjałowione. Kraszewski uruchom ił wszystkie środki propagandowe, jakim i dysponował, odnowił kontakty słowiańskie, zw ła­ szcza kontakty z Czechami (dociera również do potencjalnych sprzy­ m ierzeńców — W ęgrów )17. Jeśli chodzi o Czechów, pisarz myślał o w y­ swobodzeniu ich spod wpływów panslawizmu. W stosunku do Łużyczan realizow ał z pełną słusznością i powodzeniem swoje poglądy na sło­ w iańską „wzajem ność” i organizował różne form y pomocy dla budzą­ cego się do życia narodu. Równocześnie zaczynają do niego drogami poufnym i trafiać propozycje rosyjskie z różnych ośrodków ideowo- -politycznych, aby rozpocząć akcję „pojednania”.

17 K ontakty ze slow ianofilskim i działaczam i czeskim i ukazuje praca: J. S 1 i- ż i ń s к i, Z kore spondencji J. I. K ra szew sk ie g o z Czechami. Warszawa 1962. Z ainteresow anie budzącym się ruchem narodowym wśród Łużyczan, form y po­ mocy dla tego najm niejszego z narodów słow iańskich przedstawia: W. T a s z y с к i,

Trzeba od razu zaznaczyć, że nie były to propozycje rządowe, gdyż dla władz carskich pozostał Kraszewski zawsze podejrzanym , którem u np. w 1881 r. dano takie w arunki udzielenia wizy wjazdowej do K ró­ lestwa, że m usiał zrezygnować z zamiarów odwiedzenia żony i dzieci w Warszawie. Traktowano go przecież jako zbiega, który porzucił oby­ w atelstwo rosyjskie dla austriackiego, a potem saskiego i niemieckiego. Nie można mu było form alnie udowodnić identyczności z Bolesławitą, ale ani III Oddział M inisterstwa Spraw W ewnętrznych, ani prasa ro­ syjska nie miały co do tego wątpliwości. O wszystkich spraw ach do­ tyczących pisarza decydował zawsze sam car.

Z propozycjami nawiązania kontaktów w ystępow ały koła liberalne, w zależności od nasilenia propolskich tendencji odgórnych, od zmian na stanowiskach m inisterialnych, od stanu rozgryw ek dyplom atycznych między Rosją i Niemcami, bo oba państw a zaborcze przy każdej okazji próbowały wzajemnego szantażowania się „spraw ą polską”. N ajjaskra- wiej uw ydatniło się to w r. 1879, przy okazji jubileuszu pięćdziesięcio­ lecia twórczości Kraszewskiego. Wszystko to są sprawy, które czekają na pełną dokum entację historyczną. Rąbka tajem nicy uchyla ciekawa praca Diny Prokofiewej o Kraszewskim w prasie rosyjskiej d ru ­ giej poł. w. XIX, oparta m. in. na policyjnych m ateriałach archiw al­ nych 18. Ze źródeł polskich wymienić tu należy zachowany w całości dwugłos korespondencyjny Kraszewski—K irkor i rosyjskie listy Berga do K raszew skiego19.

W każdym razie nieprzekraczalną granicą dla Kraszewskiego były kontakty z władzami carskimi, które w jego ocenie oznaczały zdradę narodową. W swoich antygerm ańskich kalkulacjach, w mobilizowaniu sprzymierzeńców dla spraw y polskiej brał jednak pod uwagę te siły społeczne i polityczne państwa carskiego, które nazyw ał „Rosją p rzy ­ szłości”. Nie były to siły ludowe, rew olucyjne, ale siły liberalne, demo­ kratyczne, których dojścia do władzy się spodziewał na gruzach bliskiej, jak sądził, klęski carskiego reżimu.

A ntygerm ańska ofensywa Kraszewskiego przyjęła naprzód kształty publicystyczne na łamach „Tygodnia” i w deklaracjach broszury Pro­

gram Polski 1872, który to program form ułował pisarz jak gdyby

kierownik odpowiedzialny za całość życia narodowego. Rozmiary i for­ my przejaw iania się naporu niemieckiego we współczesności ukazyw ał najpierw w beletrystycznych kształtach powieści Na Wschodzie (1866),

18 Praca D. P r o k o f i e w e j będzie publikowana w jednym z następnych ze­ szytów „Pamiętnika Literackiego’’.

19 Listy znajdują się w Bibl. Jagiellońskiej: rkps 6028 — K r a s z e w s k i e g o do A. Kirkora, rkps 6509/IV — K i r k o r a do Kraszewskiego, rkps 6487 — N. B e r g a do Kraszewskiego.

Dziadunio (1869), Mogilna (1871) i Nad Spreą (1874), by potem w wiel­

kim cyklu kronik historycznych skonstruować system ostrzeżeń przed niebezpieczeństwem germ ańskim , system oparty na doświadczeniu dzie­ jowym, a ukazujący chronologicznie po sobie następujące fazy i form y przejaw iania się tego niebezpieczeństwa: tj. cesarstw a niemieckiego, Krzyżaków, rakuskich in try g i saskiego panowania. Skądinąd wiemy, że za inicjatora zaborów uważał, zresztą nie bez podstaw, Prusy.

Równocześnie jednak otw ierał oczy tym, którzy, być może, ulegali jeszcze złudzeniom co do istoty panslawizmu. Dopuszczając myśl o swo­ bodnej federacji narodów słowiańskich, odrzucał zdecydowanie utopijne mrzonki o jednym narodzie słowiańskim, akcentował mocno praw o każ­ dego z tych narodów do w łasnej kultury, języka i państwowości. Z tej podstaw y wychodząc, pouczał również Polaków o prawie „Rusi”, tj. U krainy i Białorusi, do stanow ienia o sobie. Piętnow ał i dem askow ał metody panslawizm u carskiego, jego „szał unifikacyjny”. Stw ierdzał w yraźnie:

rosyjski panslaw izm nie chce jednoczyć, pragnie p o ch łan iać20.

Rosja [...] wym aga od tych, którzy się chcą z nią połączyć, zupełnego za­ parcia cech indyw idualnych, tradycji, języka, w iary i przyjęcia cech rosyj­ skich, charakteru r o sy jsk ie g o 21.

Przepaść dzieli Polskę od Rosji — a nazw iskiem jej — rząd rosyjski -2.

— pisał, cytując praską „Correspondance Slave” dla poparcia swego ' sceptycyzm u co do szczerości intencji rządu rosyjskiego w sprawie po­

rozum ienia się z Polakami.

Z tego powodu otaczał Kraszewski wielką sym patią osobę Hercena i jego dem askatorskie akcje w „Kołokole”, choć zupełnie nie rozumiał i nie doceniał, naw et w brew lepszej wiedzy i znajomości faktów, dzia­ łalności rew olucyjno-dem okratycznych ugrupowań rosyjskich.

Świadectwo beznadziejności wszystkich prób porozumienia się pol­ sko-rosyjskiego dał w powieściowych obrazach tomu 3 i 4 bardzo nie­ udanej powieści o w ym ow nym ty tule Zagadki (1870— 1873). Dopuścił tam w prawdzie możliwość m ałżeństw a dwóch p ar mieszanych — Polaka z Rosjanką i Rosjanina z Polką, ale równocześnie przedstaw ił wielką dyskusję ideologiczną „uczciwych” Rosjan i Polaków, zorganizowaną w Krakowie, w hotelu „Pod Różą” . Próba „dogadania się” nie dała rezultatów , bo Rosjanie nie mogą się zgodzić z w arunkiem w stępnym — zwrócenia Polsce niepodległości. Jedyny pozytyw dyskusji, chyba z

au-20 [Przegląd prasy], „Tydzień”, 1870, nr 10, s. 72.

21 J. I. K r a s z e w s k i , O panslawizmie. Kraków 1889, s. 16. Szkic w ydany pośm iertnie, pisany przypuszczalnie w roku 1873.

22 [Przegląd prasy], „Tydzień”, 1870, nr 43, s. 402.

ten tycznych faktów zrekonstruow anej, to zgodna ocena wspólnego dla Słowian niebezpieczeństwa germańskiego.

Mimo niedwuznacznych deklaracji Kraszewskiego, że nie zgodzi się reprezentować żadnej akcji „pojednania” między władzą carską i naro­ dem polskim, bo uważałby to za zdradę interesów narodow ych — a mo­ że właśnie dlatego, że poglądów swoich nie ukryw ał — były pewne próby wciągnięcia pisarza w posunięcia pojednawcze o bliżej nie okreś­ lonym charakterze. I tak w spom niana już w ym iana korespondencji między Kraszewskim i K irkorem zaw iera w listach z 1871 r. m ateriały o planach założenia w Dreźnie (!) pism a mającego na celu zbliżenie Polaków i Rosjan. Rzecz nie doszła do skutku. K raszewski był zdania, że powinno to być pismo rosyjskie, a Polaków należy zaprosić jako współpracowników, oczywiście nie kosztem jakichkolw iek wyrzeczeń, jeśli chodzi o zasadniczy problem — o praw o do niepodległości23.

Listy Kraszewskiego do K irkora z la t 1879— 1880 inform ują rów ­ nież o próbach zaangażowania pisarza w inne akcje pojednawcze, o wi­ zycie w Dreźnie „wysoko postawionego R osjanina”, jednego z koryfeu­ szów partii pan slaw izm u 24, o porozum ieniu się autora Starej baśni w tych m ateriach z Turgieniew em i zam iarach „używ ania” K raszew - szewskiego do P etersburga й . P isarz przyjm ow ał te pogłoski ostrożnie, naw et z lękiem; w ostateczności jednak uniemożliwiono m u naw et w y­ jazd do Królestwa.

Oczywiście, że m ateriały czerpane z korespondencji z K irkorem m ają tylko względną wartość. K irkor był niepopraw nym ugodowcem — mimo ty lu rozczarowań i ty lu ciosów, którym i się mu odwdzięczały władze carskie. Od Kraszewskiego doczekał się bezwzględnej k ry ty k i swych pociągnięć i był przez niego uw ażany za rodzaj agenta do spraw niezbyt czystych. Czytając ich dwugłos korespondencyjny odnosi się często wrażenie, że K raszew ski opędzał się od natrętnych propozycji ugodo­ wych i likwidował przykre sytuacje, w które go w prowadzały in try ­ ganckie pociągnięcia K irkora.

K ontakty z K irkorem odsłaniają istotne przyczyny zainteresow ania Kraszewskiego w tym okresie problem atyką słowiańską. W liście z 23 września 1879 K irkor kom unikował autorowi Starej baśni swoją koncepcję w ydania nakładem księgarza petersburskiego Wolffa w ielkiej, trzydziestotomowej „Encyklopedii słow iańskiej”. Proponował, aby p rzed­ stawiciele każdego z narodów słowiańskich pisali tam o swoich krajach we w łasnym języku. Nie w ahał się nazywać tego projektu „wieżą Babel”, nie ukryw ał również, że pom ysł taki budzi zasadnicze

zastrze-23 Listy K r a s z e w s k i e g o , z 14 IV oraz zastrze-23 IV 1871. 24 List K r a s z e w s k i e g o , z 13 II 1880.

żenią wśród Rosjan, którzy chcieli wprowadzić do encyklopedii język rosyjski. Oto, co m u na to odpowiedział Kraszewski:

Co do „Encyklopedii słow iań sk iej”. Ja ją dawno jeszcze projektowałem w W arszawie. Może to być dzieło m onum entalne, może w nim S łow iańsz­ czyzna przed Europą po raz pierwszy zam anifestować się z całym sw ym bytem, zasobam i i przeszłością, ale to zadanie najm niej lat kilku, sił ogrom ­ nych i kapitału olbrzymiego wym agające.

Aby przedsięw ziąć to dzieło, pierwszą rzeczą jest w yjść z jakiejś zasady. Tą zasadą m usi być rów noupraw nienie w szystk ich narodowości odrębnych plem ienia słow iańskiego i języków. Żadnych hegem onii — ani rosyjskiej, ani polskiej — w szyscy tu równi być muszą.

Jeżeli rosyjski pierw iastek zechce dominować, krzykną: Panslaw izm

m oskiew ski — i dzieło zabite, jeżeli polski — na inny sposób toż samo. Jak to rozwiązać, ja nie wiem . Nie przeczę, że sposób, jaki w y podajecie, jest jedyny racjonalny, ale co to będzie za całość jednolita, gdzie alfabety naw et muszą być różne. Trudności są w ielkie. Gdyby m ożliwą rzeczą było złożyć Encyklopedię, jak w y m ówicie, nie byłbym w cale tem u przeciwnym , lecz czy to podobna?? Z powodu Encyklopedii tej najlepiej się okazują trudności naw et federacyjnego połączenia. A na zasadzie federalizm u, z zupełnie dobrą wiarą w ykonyw anego, potrzeba jednak starać się zbliżyć, aby ogromnemu naciskow i germ anizm u się oprzeć. Publiczności o tych sprawach m ówić nie podobna — i niech Bóg broni — ale pryw atnie p otrzeb a2e.

Na tym przykładzie najlepiej można zaobserwować, jak w problem ie naukowym i edytorskim dostrzegał pisarz wyłącznie jego polityczną stronę i jak ją oceniał z p unktu widzenia swych ideowych zasad o rów ­ noupraw nieniu wszystkich narodów oraz z uwagi n a pożytek czy szko­ dliwość dla „spraw y polskiej”.

Odnotować tu rów nież należy ostatnią próbę, ty m razem naukową, działalności Kraszewskiego na polu „starożytnictw a”, a mianowicie projekt encyklopedii staropolskiej, który opracował z inicjatyw y Jó ­ zefa Łepkowskiego, profesora archeologii na Uniwersytecie Jagielloń­ skim. P rojek t przyjęła w 1874 r. Komisja Archeologiczna Akademii Umiejętności, a w rok potem opublikowała 27. P ro jek t grzeszy niew

ąt-20 List znajduje się w zbiorze listó w K r a s z e w s k i e g o do A. M iłaszew - skiego (Bibl. Jagiellońska, rkps 5312, k. 34), przypuszczalnie dlatego, że w 1879 r. zarówno Kirkor, jak i M iłaszew ski krzątali się w K rakowie w spólnie około ju b i­ leuszu sw ego patrona, a w 1880 r. działali w kom itecie w ydania Księgi p a m ią t k o ­

w e j jubileuszu J. I. K raszew skiego 1879 roku. (Kraków 1881). Kirkor zapewne

pożyczył list M iłaszew skiem u, a ten nie zwrócił go adresatowi.

27 P roje kt en cyklopedii starożytn ości polskich J. I. Kraszew skie go, p r z y j ę t y

p rze z K o m isję Archeologiczną A kadem ii U m iejętności w K rakowie . Kraków 1875.

Odbitka z: „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału H istoryczno-Filozo- ficznego AU ”, 1875, t. 3. Szeroką dokum entację pom ysłu powyższego P ro je k tu znajdujem y w listach J. Ł e p k o w s k i e g o do K raszewskiego z lat 1873— 1875 (Bibl. Jagiellońska, rkps 6517/IV). Można tam również odczytać historię „utopie­ n ia ” realizacji pom ysłu przez niechętnych Łepkowskiem u i pisarzowi członków K om isji Archeologicznej, przede w szystk im przez W. Łuszczkiewicza.

pli wie pomieszaniem problem atyki archeologicznej, prehistorycznej i hi­ storycznej, zgłoszone przez Kraszewskiego hasła dotyczą tak różnorod­ nych dziedzin, jak etnografia, ku ltura m aterialna, geografia, historia polityczna, w ierzenia religijne itd. Trudno jednak oceniać ten projekt z punktu widzenia ówczesnego stanu wiedzy — choćby z uwagi na charakter samego wydawnictwa. Chodzi wyłącznie o zaznaczenie, jak żywe było wciąż zainteresowanie Kraszewskiego z okresu' S z tu k i u Sło­

wian, jak w ytrw ale dążył on do naukowego ujęcia swej im ponującej

wiedzy o faktach z różnych dziedzin „starożytnictw a”.

Syntezą literackich koncepcji pisarza w zakresie spraw słowiańskich, a równocześnie najważniejszą jego deklaracją ideową w tej dziedzinie, była Stara baśń. Nie trzeba tu powtarzać ustalonych już w nauce są­ dów na tem at ogromu i wartości zam kniętej w powieści wiedzy pisarza z zakresu archeologii i prehistorii, ani też ostatnich opinii (np. Aleksan­ dra Gieysztora) o poznawczych walorach artystycznej wizji K raszew ­ skiego 28, jeśli chodzi o początki państwowości polskiej. W arto nato­ m iast uw ydatnić, że Stara baśń jest apelem o jedność słowiańską na tle powinowactwa plemiennego, językowego i kulturalnego, a także i re­ ligijnego. Głosicielem tej jedności jest i Słowan, i Wizun, i dwaj obcy młodzieńcy, których autor w potrzebnych m u m om entach akcji w pro­ wadza do chaty Piastuna. W ielokrotnie słowami tych postaci postuluje pisarz konieczność solidarności plemion słowiańskich od B ałtyku do Bałkanów, od Łaby do Bugu i dalej na wschód — jako jedynie sku­ tecznej formy obrony przeciw germ ańskiem u naporowi.

Na tym trzeba by zakończyć przegląd najważniejszych świadectw artystycznych oraz ideologicznych, które dokum entują całość poglądów Kraszewskiego w interesującej nas dziedzinie spraw słowiańskich. Przegląd ten wymaga, jak to już przyszło się zastrzec, rozszerzenia i po­ głębienia dokumentacji, a także oparcia o tło słowianofilstwa polskiego i obcego. Nawet jednak w obecnym kształcie szkic niniejszy pozwala ocenić, w jakim stopniu czynne zaangażowanie się w ideowe problem y Słowiańszczyzny zaważyło na twórczości artystycznej oraz na treściach patriotycznej publicystyki Kraszewskiego.

Cokolwiek by można powiedzieć o różnych fazach rozwojowych słowiańskiej myśli Kraszewskiego, a naw et o błądzeniu po jej peryfe­ riach i manowcach, jednem u zaprzeczyć nie można: nigdy nie kierow ało pisarzem stronnicze uprzedzenie, ciasny interes klasowy czy też d o ktry­ nerski upór, ale zawsze miał na oku dobro całości narodu, zawsze się troszczył, aby przysporzyć m u sprzymierzeńców i uchronić od śm ier­ telnych ciosów germ anizacji i rusyfikacji.

28 Zob. A. G i e y s z t o r , posłow ie do: J. I. K r a s z e w s k i , Stara baśń. War­ szawa 1956.