Biał., D roh., Lom. 16(1998)
PODSTAWY TEOLOGICZNE W EKOLOGII
Treść: W prowadzenie. I. Główne problemy ekologiczne w teologii. II. Główne zasady dialogu (w tym i ekologicznego) w teologii. Podsumowanie.
W PROW ADZENIE
Z agad n ienia ekologiczne od lat sześćdziesiątych XX w iek u z w ra cały u w agę uczonych w Polsce i w m ięd zyn aro d o w y ch b ad an iach n a ukow ych. P rzykładem tej sytuacji jest R aport o Ś rodow isku U T hanta z 1969 ro k u .1 O d tam tych lat nasilają się zm ian y w śro d o w isk u sp o łeczno-przyrodniczym , co pow od u je w zro st zain tereso w ań tym śro d o w iskiem uczonych a w śró d nich filozofów i teologów oraz polityków .
Refleksja tutaj zaw arta dotyczy p rzed e w szystkim zag ad n ień eko logicznych ro zp atry w an y c h w św ietle n a u k i S oboru W atykańskiego D ru g ieg o,2 now ego K atechizm u Kościoła K atolickiego3 i n au czan ia pap ieża Jana Paw ła II oraz kształtującej się problem atyki filozoficznej śro dow iska społeczno-przyrodniczego w ekofilozofii.
U p o d sta w pro b lem aty k i ekologicznej ro zp atry w an ej w teologii leży p ra w d a o Bogu Stw órcy i p ra w d a o stw o rzen iu św iata i człow ie ka. P ra w d a ta w y stępu je w różn y ch religiach św iata i m oże stać się p o d s ta w ą d ia lo g u ekologicznego w ram ach poszczeg ó ln y ch k u ltu r i dyskusji m iędzy-k u ltu ro w ej zag a d n ień ekologicznych. W chrześcijań stw ie cały w szechśw iat oraz Ziem ia i życie na niej w raz z człow iekiem KS. JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A
' U. T h a n t , Człowiek i je g o środowisko, w: D ajcie szansę Ziemi, w yboru artykułów dokonał J. Zieliński, W arszawa 1971, 233-282.
2 Sobór W atykański Drugi. Konstytucje, Dekrety, D eklaracje - Tekst łaciński i polski, E ditions du D ialogue, Paris 1967; por. A. Skowronek, Teologiczne zbliżenia. Węzłowe problem y Vaticanum II w aspekcie ekumenicznym, WATK, W arszawa 1993.
są ujęte w Sym bolu w iary katolickiej jako dzieło stw orzenia. Z tej p o d staw ow ej p ra w d y w ynikają p raw a i obow iązki oraz w artości i zasad y p o stęp o w an ia istot ro zu m n y c h i w olnych w obec całego stw o rzen ia, a zatem ró w n ież w obec śro d ow isk a p rzy ro d n ic zeg o i śro d o w isk a sp o łecznego, co ujm uje się w jed ny m w y rażen iu „środow isko społeczno- p rz y ro d n ic ze ". P rzy toczo n e w iększe frag m en ty tek stó w źró d ło w y ch mają na celu um ożliw ienie C zytelnikow i w łasnej interpretacji tych tek stów , e w en tu aln ie o d n alezienie obszerniejszych k o n tek stó w w ź ró dłach.
1. G łów ne p rob lem y ekologiczne w teologii
1. Praw da teologiczn a o Bogu Stw órcy. Podejm ując to za g a d n ie nie sięgam y do tekstów now ego K atechizm u Kościoła K atolickiego, k tó ry w łaściw ie jest n ajn o w szą sy n tezą jego n au k i. S ynteza ta z aw ie ra dorob ek Soboru W atykańskiego D rugiego, całą tradycję Kościoła oraz trzydzieści łat pracy po tym Soborze. P rzytoczym y tutaj tylko te sfor m ułow an ia dotyczące Boga Stwórcy, stw o rzonego św iata i człow ieka, które są p o d staw ą do ro zw iązań problem ów ekologicznych w teologii.
W nauce K atechizm u4 o dziele stw orzenia przytoczone są n a s tę p u jące tw ierdzenia dotyczące Boga:
— Bóg stw arza w szechśw iat p rzez m ąd ro ść i miłość; — Bóg stw arza „z niczego";
— Bóg stw arza św iat u p o rząd k o w an y i dobry; — Bóg pod trzy m uje i p ro w ad zi stw orzenie;
— Bóg jest transcend en tn y w obec stw orzenia i jest w n im obecny. S form ułow ania p o w y ższe w yrażają p ra w d ę o Bogu Stwórcy, k tó ry jest tran sce n d en tn y w obec sw ojego stw o rzen ia i p ra w d ę o Bogu, k tó ry jest obecny w sw oich stw orzeniach . O to tekst w y rażający tę myśl: „Bóg jest nieskończenie większy od wszystkich swoich dzieł: ... Ponie waż jednak jest Stwórcą niezależnym i wolnym , pierwszą przyczyną w szy st kiego, co istnieje, jest także obecny w najgłębszym w nętrzu swoich stivo- rzeń:..." (300).
2. Praw da teologiczna o stw orzeniu w szechśw iata. Interesuje nas tutaj n au k a zaw arta w K atechizm ie d otycząca św iata w id zialn eg o , podlegającego obserwacji i o p isu n au ko w em u . O to n iektóre tw ie rd z e nia dotyczące stw orzonego św iata w id zialn ego 5:
Por. Katechizm Kościoła K atolickiego, 78-80. Liczby w naw iasach po przytoczonych tekstach oznaczają numerowane kolejne punkty katechizmu.
— nie istnieje nic, co nie zawdzięczałoby swego istnienia Bogu Stwórcy; — każde stw orzenie p osiad a swoją w łasną dobroć i doskonałość; — w spółzależność stw o rzeń jest chciana p rzez Boga;
— człow iek jest szczytem dzieła stw orzenia;
— istnieje solidarność m ięd zy w szystkim i stw orzeniam i; — istnieje piękno w szechśw iata i hierarchia stw orzeń.
W tym m iejscu p rzytoczym y teksty z K atechizm u, które w y jaśn ia ją i p o tw ierd zają p o w y ższe tw ierdzenia.
Bóg sam stw orzył świat widzialny w całym jego bogactwie, jego różno rodności i porządku. Pismo święte przedstawia symbolicznie dzieło Stwórcy jako ciąg sześciu dni Boskiej „pracy", która kończy się „odpoczynkiem " siódmego dnia (Rdz 1, 1-2,4). Na temat stw orzenia Pismo święte naucza prawd objawionych przez Boga dla naszego zbawienia, pozwalają one po znawać najgłębszą naturę całego stworzenia, jego wartość i przeznaczenie do chwały Bożej (337).
Ś w iat zaczął się w ted y , g d y został w y d o b y ty z nicości sło w em Boga; w szystkie istniejące byty, cała n atu ra, cała historia lu d zk a zak o rzeniają się w tym pierw otn y m w y d arzeniu ; ono jest początkiem , k tó ry tw o rzy św iat i zapoczątkow uje czas (338).
O k ażd y m z dzieł „sześciu d ni" jest pow iedziane: „A w id ział Bóg, że było dobre". W szystk ie rzeczy bow iem z sam ego fak tu , że są stw orzon e, m ają w łasną trw ałość, praw dziw ość, d ob roć i ró w n o cze śnie w łasne praw a i porządek. Różne stw orzenia, chciane w ich w ła snym bycie, odzw ierciedlają, każde na swój sposób, jakiś p ro m ień nie skończonej m ądrości i dobroci Boga. Z tego p o w o d u człow iek p o w i nien szanow ać dobroć każdego stw orzenia, by unikać n ie u p o rz ąd k o w an eg o w y k o rzy stan ia rzeczy, które lekcew aży Stw órcę oraz p o w o duje zg ub ne konsekw encje dla łu d zi i ich środow iska (339).
W sp ółzależność stw o rzeń jest chciana p rzez Boga. Słońce i księ życ, cedr i m ały kw iatek, orzeł i w róbel: niezm ierna rozm aitość i ró ż noro d no ść stw o rzeń oznacza, że żad n e z nich nie w y starcza sobie sa memu. Istn ieją one tylko w e w zajem nej zależn o ści od sieb ie, by u zu p ełn iać się, służąc jedne drugim (340).
Piękno i harmonia świata stworzonego wynikają z różnorodności bytów oraz związków, jakie istnieją m iędzy nimi. Człowiek odkrywa je stopniowo jako prawa natury. Budzą one podziw uczonych. Piękno stw orzenia jest odbiciem nieskończonego piękna Stwórcy. Powinno ono budzić szacunek i zachęcać do poddania Bogu rozumu i woli człowieka (341).
Istnieje solidarność m iędzy w szystkim i stworzeniami, wynikająca z fa k tu, że w szystkie one mają tego samego Stwórcę i w szystkie są skierowane ku Jego chwalę (344).
3. Teologiczna p raw da o stw orzen iu człow ieka. N ie w ch o d zim y tutaj w d y skusję n ad całą p ro b lem a ty k ą an tro p o lo g icz n ą z a w a rtą w K atechizm ie. P rag n iem y je d n ak tylko p rz y p o m n ieć p o d sta w o w e p ra w d y teologiczne zw iązane z ty m zag ad n ien iem . Do nich zaliczm y n a stę p u ją c e 6:
— Bóg stw o rzy ł człow ieka n a swój obraz, „na ob raz Boży go stw o rzy ł";
— człow iek zajm uje w yjątkow e miejsce w stw orzeniu;
— człow iek w swojej n atu rze jednoczy św iat d u ch o w y i św iat m a te rialny;
— człow iek jest stw orzo ny jako „m ężczyzna i kobieta"; — Bóg o b d arzy ł człow ieka sw oją przyjaźnią.
O to kilka tek stó w w yjaśniających teologiczne zag a d n ien ia a n tro pologii.
„Stw orzył Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stw o rzy ł" (Rdz 1, 27). Człowiek zajm uje wyjątkowe miejsce w stworzeniu: został on stw orzony „na obraz Boży"; w swojej własnej naturze jednoczy świat d u chowy i świat materialny; jest stw orzony jako „mężczyzna i kobieta"; Bóg obdarzył go swoją przyjaźnią (355).
Człowiek, ponieważ został stw orzony na obraz Boży, posiada godność osoby: nie jest tylko czym ś, ale kimś. Jest zdolny poznawać siebie, panować nad sobą, w sposób dobrowolny dawać siebie oraz tw o rzyć wspólnotę z in nym i osobami; przez łaskę jest powołany do przym ierza ze swoim Stw ór cą, do dania M u odpowiedzi wiary i miłości, jakiej nikt in n y nie może za niego dać (357).
P rzy toczon e tw ie rd z en ia teologiczne dotyczące Boga, stw o rzen ia — św iata i człow ieka p ro w a d z ą do jed n eg o w n io sk u w y rażo n eg o w punkcie 354 K atechizm u: Poszanowanie praw wpisanych w stworze nie i związków wynikających z natury rzeczy jest zasadą mądrości i podstawą moralności. P o n ad to w szelkie działania proekologiczne, teo retyczne i p raktyczne, w ynikają z p ra w d y o stw o rzen iu św iata i czło w ieka p rzez A bsolut.
2. G łów ne zasady dialogu (w tym i ekologicznego) w teologii W erze ekologicznej, w epoce dialo g u , ek u m en izm u , negocjacji, p o ro zu m ień i ko m p ro m isó w zastan aw iam y się n a d isto tn ym i p o d s ta w am i tych zjaw isk społecznych. W kontekście n au k i Soboru W atykań
skiego D rugiego, n o w ego K atechizm u Kościoła K atolickiego, encyklik papieży: Jana XXIII, P aw ła VI i Jana P aw ła II rysuje się p o d staw o w y zbiór takich zasad, praw , w artości. Do takiego zb io ru zaliczm y n astę pujące zasady: pokoju, solidarności, spraw iedliw ości, w olności, p ra w dy i miłości.
1. Zasada pokoju. Idea pokoju w chrześcijaństw ie jest p o d s ta w ą ro zw o ju każdej osoby ludzkiej, rodziny, n a ro d u oraz nie tylko w sp ó łistnienia ale i w sp ó łp racy m ięd zy naro d am i. Ś w iadom ość tej idei w sposób szczególny w id zim y w nauce Kościoła K atolickiego w drugiej połow ie XX w ieku.
W tym czasie p ie rw szy m ujęciem tego p ro b lem u jest encyklika Jana XXIII Pacem in terris,7 w której troska o trw ały pokój jest o p arta o sp raw ied liw o ść, w olność i miłość. K o n ty n u atorem tego ujęcia był p a pież P aw eł VI, który w encyklice Populorum progressio8 ro zw in ął ideę pokoju w kontekście rozw oju ludzkości.
Pełniejsze ujęcie zasa d y pok o ju zn ajd u jem y w d o k u m e n tach So b o ru W atykańskiego D rugiego,9 w których podkreślono:
— konieczność b u d o w an ia pokoju na u p o rząd k o w an y m w sp ó łży ciu w atm osferze spraw ied liw o ści i m oralności publicznej w k ażd y m n a rodzie i m iędzy narodam i;
— znaczenie w ysiłków zm ierzających d o zak azu zbrojeń;
— d ążen ie d o z aw ieran ia u m ó w o ro zb ro jen iu i u m ó w w sp raw ie po w szechn eg o pokoju;
— zag ro żen ia pokoju, takie jak: w rogość uczuć, p o g ard ę, nieufność, n ien aw iść rasow ą;
— troskę w ychow aw ców i ped ag o g ów w edukacji do pokoju.
Najnowsze ujęcie tej zasady znajdujemy w Katechizmie Kościoła Ka tolickiego zaw arte w punktach 2302 do 2306. G łów ną p o d staw ą obrony pokoju jest pow szechne przestrzeganie praw a dekalogu „Nie zabijaj".10
Poszanowanie i rozwój życia ludzkiego domagają się pokoju. Pokój nie polega jedynie na braku w ojny i nie ogranicza się do zapewnienia równowa gi sił. N ie da się osiągnąć pokoju na ziem i bez obrony dóbr osoby ludzkiej, swobodnej w ym ia n y m yśli m iędzy ludźm i, poszanowania godności osób i narodów, wytrwałego dążenia do braterstwa. Jest on „spokojem porządku". Jest dziełem sprawiedliwości i owocem miłości (2304).
7 J a n X X I I I , Pacem in terris, w: Encykliki, PAX, W arszawa 1981, 95-157. 8 P a w e ł V I , P opulorum progressio, w: Encykliki, 227-281.
9 Por. D ekret o wolności religijnej, w: Sobór W atykański D rugi, 411 ; Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, tamże, 637-645; D ekret o Ekumenizm ie, tam że, 209-211. 10 Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, 522-52.3.
N ie b rak na ten tem at w y p o w ied zi Jana P aw ła II,11 który z aró w no w sw oich encyklikach jak i w w y p o w ied zia ch w organizacjach m ięd zy n aro d o w y ch ciągle w raca d o p ro b lem u pokoju z racji różn y ch miejsc zapalnych n a kuli ziemskiej.
2. Z asad a solid arn ości. N azw a i pojęcie „so lid arn ość" - w o stat nim ćw ierćw ieczu XX w ieku m a w yjątkow e znaczenie i to w aspekcie treści, jak i zak resu o raz zasto so w ań . W d o k u m e n tach S oboru W aty kańsk ieg o D ru g ieg o 12 znajdujem y w d w óch m iejscach zasto so w an ie tego term in u , a m ianow icie: w historii i teologii zbaw ienia lu d u bożego jest w p isa n a so lid arn o ść lu d z k a o raz p o d k reślen ie w zrastającej soli darności lu dzi i n aro d ó w w świecie w spółczesnym w różnorakiej d zia łalności. N ato m iast w no w y m K atechizm ie Kościoła K atolickiego13 z a stosow ano tę nazw ę i pojęcie w szesnastu pun k tach .
N ic w ięc dziw nego, że w pracach Jana P aw ła II14 n azw a i pojęcie solidarność są ujęte jako zasada i w artość uniw ersalna.
N a tem at spraw ied liw o ści i solidarności m ięd zy n a ro d a m i czy ta m y w n ow ym Katechizm ie: Na narodach bogatych spoczywa poważna odpowiedzialność moralna za te narody, które nie mogę same zapewnić sobie środków swego rozwoju lub którym przeszkodziły w tym tragiczne w yda rzenia historyczne. Jest to obowiązek solidarności i miłości; jest to rów
nież zobowiązanie sprawiedliwości, jeśli dobrobyt narodów bogatych pocho dzi z zasobóiv, za które nie zapłacono sprawiedliwie (2439).
....Konieczna jest solidarność między narodami, których polityka jest ju ż
wzajem nie zależna. Jest ona jeszcze bardziej nieodzowna, by pow strzym ać „w ynaturzone m echanizm y", które stoją na przeszkodzie rozwojowi krajów słabiej rozw iniętych...(2438).
11 Por. J a n P a w e l I I , Pokój z Bogiem Stwórcą - p o kó j z całym stworzeniem . O rędzie na X X III Światowy D zień P okoju, Watykan 1990; tenże, O d praw człowieka do praw narodów, L’ O sservatore Rom ano (W ydanie Polskie), 14(1995) nr 11-12, 4-9; por. Z. K u d e r o w i c z , Filozofia o szansach pokoju. Problem y wojny i pokoju w filo z o fii X X wieku, W EiŚ, B iałystok 1995.
12 Por. D ekret o apostolstw ie św ieckich, w: Sobór W atykański D rugi, 379-381; K onstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, tam że, 569.
n O solidarnos'ci w K atechizm ie Kościoła Katolickiego zobacz w następujących punktach: 344, 361, 953, 1699, 1849, 1939-1942, 2224, 2239, 2281, 2402, 2407, 2438, 2494, 2831, 2850. 14 Por. J a n P a w e ł I I , O d praw człowieka do praw narodów, 9; Jan Paw eł II, Solicitude
rei socialis w: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, t. 1, WAK, K raków 1996, 355. Zob. S. K o - w a l c z y k , Z refleksji nad człowiekiem. Człowiek-społeczność-wartość, TN K U L, L u blin 1995, 138-144; W. P i w o w a r s k i , Zasady społeczne w encyklice Jana Pawła U „La borem exercens”, w: Jana Pawła II, „Laborem exercen s”. Pow ołany do pracy, pod red. J. Kruciny, WAW, W rocław 1983, 83-105.
Istnieje solidarność między wszystkimi stworzeniami, wynikająca z
faktu, że w szystkie one mają tego samego Stwórcę i w szystkie są skierowane ku Jego chwale (344).
3. Zasada spraw iedliw ości. W tekstach S oboru W atykańskiego D ru g ieg o 15 znajdujem y następujące zag ad n ien ia zw iązan e ze sp ra w ie dliw ością:
— człow iek został stw o rzo ny w spraw iedliw ości;
— królestw em spraw iedliw ości jest K rólestw o C hrystusa;
— człow iek m a obow iązek szerzenia i m iłow ania spraw iedliw ości; — człow iek m a obow iązek znoszenia prześlad o w an ia dla sp raw ied li wości;
— Pism o św ięte uczy spraw iedliw ości; — d o spraw iedliw ości należy w ychow yw ać;
— spraw iedliw ość społeczna i rozdzielcza w gospodarce św iatow ej i w stosunkach m iędzy narodam i;
— tro sk a o sp raw ied liw o ść sp o czy w a n a b isk u p ach i k ap łan ach , a poczucie jej w ystępuje w śró d chrześcijan różnych w yznań.
O bszern a n au k a o sp raw ied liw o ści jest zaw arta w K atechizm ie Kościoła K atolickiego.16 D otyczy ona człow ieka, Boga, Jezusa C h ry stu sa, postępo w an ia oraz różnych aspektów spraw iedliw ości, a m ian o w i cie: pierw otnej, praw nej, rozdzielczej, społecznej i w ym iennej.
S praw iedliw o ść jako zasad a i w arto ść o ch arak terze u n iw e rs a l n y m jest p o d sta w ą analiz życia religijnego, ro d zin n eg o , n aro d o w eg o , m ięd zy n aro d o w eg o , społecznego i gospo d arczeg o . Jan P aw eł II17 w op arciu ró w n ież o tę z asad ę w idzi m ożliw ość b u d o w a n ia cyw ilizacji miłości.
N a tem at spraw iedliw ości m ów i się w w ielu miejscach w K atechi zm ie, ale szczególnie w zw iązk u z analizą siódm ego p rzy k az an ia d e kalogu. O to d w a krótkie teksty:
15 Por. Konstytucja duszpasterska o K ościele w świecie w spółczesnym , w: Sobór W atykański Drugi, 547, 577, 655, 575, 565, 619, 629, 637, 653; K onstytucja dogm atyczna o Kościele, tamże, 131, 139, 111, 107; D ekret o działalności m isyjnej Kościoła, tam że, 457; K onstytucja dogm atyczna o objawieniu Bożym, tamże, 347; D ekret o stosunku Kościoła do religii niechrze ścijańskich, tamże, 331 ; Deklaracja o wolności religijnej, tamże, 411 ; D ekret o posłudze i życiu kapłańskim , tamże, 489, 511; D ekret o fo rm a cji kapłańskiej, tamże, 295; D ekret o ekum e nizmie,, tamże, 219.
16 O sprawiedliwos'ci w K atechizm ie Kos'ciola K atolickiego między innym i zobacz w następują cych punktach:375n, 400n, 2237, 2476, 2236, 2411, 1928n, 2411, 1805, 1807, 2006, 2407, 2401-2460.
17 Por. J a n P a w e ł I I , Od praw człowieka do praw narodów, 9; J a n P a w e ł I I , Sołi- citudo rei socialis, w: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła 11, t. I, 344; Dives in misericordia, tamże 86-88.
Spraw iedliw ość jest cnotę moralną, która polega na stałej i trwałej woli oddawa nia Bogu i bliźniemu tego, co im się należy. S p raw iedliw o ść w stosunku do Boga nazywana jest „cnotę religijności". W stosunku do ludzi uzdalnia ona do poszano wania praw l<ażdego i do wprowadzania w stosunkach ludzkich harmonii, która sprzyja bezstronności względem osób i dobra wspólnego. C zło w iek sp ra w ied li w y, często wspominany w Piśmie świętym, wyróżnia się stałę uczciwościę swoich myśli i prawością swojego postępowania w stosunku do bliźniego... (1807). Siódme przykazanie nakazuje p r a k ty k o w a n ie s p r a w ie d liw o ś c i i m iło śc i w zarządzaniu dobrami m aterialnymi i owocami pracy ludzkiej (2451). Sam człowiek jest twórcą, ośrodkiem i celem całego życia gospodarczego i społecznego. Decydującym pun ktem kwestii społecznej jest to, by dobra stw orzone przez Boga dla w szystkich rzeczywiście stały się udziałem wszystkich zg o d n ie z w y m o g a m i s p r a w ie d liw o ś c i i m iło śc i (2459).
4. Z asad a w o ln o ści. Teologiczną refleksję n ad za sa d ą w olności rozp o czn iem y od d o k u m e n tó w Soboru W atykańskiego D rugiego, n a stęp n ie od d an y ch zaw arty c h na ten te m at w K atechizm ie Kościoła K atolickiego i stw ierd zeń Jana Paw ła II.
N auka Soboru W atykańskiego D rugiego w olność ujm uje jako p rzy wilej człowieka w ynikający z n atu ry i godności osoby ludzkiej, w artość tego przyw ileju jest w ysoko ceniona w św iadom ości w spółczesnego człowieka. Do szczegółow ych zagadnień zw iązanych z w olnością czło w ieka i podjętych przez ten Sobór należy zaliczyć następujące18:
— w olność a sam ow ola; — w olność polityczna; — w olność w y b o ru szkół;
— w olność w y b o ru w spółm ałżonka; — w olność w y b o ru stan u życia; — w olność inform acji;
— w olność synów Bożych — w olność religijna;
— praw dziw a wolność w przyjmowaniu konieczności życia społecznego; — w olność w p rzy jm o w a n iu w y m ag ań solidarności i słu żby w sp ó l nocie ludzkiej.
Soborow y Deklaracja o wolności religijnej19 p o d k reśla n astęp u jące problem y:
18 Por. K onstytucja duszpasterska o Kościele w św iecie w spółczesnym , w: Sobór W atykański Drugi, 551, 563, 565, 567, 581, 613, 629; Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim , tamże, 317; K onstytucja dogm atyczna o K ościele, tamże, 141, D ekret o ekum enizm ie, tam że, 203-205; D ekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele, tamże, 247.
— pow szechność p o stu la tu w olności religijnej;
— w olność religijna a obow iązek szukania p ra w d y religijnej; — w olność a n a tu ra ak tu religijnego;
— w olność publicznego w y zn aw an ia w iary w społeczeństw ie;
— p raw o w sp óln o t religijnych do w olności w całokształcie ich d zia łania;
— p rz y m u s lub nieuczciw e n ak łan ian ie w ro zp o w szech n ia n iu w ia ry;
— w olność religijna ro d ziny i w ychow ania dzieci;
— o d p o w ied zialn o ść w ład zy cyw ilnej, obyw ateli, g ru p społecznych, w sp ó ln o t religijnych za zachow anie w olności religijnej;
-— potępienie wszelkiej dyskrym inacji religijnej;
— granicą w olności jest do bro w spólne w szystkich obyw ateli; — troska o w ychow anie do wolności;
— n au k a o w olności w ynika z O bjaw ienia; — n au k a Ojców o w olności aktu w iary;
— w ezw anie Boże w iąże człow ieka w sum ieniu, ale nie zniew ala; — p rz y k ła d y p o stęp o w an ia C h rystu sa i A postołów w obec lu d zi ży jących w błędzie;
— Kościół n aślad u je C h ry stu sa, choć n ieraz p o stęp o w ał w sp o só b niedostatecznie zg o d n y z duchem ew angelicznym ;
— Kościół m a p raw o d o w olności i to n ależy uzn ać za p o d sta w o w ą zasad ę w stosunkach p o m ięd zy Kościołem a całym p o rząd k iem cyw il nym .
Ta obszern a n au k a o w olności zaw arta w d o k u m e n tach S oboru W atykańskiego D ru giego m a sw oje odbicie w K atechizm ie K ościoła K atolickiego. Z aw a rta jest tutaj ch arak tery sty k a w olności, w o lno ści Boga, C h ry stu sa, człow ieka o raz jest om ó w io n a w o ln o ść religijna i w o ln y zw iązek pozam ałżeński. N azw a i pojęcie w olności w y stęp u je w 112 p u n k ta c h K atechizm u .20 Jest to obszerny m ateriał do an alizy tego pojęcia.
Jan P aw eł II21 w e w sp o m n ian y m ju ż p rzem ó w ien iu w O N Z w sposób szczególny położył nacisk na zasad ę w olności, która jest w sp ó l n y m d o brem ludzkości, m im o zagrożeń i ryzyka jej u trzy m an ia w re lacji do człow ieka, rodziny, n a ro d u i m ięd zy n aro d am i. M im o to P a
2I) O wolności zobacz (między innym i) zw łaszcza w następujących punktach Katechizmu K ościo ła Katolickiego, 1730-1748.
2i Por. J a n P a w e ł I I , O d praw człowieka do praw narodów , 4-9; J a n P a w e ł I I , Veritatis splendor, w: Encykliki Ojca Św iętego Jana Pawia 11, t. II, 564-580. Zob. S. К o - w а I c z у к , Z refleksji nad człowiekiem..., 101-126.
pież w id zi nadzieje na p o szan o w an ie i u trz y m a n ie w ro d z in ie lu d z kiej tej zasady, p rzez respektow anie jej w narodach św iata, p rzez d zia łanie organizacji m ięd zy n aro d o w y ch (np. ONZ), p rzez w p isan ie jej w p raw a m oralne oraz p rzez realne dążenie d o b u d o w y cywilizacji i k u l tu ry miłości.
O to zasadniczy tekst o w olności z K atechizm u:
W o ln o ś ć jest zakorzenioną w rozumie i woli możliwością działania lub nie działania, czynienia tego lub czegoś innego, a więc podejmowania przez siebie dobrowolnych działań. Dzięki w olnej woli każdy decyduje o sobie. W o ln o ś ć jest w człowieku siłą wzrastania i dojrzewania w prawdzie i do bru; osiąga ona swoją doskonałość, gdy jest ukierunkowana na Boga, który jest naszym szczęściem (1731).
5. Z asad a p raw d y . Z ap rezen to w an e tutaj zasady: pokoju, so lid ar ności, spraw iedliw ości i w olności są stru k tu raln ie po w iązan e z zasad ą p raw d y . D latego u p o d s ta w realnego fu n kcjonow ania tych zasad w życiu k ażdego człow ieka, w życiu społecznym n aro d u , czy też w skali m ięd zy n aro d o w ej istnieje p o trzeb a u zn an ia i przyjęcia p ra w d y jako zasad y podstaw ow ej i uniw ersalnej.
W d o k u m entach Soboru W atykańskiego D rugiego znajdujem y n a stępujące szczegółow e zag ad n ien ia zw iązan e z p ra w d ą 22:
— p ra w d a ab solu tn a;
— znaczenie p ra w d y i jej siła;
— p ra w d a a um iejętności techniczne; — p o zn aw aln o ść p ra w d y p rzez człow ieka;
— m iłość bliźniego nie m oże czynić człow ieka obojętnym na p raw d ę; — człow iek p o siad a obo w iązek szu k an ia, przyjęcia i zach o w an ia p ra w d y ;
— w ierność p ra w d z ie w b adaniach i dociekaniach naukow ych; — D uch Święty jest D uchem p raw d y ;
— D uch Św ięty w p ro w ad z a w iernych w p raw d ę;
— charyzm at p ra w d y otrzym ali bisk u pi w raz z sukcesją; — Kościół d ąży do osiągnięcia pełni p ra w d y Bożej;
— p ra w d a o Bogu i zbaw ienie są objaw ione w osobie C hrystusa; — Ew angelie p rzek azu ją p ra w d ę o C hrystusie;
— p ra w d a w objaw ieniu a rodzaje literackie;
— szukanie p ra w d y w sw obodnych b adaniach p rzez dialog.
22 Por. K onstytucja duszpasterska o Kościele w św iecie w spółczesnym , w: Sobór W atykański D rugi, 553, 549, 565, 605-607; D eklaracja o w olności religijnej, tam że, 403-407; D ekret o fo rm a cji kapłańskiej, tam że, 297; K onstytucja dogm atyczna objawieniu Bożym , tam że, 339, 3 4 3 ,3 4 7 ,3 5 1 .
W K atechizm ie Kościoła K atolickiego23 zag adn ien ie p ra w d y u w zg lęd n io n o w relacji do Boga, człow ieka, życia spo łeczn ego o raz p rzy analizie ósm ego p rzy k azania dekalogu.
W p ap iesk im n a u cz an iu Jan P aw eł II24 w iele u w agi pośw ięca za g ad n ien iu p raw d y , zw łaszcza w encyklice V e r ita tis sp len d o r. P raw d a jako za sa d a i w arto ść u n iw ersaln a jest zw iązan a stru k tu raln ie z zasa d ą pokoju, solidarności, spraw iedliw ości i w olności. N a tem at zw iązk u w olności z p ra w d ą Jan Paw eł II pisze: Wolność ma swoją w ew nętrzną „logikę", która ją określa i uszlachetnia: jest podporządkowana p r a w d z ie i urzeczywistnia się w poszukiwaniu i czynieniu p r a w d y . Oderwana od p r a w d y o c z ło w ie k u , wolność wyradza się w życiu indyw idualnym w samowolę, a w życiu politycznym w przemoc silniejszego i w arogancję władzy.25
W tym m iejscu p rzytaczam y d w a tekstu o p raw d zie z K atechizm u Kościoła Katolickiego:
Człowiek z natury kieruje się ku p r a w d z ie . M a obowiązek szanować ją i o niej świadczyć: „Z racji godności swojej w szyscy ludzie, ponieważ są osoba mi... nagleni są własną swą naturą, a także obowiązani moralnie do szukania p r a w d y , przede w szystkim w dziedzinie religii. Obowiązani są też trw ać przy poznanej prawdzie i całe swoje życie układać według wym agań praw- d y " (24:67).
P ra w d a jako prawość postępowania i prawość słowa ludzkiego nazywa się prawdomównością, szczerością lub otwartością. P r a w d a lub prawdo mówność jest cnotą, która polega na tym , by okazywać się praw dziw ym w swoich czynach, by mówić prawdę w swoich słowach, w ystrzegać się dw uli cowości, udawania i obłudy (2468).
6. Z asad a m iło ści. W chrześcijaństw ie zasad a m iłości m a szcze gólne miejsce w nau cz an iu i w praktyce. Tej zasadzie w iele miejsca p o św ięcił Sobór W atykański D ru g i.26 O to głów ne zag ad n ien ia zw iązan e z tą zasad ą w d o k u m en tach soborow ych:
1 - m iłość jest ujęta jako p ierw szy d ar Boży u d zielan y p rzez D u cha Św iętego, k o nieczny do uśw ięcenia człow ieka, w zrasta p o p rz e z
2:1 O praw dzie zobacz w następujących punktach K atechizm u K ościoła K atolickiego: 88, 91, 105 n, 144, 213-217, 1742, 1777, 2104, 2464-2513.
24 Por. .1 a n P a w e ł I I , Redemptor hominis, w: Encykliki Ojca Świętego JanaPawła //, 1.1, 5-6; Veritatis splendor, tamże t. II, 533-637.
2:> J a n P a w e ł I I , O d praw człowieka do praw narodów, 6.
26 Por. Konstytucja dogm atyczna o Kościele, w: Sobór W atykański D rugi, 79-175; Konstytucja dogm atyczna o Objawieniu Bożym, tamże, 337-357; D ekret o działalności m isyjnej Kościoła, tamże, 421-481; K onstytucja duszpasterska o K ościele w św iecie w spółczesnym , tam że, 537-653; D ekret o apostolstwie świeckich, tamże, 359-399; D eklaracja o wolności religijnej, tamże, 401 -411.
sak ram en ty i p rak ty k o w an ie cnót, a zw łaszcza ra d ew angelicznych; 2 - zagadnienie miłości Boga, C hrystusa, Kościoła do całego L u d u Bożego;
3 - p rz y k a z a n ie m iłości jest ro z p a try w a n e jako p rz y k a z a n ie N o w ego Testam entu obow iązujące L u d Boży;
4 - m iłość m ałżeńska jest ujęta jako obraz jedności C h ry stu sa z Ko ściołem, zw iązana sakram entalnie z m iłością Bożą.
R ów nież w K atechizm ie Kościoła K atolickiego27 m am y obszerną n a u k ę doty czącą m iłości jako zasad y , jako p rzy k az an ia i jako cnoty. Jest tutaj też ro zp atry w an a m iłość Boga, człow ieka, C h ry stu sa i M aryi m atki Jezusa. O to zasadnicze teksty z tego d okum entu:
M iło ś ć jest cnotą teologiczną, dzięki której m iłujem y Boga nade w szy st ko dla Niego samego, a naszych bliźnich jak siebie samych ze w zględu na miłość Boga (1822).
Chrystus umarł z m iło śc i dla nas, gdy byliśm y jeszcze „nieprzyjació łm i” (R z 5, 10). Pan prosi nas, byśm y jak On miłowali nawet naszych nieprzyjaciół, stali się bliźnim i dla najbardziej oddalonych, miłowali dzieci i ubogich jak on sam (1825).
O to n ajw spanialszy h y m n miłości św. P aw ła A postoła: M iłość cierpliwa jest,
łaskawa jest.
M iłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą;
nie dopuszcza się bezwstydu, nie szuka swego,
nie unosi się gniewem, nie pamięta złego;
nie cieszy się z niesprawiedliwości, lecz współweseli się z prawdą. W szystko znosi,
w szystkiem u wierzy,
we w szystkim pokłada nadzieję, w szystko przetrzym a
(1 Kor 13, 4-7).
Owocami miłości są radość, pokój i miłosierdzie. M iło ś ć wym aga do broci i upomnienia braterskiego; jest. życzliwością; rodzi wzajemność; trwa bezinteresowna i hojna. M iło ś ć jest przyjaźnią i komunią (1829).
Papież Jan XXIII swoją encyklikę o pokoju m iędzy n aro d am i oparł na p ra w d z ie , spraw iedliw o ści, m iłości i w olności.28 P o dobnie Jan P a w eł II w sw oich encyklikach29 i w słow ie do przedstaw icieli O N Z ,30 m ów iąc o p raw a ch człow ieka i n arodów , p o d k reślił znaczen ie n a s tę pujących zasad: pokoju, solidarności, w olności i miłości.
W y m ieniony tutaj zbiór z asad tw o rzy p ew ien sy stem w arto ści o bogatej treści hum anistycznej oraz religijnej i teologicznej. System ten m a ró w nież asp ek t u n iw ersaln y , og óln o lu d zk i, jakby p o n a d k u ltu ro wy. N a tym fundam encie uniw ersalnych w artości Jan P aw eł II p ro p o nuje b u d o w a n ie cyw ilizacji i k u ltu ry m iłości. Z tych za sa d w y n ik ają p raw a człow ieka, p raw a człow ieka d o ro d zin y i n aro d u ; p raw a n a ro d ó w - p rz e d e w szystkim do ich istnienia; p raw a do w olności, to leran cji i p o sz a n o w a n ia ró żn o rodności. Te za sa d y i p ra w a dają p o d s ta w ę do p ro w ad zen ia trw ałego d ialo g u m ięd zy lu d źm i i m iędzy n aro d am i w problem atyce ekologicznej. Bez tych zasad tru d n ą m ów ić o sk utecz nych działaniach proekologicznych w zakresie lokalnym , reg io n aln y m i globalnym .
POD SU M O W A NIE
W p o d su m o w a n iu p rzy taczam y w nioski do jakich doszli au to rz y pracy Przekraczanie granic D onella H . M eadow s, D ennis L. M eadow s і Jorgen R anders. W historii ro d zaju ludzkiego w y ró żnili oni trzy rew o lucje: rolniczą, p rzem y sło w ą i p rz etrw a n ia. W rew olucji p rz e trw a n ia w sk azu ją oni n a w artości, które w ielu n au k o w có w p rzy jm u je z p e w n y m w ahaniem , a n aw et cynizm em . Do tych w artości zaliczają oni n a stęp u jące31 :
— p e rsp e k ty w ę ro zw o ju (w izjonerstw o), polegającą na tw o rz e n iu n o w y ch sy stem ó w ro zw o ju w dużej p rzestrz en i czasow ej, p rz y n a j m niej kilku pokoleniow ej;
— w sp ó łd ziałan ie - dotyczy to nie tylko nieform alnej w sp ółpracy, ale p rz ed e w szy stk im pow szechnej i to w skali zaró w n o lokalnej, jak i glo balnej;
28 Por. J a n X X I I I , Pacem in terris, w: Encykliki, 94-97.
29 J a n P a w e ł I I , Redem ptor hom inis, w: Encykliki Ojca Św iętego Jana Pawia II, t.I, 5-6; D ives in m isericordia, tam że, 78-80; Redem ptoris m issio, 456-457.
30 Por. J a n P a w e ł 1 1 , O d praw człowieka do praw narodów, 7, 9.
31 D. H. M e a d o w s , D. L. M e a d o w s , J. R a n d e r s , Przekraczanie granic. G lobal ne załam anie czy bezpieczna przyszłość? Tłum. Z. Dobrska, C U U W i PTW K R, W arszawa
1995, 192-208.
— p ra w d o m ó w n o ści - d otyczy w szystk ich sfer życia i p rz e k a z u in formacji dotyczącej śro d o w iska spo łeczn o-przyro dn iczeg o oraz w szel kiej działalności ludzkiej;
— uczenie się - jest ono ujęte jako p o d staw a sk u tecznego działania, zgo d n eg o z zasadam i rew olucji przetrw an ia;
— u k ochanie - co w języku tradycyjnym i religijnym n azy w am y z a sad ą miłości.
P rzyjm ując p o w y ższe z a sa d y i w arto ści a u to rz y ci d o ch o d zą do następującego spostrzeżenia: Żyjąc w systemie, którego reguły, cele i stru mienie informacji nakierowane są na pomniejszanie ludzkich wartości, trud no jest m ówić o miłości, przyjaźni, szlachetności, zrozum ieniu czy solidarno ści, bądź te cechy praktykować. Jednakże m y próbujemy to robić i w zyw a m y was, byście próbowali również.32
TEOLOGICAL FOUNDATIONS IN THE ECOLOGY
(SUMMARY)Ecological issues h ave been attracting the atten tio n of scholars in P o lan d a n d in in tern atio n al research since the 1960s. This in attested to by the Report on the Environm ent (1969) by U Thant. Since th a t tim e changes in the socio-natural en v iro n m en t h ave b een intensifying, le ad in g to an increased in terest in this en v iro n m en t b y scholars, in clu din g ph ilo so ph ers, theologians an d politicians.
The p re se n t article's aim is to sum m arise briefly the "ecological" situ atio n in C atholic theology a n d p artly in C hristian theology as w ell as in classical o rien ted p hilosophy. The reflection co n tain ed here first of all concerns ecological issues exam ined in the light of the teachings of the Second Vatican Council, the new Catechism o f the Catholic Church an d the p ap a l teachings of John Paul II as w ell as the d ev elo p in g p h i losophical issues of socio-natural en v iron m en t in ecophilosophy.
