Tadeusz Krahel
Początki organizacji kościelnej na
Litwie
Studia Theologica Varsaviensia 26/2, 67-80
! S tu d ia T ïieol. V ars. ! 26 (1988) nr 2
T A D E U SZ K R A H EL
POCZĄTKI ORGANIZACJI KOŚCIELNEJ NA LITWIE 4
P ierw sze zręb y organizacji kościelnej na L itw ie zostały po łożone w połow ie X III w. w czasach w ładcy litew skiego M en- doga. Ówczesna próba ch ry stian izacji L itw y była k ró tk im epi zodem i bardzo k ró tk o trw ało założone wów czas pierw sze li tew skie biskupstw o.
K siążę litew ski Mendog, będąc zagrożonym przez koalicję an ty litew sk ą, w sk ład k tó re j w chodziła R uś H alicko-W łodzi- m ierska z księciem D anielem , K rzyżacy inflanccy, Jadżw ingo- w ie i południow a Żm udź, zdecydow ał się na przy jęcie c h rz tu od zakonu niem ieckiego, aby w te n sposób sobie go zjednać i rozbić koalicję. Rzeczywiście M endog w końcu 1250 lub n a początku 1251 r. p rzy ją ł c h rz e s t.2 N a jego prośbę papież In n o cen ty IV b u llą „M ulta cor n o stru m ” z 17 V I 1251 r. w ziął w opiekę „jego k rólestw o i w szystkie ziem ie, k tó re dotąd ode b ra ł z rą k n iew iern y ch ” , a listem apostolskim z tegoż dnia polecił biskupow i chełm ińskiem u H eidenrykow i ukoronow ać M endoga na k r ó la .3 K oronacja tego w ładcy m iała m iejsce w N ow ogródku w 1253 r . 4
1 R eferat, w y g ło szo n y w drutu 25 V I 1987 r. w Rzyrruùe na sym pozjum , zorgan izow an ym przez P a p iesk i K o m itet N au k H istorycznych, n a tem at „C h rvstian izacii L itw y ”.
2 Z. I v i n s k i s , R in k t in i a i raStai, t. 1 : L i t e u v o s i s to r i ja ik i V y t a u t o
D id ż i o jo m i r t ie s , R om a 1978 s. 170; J. O c h m a ń s k i , H istoria L i t w y ,
W rocław 1982 s , 48; M. K o s m a n , P o g a ń s tw o , c h r z e ś c i j a ń s t w o i s y n k r e -
t y z m na I i t w i e w d o b ie p r z e d r e f o r m a c y j n e j . K o m u n ik aty M azursko-
-W a rm iń sk ie, R. 1972 nr 1 s. 111.
s V e t e r a M o n u m e n ta Polo niae e t L ith u a n ia e , ed. A. T h e i n e r , t. 1, R om a 1860 'dalej: VM PL) nr 102— 103 s. 49 n.; Zob. B. K u m o r , G r a
nice m e t r o p o l i i i d ie c e z ji p o ls k ic h (968— 1939), A rch iw a, B ib lio tek i i M u
zea K o ścieln e, t. 19, 1969 s. 292.
1 4 J. O c h m a ń s k i , H istoria L i t w y s. 48; Zob. J. L a t k o w s k i , M e n
dog, król l i t e w s k i , K rak ów 1892; Z. I v i n s k i s , M in d a u g a s ir jo k a rana. „A id ai” R. 1954 nr 1 s. 1— 8, nr 2 s. 54— 59 (to sam o: M i n d a u gas und seine K r o n e . „Z eitsch rift fü r O stforsch u n g” R. 1954 s. 360—
6 8 T A D E U S Z K R A H E L [2] P apież Inno cen ty IV b u llą „A d hoc nos” z 17 VI 1251 r. po lecił także w spom nianem u już biskupow i chełm ińskiem u „m ia now ać i konsekrow ać bisku p a oraz ustanow ić diecezję dla L i tw y ” .·5 A rcybisku p gnieźnieński P e łk a w 1253 r. w Kozłowie n a M azowszu w yśw ięcił n a pierw szego b iskupa litew skiego pol skiego d om inikanina W ita, k tó ry w cześniej praw dopodobnie był m isjo narzem n a L itw ie. 6 T rudno powiedzieć, jaki zw iązek m iała ta k o n sek racja z poleceniem papieskim , danym biskupo w i H eidenrykow i. Z pew nością jed n ak realizow ała polskie za biegi m isy jn e w obec L itw y i chęć podporządkow ania Kościoła L itew skiego m etropolii gnieźnieńskiej. B iskup W it jed n ak n i gdy nie ob jął sw ojej diecezji i 1 III 1255 r. złożył z n iej rez y gnację. 7 N a L itw ie bow iem p rzew aży ły w p ły w y krzyżackie.
K siążę M endog po p rzy jęciu c h rz tu z rą k niem ieckiego za konu zw rócił się do papieża Innocentego IV z prośbą o p rzy słanie kapłanów . P apież bu llą „C arissim us in C h risto ” z 24 VI 1253 r. polecił arcybiskupow i in flan ck iem u i p ruskiem u A lb erto w i w yśw ięcić na b isk up a litew skiego odpow iedniego k a n d y d a ta . 8 W dwa m iesiące później w liście apostolskim „In sin u a v it n o b is” (z 21 V III 1253) In n o ce n ty IV w ym ienił już jako k a n d y d a ta n a biskupa C h ry stian a i polecił arcybiskupow i A lbertow i erygow anie biskupstw a. B iskupstw o rzeczyw iście zo stało założone i 12 III 1254 r. k ró l M endog uposażył je w zie m ie zn ajd u jące się n a Żm udzi, k tó re wówczas do niego nie n a le ż a ły .9 Ncw ozałożona diecezja objęła całą Litw ę. A rcybi skup A lb e rt w końću 1253 lu b na początku 1254 r. ko nsek ro w ał C h ry stia n a na b iskupa i jako m etro p o lita p rzy ją ł od n ie go przysięgę w ierności. Podporządkow ał now outw orzone bi skupstw o litew skie p ru sk o -in flan ck iej m etropolii r y s k ie j.10
Takiego rozw iązania nie życzył sobie ani k ró l Mendog, ani Stolica A postolska, k tó ra zgodnie ze sw oją daw ną tra d y c ją tw orząc diecezje na ch ry stian izow an y ch ziem iach nie w łączała ich do sąsiednich m etropolii, lecz podporządkow yw ała je w prost s o b ie .11 N a prośbę k ró la M endoga b u llą „In clin ati p re ib u s” oraz „In clin ati se re n ita tis tu a e ” z 3 IX 1254 r. papież. In n o
5 В. K u m o r , G ran ice s. 292—293.
6 W. A b r a h a m , P o w s t a n i e o rg a n i z a c ji K o ś c io ł a ła c iń sk ie g o na Rusi, t. 1, L w ó w 104 s. 152— 153. 7 T am że; B. K u m o r , G ra n ice s. 293. 8 V M PL I nr 111 s. 53. 9 W. A b r a h a m , P o w s t a n i e s. 154. 19 B. K u m o r , G ra n ice s. 293; W. A b r a h a m : P o w s t a n i e s. 154. 11 A . W e i s s , B i s k u p s t w a b e z p o ś r e d n io z a l e ż n e od S t o l i c y A p o s t o l s k i e j
.[3] P O C Z Ą T K I O R G A N I Z A C J I K O Ś C I E L N E J N A L I T W IE 69 ce n ty IV zw olnił b isk u p a C h ry stian a od przysięgi złożonej m etropolicie A lbertow i i poddał bezpośrednio Stolicy A postol skiej oraz upow ażnił biskupa naum b u rsk iego D ietricha do p rzy jęcia od b isk u p a C h ry stian a odpow iedniej przysięgi w ierności Stolicy A p o sto lsk ie j.12 W ten sposób pierw sza diecezja litew ska o trzym ała sta tu s bisk up stw a zależnego w pro st od Rzym u. B iskup C h ry stia n k ró tk o p rzeb y w ał n a L itw ie i nic nie w ie- m y o jego d z ia łaln o śc i.13 Z resztą bardzo m ało w iem y o jego diecezji. W iadomo, że została uposażona przez k ró la i w szy stko w sk azuje na to, że nie utw orzono k a p itu ły k a te d raln e j. N atom iast nic nie w iem y o k ated rze, gdzie ona się znajdo w ała, 14 ani o in n y ch kościołach, czy w ogóle je budow ano. Bi skup C h ry stia n już w 1259 r. p rzeb yw ał w N iem czech i do sw ojej śm ierci (przed 127} r.) n a L itw ę nie w rócił. Po jego śm ierci konsekrow ano n a b isk u p a litew skiego J a n a z zakonu krzyżackiego, ale i on na L itw ę nie przy by ł, lecz przebyw ał w N ie m c z e ch .15 L itw a w róciła do pogaństw a. K iedy się to stało, zdania h istoryk ó w są podzielone. Je d n i uw ażają, że po trag iczn ej śm ierci k ró la M endoga w 1263 r., inni, że już w cze śniej ten w ładca sam porzucił c h rz e śc ija ń stw o .16
S kuteczn a ch ry stia n iza c ja n a ro d u litew skiego n astąp iła do piero w końcu X IV i n a początku XV w. W tedy też zapocząt kow ano trw ałe już s tr u k tu ry organ izacy jne Kościoła L itew skiego.
W w y n ik u u n ii k rew sk iej z 14 V III 1385 r. doszło do zw ią zku L itw y z Polską. W ładca litew ski Jag iełło w raz z nieochrz- czonym i jeszcze braćm i p rz y ją ł ch rzest w K rakow ie 15 II
12 V M PL I nr 120— 121 s. 58 ns.
12 W. A b r a h a m , P o w s t a n i e s. 154— 155; R e la tio n e s s t a tu s d io e c e s iu m
in M agno D u catu L itu a n ia e, ed. P. R a b ik a u s k a s , t. 1, R om a 1971 s. 3.
14 O statnio a rch eo lo g o w ie i h isto ry cy lite w sc y , na p o d sta w ie badań pod k ated rą w ile ń sk ą , rozp oczętych przez sp e c ja listó w z In sty tu tu K on se r w a c ji Z ab ytk ów w 1984 r. w zw ią zk u z budow ą k a n a łó w cie p ło w n i czych pod ty m o b iek tem , d oszli do w n io sk u , że k a ted ra z cza só w M en doga zn a jd o w a ła się w W iln ie w m iejscu badanej św ią ty n i, będącej o b ecn ie G alerią O brazów . T e od k rycia ty lk o sy g n a lizu ję, p on iew aż n ie m ia łem m o żliw o ści p rzestu d io w a n ia op u b lik o w a n y ch na te n tem a t arty k u łó w . Zob. N. K i t a u s k a s , A. L i s a n k a , N a u ji d u o m e n y s ap ie
v i d u r a m è i u V il n ia u s k a te d r a . „K ulturos b arai”, R. 1986 nr 4 s. 59—63,
nr 5 s. 57— 61, nr 6 s. 47— 51; N. K i t a u s k a s , E. T e l k s n i e n e , P ir -
m o s io s V il n ia u s k a t e d r o s lie k a n u m e d z ia g o s ir m u r i j i m o te c h n ik a . „A r-
ch tek tu ros p a m in k la si”, R. 1987 nr 10 s. 30— 18.
15 B. K u m o r , G ran ice s. -293; W. A b r a h a m , P o w s t a n i e s. 155; Z. I V i n s k i s, L i e t u v o s is to r ija s. 193.
18 Por. Z. I v i n s к i s , L i e t u v o s i s to r i ja s. 190 ns.; J. O c h m a ń s k i ,
7 0 T A D E U S Z K R A H E L [ 4 ] 1386 r., n astęp n ie poślubił królow ą polską Jadw igę i 4 m arca tego ro k u został u koronow any na k ró la P o ls k i.17 W n astęp n y m ro k u zim ą rozpoczęła się ch ry stian izacja n a ro d u litew skiego. K ró l W ładysław Jag iełło p rzy b y ł do W ilna „w to w arzystw ie panów , prałató w , doktorów , m ężów pobożnych i osób duchow n y ch w w iększej liczbie” . 18 Z biskupów w grupie m isjo n arzy b y ł tylk o dotychczasow y biskup S e re tu A n drzej h e rb u J a strzębiec, p rzew idziany n a b iskupa m ajacej pow stać d :ecezji litew skiej. B rak arcyb isku p a gnieźnieńskiego i in nych h ie ra r chów polskich oraz królow ej Jad w ig i ks. prof. P a u liu s R a- b ik au sk as tłu m aczy tym , że m o n arch a litew sk i chciał, aby c h rzest jego n a ro d u nie b y ł czym ś pochodzącym jak b y z zew n ą trz , ale b y ł jego spraw ą w ew n ętrzn ą. Sam k ró l w ta k ie j sy tu ac ji b y ł p rzew odnikiem do c h rz tu dla sw oich rodaków .19
A by położyć trw ałe fu n d am e n ty pod dzieło ch rystianizacji L itw y, k ró l W ładysław Jagiełło w dniu 17 II 1387 r. w yd ał w W ilnie p rzy w ilej fu n d ac y jn y dla b isk u p stw a w ileńskiego. Do k u m en te m .tym n ad aw ał odpow iednie uposażenie kościołowi, zbudow anem u n a zam ku w ileńskim i jego przyszłym biskupom . Ś w iąty n ia ta, pokonsekrow ana k u czci „W szechmogącego Bo ga, C hw alebnej D ziewicy M aryi, W szystkich Św iętych, a szcze gólnie św iętych S tanisław a B iskupa i W ładysław a W yznaw c y ”, za zgodą papieża m iała zostać k a te d rą b iskupstw a w ileń skiego. 20 Jagiełło w im ieniu swoim i królow ej Jad w ig i w ysłał do papieża suplikę, w k tó re j pow iadam iał o chrzcie swoim i n a ro d u litew skiego, o zbudow aniu kościoła w W ilnie, o upo sażeniu go i prosił o podniesienie te j św iątyn i do godności k a ted ry . 21
Poseł k ró lew sk i M ikołaj T rąba nie d o ta rł jed nak do papieża,
17 J. D ł u g o s z H isto ria e P olo niae lib ri X I I , ed. A. P r z e ź d z i e с к i, w : O p e r a o m n ia, t. 12, K rak ów 1876 s. 460. D łu gosz p o m y lił d atę chrztu J a g ie łły , pod ając dzień 14 lu tego. P ra w id ło w ą datę (15 II 13Ł6) u sta lił S. S m o l k a (R o k 1386, K rak ów 1886 s. 121— 122). Zob. też: Z. W d o - w i s z e w s k i , G en ea lo g ia J a g ie llo n ó w , W arszaw a 19S8 s. 31.
is C o d e x ep is to l a r is V it o ld i M agn i D ucis L ith u a n ia e, ed. A. P r o c h a s z k a, w : M o n u m e n ta m e d i i a e v i histo rica , t. 6, K rak ów 1882 (CEV) s. 1006; J. F i j a ł e k, K o ś c ió ł R z y m s k o - k a t o l i c k i na L it w i e . U c h rze -
ś c i ja n i e n ie L i t w y p r z e z Polskę..., w : P o ls k a i L i t w a w d z i e j o w y m s t o su n k u , K ra k ó w 1914 s. 56.
i* Z refera tu prof. P. R a b i k a u s k a s a na tem a t chrztu L itw y , w y g ło szo n eg o na sym p ozju m w P a p iesk iej A k a d em ii T eo lo g iczn ej w K ra k o w ie w d n iu 12 X I 1986 r.
20 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k a t e d r y i d i e c e z j i w i l e ń s k i e j , w y d . J. F i j a- ł e k i W. S e m k o w i c z , t. 1, K rak ów 1948 (K DK W ) nr 1 s. 1— 9.
gdyż w drodze przez k ra je niem ieckie został zatrzy m an y i uw ię ziony przez H absburgów , m szczących się za to, że nie doszło do sk u tk u m ałżeństw o W ilhelm a z Jad w igą. Do celu d o tarł d ru gi poseł królew ski, biskup poznański D obrogost.22 Papież U rb a n V I w dniu 12 III 1388 r. w P eru g ii w y d ał biskupow i D obro- gostow i bullę „R om anus P oritifex” , zlecającą, m ocą w ładzy p a pieskiej, po zbadan iu w ym agan y ch w arun ków , ustanow ić w W ilnie k ated rę, przenieść do n iej dotychczasow ego biskupa sereckiego A n d rzeja, oddać m u w zarząd ten kościół i odebrać przysięgę. 23 Był to więc dok u m en t pozw alający na utw orzenie diecezji w ileńskiej.
B iskup D obrogost w rócił do Polski w czerw cu 1388 r. Do W ilna n ato m iast p rzy b y ł razem z kró lem w d ru g iej połowie tego ro k u i w yk on ał zlecone m u przez papieża czynności. Z budow any przez Jag iełłę kościół podniósł do ran g i k a te d ry ,,in honore sancte et individue T rin ita tis et Gloriose D eigene- tric is V irginis M ariae ac sancti S tan islai m a rtiris et pontificis gloriosi atq u e regis b eati L adislai”, pierw szym biskupem u sta now ił A nd rzeja, dotychczasow ego biskupa S e re tu oraz ustan o w ił k a p itu łę k a te d raln ą , skład ającą się z dwóch p ra ła tu r i dzie sięciu k a n o n ii.24
D okum enty zw iązane z założeniem diecezji w ileńskiej, a w ięc fu n d ac y jn y królew ski, papieski i w ykonaw czy delegata papieskiego, b isk u pa Dobrogosta, nic nie m ów iły o p rzy n ależ ności m etro p o litaln ej nowego biskupstw a. Z nalazła tu zasto sow anie daw na p ra k ty k a Kościoła Rzym skiego, na m ocy k tó re j diecezja w ileń sk a otrzy m ała z początku sta tu s bisku pstw a zależnego w prost od Stolicy A postolskiej. Tę „ p ra k ty k ę ” p rze b adał ostatnio ks. A nzelm W eiss w sw ej p racy h a b ilita c y jn e j „B iskupstw a bezpośrednio zależne od Stolicy A postolskiej w średniow iecznej E uro p ie” (L ublin 1984 m ps). Pozw olę sobie ty lk o zacytow ać końcow e w nioski tego a u to ra w ty m w zglę dzie: „W w ielow iekow ym procesie ch ry stian izacji E uropy w y k ształciły się liczne obow iązujące zasady p raw no-o rganizacy j ne. W śród p rak ty k o w an y ch zw yczajów był i ten, że w k ra ja c h chrystian izo w any ch staran o się stw orzyć m ożliw ie w cześnie bi skupstw a. P ro blem ich przynależności m etro p o litaln ej b ył jak b y na dru gim planie. R ozw iązyw ano go w m iarę postępów ch ry stian izacji i rozbudow y organizacji kościelnej. Do tego czasu bisk u pstw a b y ły bezpośrednio zależne od Stolicy
Apo-22 Z. I v i n s k i s . 'Lietuvos i s to r i ja s. 292. 28 K D K W nr 10 s. 20— 22.
M T am że nr 13 s. 24— 26.
stolskiej. O kres trw a n ia bezpośred n iej zależności był różny, często ta k k ró tk i, że nie został odnotow any przez źró d ła” 25.
J a k ie są dow ody źródłow e n a to, że biskupstw o w ileńskie zostało w p ro st podporządkow ane S tolicy A postolskiej? W yda je się, że p otw ierdzeniem tego jest b ra k w zm ianki o p rzy n a leżności m etro p o lita ln ej w e w spom nianych już dokum entach (papieża U rb an a VI i b isk u p a Dobrogosta). Rów nież w ym ow ne jest to, że d elegatem p apieskim do erygow ania diecezji był nie m etro p o lita gnieźnieński, lecz b isk u p poznański Dobrogost. P apież B onifacy IX b u llą „A d hoc Nos D eus” z 2 IV 1398 r. w ziął biskupstw o w sp ecjaln ą opiekę Stolicy A postolskiej i u stanow ił dla n ie j k o n serw ato ró w w osobach bisk upa Ja n a z Płocka, M ikołaja z P o znania i opata S tefan a z Ł ysej Gó ry . 26 W tekście te j bu lli w zm iankow ani są też „no n nulli a r- chiepiscopi”, k tó rz y działali n a szikodę bisk u pstw a w ileńskiego. Ks. prof. Bolesław K u m o r przypuszcza, że chodzi ta m o a rc y biskupów , k tó rz y usiłow ali w łączyć tę diecezję do swoich m e tropolii, zapew ne ry sk ie j i g n ie ź n ie ń sk ie j.27
T rzeba też stw ierdzić, że w w ileńskich kołach kościelnych zdaw ano sobie spraw ę z tego, że diecezja nie jest podporząd k ow ana żad nej m etropolii. Po śm ierci bow iem pierw szego bi sk u p a A n d rzeja (f 14 X 1398) k a p itu ła w ileńska w y b ra ła w d n iu 1 X II 1398 r. n a bisk up a fran ciszk an in a J a k u b a i tego d n ia zw róciła się z p rośbą do papieża Bonifacego IX, a nie m e tro p o lity gnieźnieńskiego, o potw ierdzen ie w y b o ru i pozwo lenie n a k o n sek rację e le k ta .28 R ów nież po śm ierci biskupa J a k u b a papież G rzegorz X II w b u lli z 16 I 1408 r. do bisk upa e le k ta M ikołaja z G orzkow a, w spom inając o jego konsekracji, n ie w ym ienia m etro p o lity , do któ reg o pow inien udać się po s a k r ę .29
Od 1406 r. b iskupi w ileńscy uczestniczyli w synodach pro w in cji gnieźnieńskiej. W ty m ro k u uczestniczył w synodzie w K aliszu biskup Ja k u b , a w 1409 r. w ty m sam ym m ieście n a synodzie m etrop o lii gnieźnieńskiej b y ł biskup w ileński Mi k ołaj z Gorzkow a. 30 Czy to było już w y razem przynależności do polskiej pro w in cji kościelnej, czy ty lk o zw iązku z nią?
25 A . W e i s s . B i s k u p s t w a s. 269. 25 K D K W nr 32 s. 53— 55.
27 B. K u m o r , P o c z ą t k i m e t r o p o l i i w i l e ń s k i e j , s. 5 (m aszyn op is arty k u łu , b ęd ącego w druku w 5 tom ie „ S tu d ió w T eo lo g iczn y ch ”, w y d a w a n ych w B iałym stok u ).
22 K D K W nr 34 s. 60—62. 29 T am że nr 48 s. 74.
10 A. W e i s s , B i s k u p s t w a s. 267.
W ydaję m i się być p rzek o n y w u jąca a rg u m e n ta c ja A. Weissa,, k tó ry podkreśla, że pierw si b iskupi w ileńscy b y li P olakam i, zw iązanym i z dw orem królew skim i w ielkoksiążęcym , uczest niczącym i w w ażniejszych w y d arzen iach politycznych i koś cieln ych Polski i L itw y. W ażne decyzje kościelne zapadały n a synodach p ro w in cjaln y ch gnieźnieńskich i dlatego w nich uczestniczyli, choć nie b y li w łączeni do te j m e tro p o lii.31
O przynależności diecezji w ileń sk iej do m etro p olii gnieźnień skiej po raz pierw szy m ów i b u lla anty p ap ieża J a n a X X III „A d cu m ulu m T uae” z 15 II 1415 r., n a d a ją c a ks. P iotro w i biskupstw o w ile ń s k ie .32 Rów nież b u lle papieża M arcina V z 1422 r. („D ivina disponente g ra tia ” z 4 m aja i „C um n u p e r” z 25 m aja), w y d an e w zw iązku z przeniesieniem b iskupa m ied- nickiego M acieja na stolicę w ileńską, zaw ierają podobne stw ie r dzenia. 33 W yraźnie spraw ę przynależności m etro p o lita ln ej die cezji w ileń sk iej sform ułow ał Sobór B azylejski w b u lli „ P e r sonam tu a m n obis” z 17 V II 1435 r. do b isk upa w ileńskiego M acieja. C zy tam y w niej: ,,... Ecclesia tu a p rivilegium exem p- cionis non h ab et, sed ven erab ili archiepiscopo G nesnensi iu re m etropolico sit su b iecta”. 34 Tak w ięc po pew nym okresie bez pośredn iej zależności od S tolicy A postolskiej diecezja w ileń ska została w łączona do m etropolii gnieźnieńskiej.
D rugą diecezją n a ziem iach litew sk ich było biskup stw o m ied- nickie, założone n a Żm udzi, k tó ra po zw ycięstw ie grunw ald z kim pokojem to ru ń sk im z 1411 r. p rzyw rócona została L itw ie (ostatecznie w 1422 r.). K ró l Jag iełło i książę W itold zaraz po odzyskaniu te j ziem i podjęli w ysiłki ch ry stia n iza c y jn e (od 1413) i przeciw działali ag resy w n ej polityce zakonu krzyżac kiego. P o d jęto ak cję dyplom atyczną przeciw k rzyżakom n a fo ru m S oboru w K onstan cji. Sobór te n idąc po linii planów p olsko-litew skich w yznaczył arcy b isk u p a lw ow skiego J a n a Rze szowskiego i b isk u pa w ileńskiego P io tra leg atam i do c h ry stia n izacji Żm udzi i udzielił im pełnom ocnictw do u tw o rzenia die cezji. 35 D ek retem tychże legatów („L itte ra e S acro sanctae”) z 24 X 1417 r. erygow ano diecezję i k a p itu łę k a te d ra ln ą w
P O C Z Ą T K I O R G A N I Z A C J I K O Ś C I E L N E J N A L I T W IE η -j
81 T am że.
88 K D K W nr 61 s. 95.
38 T am że nr 7 9 —80 s. 108— 111. 84 T am że nr 140 s. 158— 159.
35 C o d e x m e d n i c e n s i s seu S a m o g i ti a e D io ecesis, P ars I, ed. P . Jatu lis, R om a 1984 (CM) nr 7 s. 29— 31. O ch rzcie Ż m udzi zob.: M. A n d z i u - 1 y t é-R u g i n i e n è. Z em a iö iii c h r istia n iz a c ijo s p ra d z ia , K au n as 1937; J. F i j a ł e k , U c h r z ę ś c i ja n ien ie L i t w y s. 70 n.; Z. I v i n s к i s . L ie t u v o s
74 Ta d e u s z' k h a h e l
,[8 ] M iednikach, a w ielki książę W itold tegoż dnia uposażył je odpow iednim i n a d a n ia m i.36 B yła to więc diecezja założona z upow ażnienia Soboru w K onstan cji. N azyw ano ją żm udzką, a stolicę jej, M iedniki, zwano później W orniam i. B iskupi n a tom iast od d ru g iej połow y XV w. rezydow ali najczęściej w Olsiadach. 37
D okum ent e re k c y jn y oraz fu n d a c y jn y nic nie m ów ił o p rzy należności m etro p o lita ln ej nowozałożonego b iskupstw a. Legaci, k ie ru ją c się dobrem naw racanego n a ro d u i K ościoła n a Ż m u dzi oraz „ tra d y c ją Kościoła R zym skiego i św iętych kanonów ” , jak czy tam y w in stru k c ji Soboru dla le g a tó w ,38 a także z pe w nością licząc się z życzeniem księcia W itolda, erygow aną die cezję żm udzka podporządkow ali bezpośrednio Stolicy A nostol- skiej. U sankcjonow ał to papież M arcin V b u llą „M irabilis Deus in donis” z 11 IX 1422 r., p rzy jm u ją c te n kościół lo kalny pod specjaln ą opiekę S tolicy A postolskiej, co m ożna rozum ieć jako bezpośrednią zależność. 39 Szybko jed n ak biskupstw o żm u- dzkie straciło te n statu s, gdyż już w b u lli tego sam ego papie ża z 1 VI 1427 r. („Cum nos”) w y raźn ie zaznaczono, iż jest ono podporządkow ane arcybiskupow i g n ieź n ień sk ie m u .40
D iecezja w ileńska i żm udzka sw ym obszarem obejm ow ały północna część W ielkiego K sięstw a Litew skiego. Tym czasem w południow ej jego części już w chw ili c h rz tu L itw y istn iały bisk upstw a łacińskie w e W łodzim ierzu n a W ołyniu i zapew ne w K ijow ie, choć to ostatnie, zdaniem B. K um ora, najlepszego znaw cy organizacji kościelnej w Polsce i n a L itw ie, n ie m iało jeszcze ustalonego b y tu p ra w n e g o .41 Oba nie b y łv jeszcze należycie zorganizow ane. Diecezję kijo w sk ą uposażył i upo rządk ow ał p o d staw y p raw n e w 1401 r. k ró l W ładysław Ja g ie ł ło. Z ostała ona w latach 1412— 1414 w łączona do polskiej m e tropolii w e Lw owie. N atom iast diecezję w e W łodzim ierzu w k rótce po 1400 r. uposażył książę W itold i na jego w niosek papież B onifacy IX zam ianow ał 17 II 1400 r. b iskupem G rze gorza, p rzeora dom inikanów w Ł u c k u .42 Poniew aż o W ołyń w ty m czasie toczył się spór m iędzy P o lsk ą i L itw ą, n a prośbę
34 CM nr 14— 15 s. 40— 43; V it old ian a. C o d e x p r i v i l e g i o r u m V it o ld i m a g n i d u c is L ith u a n ia e 1386— 1430, w y d . J. O c h m a ń s k i , W arszaw a 1986 nr 31 s. 39. 37 M. W o î o n c z e w s k i , B i s k u p s t w o ż m u j d z k i e , K ra k ó w 1898 s. 34. 33 CM nr 7 s. 31. 39 T am że nr 31 s. 71; A. W e i s s , B i s k u p s t w a s. 269. 40 CM nr 36 s. 75. 41 B. K u m o r , G r a n ic e s. 314 n. i 344 n. 42 T am że s. 320, 348.
Ja g ie łły papież utw o rzy ł z te j części diecezji w łodzim ierskiej, k tó ra znajdow ała się w granicach Polski, now ą diecezję, w Łucku, m ianu jąc n a tę stolicę 12 V 1404 r. biskupem k a rm e li tę Ś w ię to sła w a .43 Spow odowało to, obok k o nfliktó w p olitycz nych, jeszcze sp ory n a polu kościelnym .
Z listów W itolda w spraw ie b isk up stw a w łodzim ierskiego dow iadujem y się o jego planach utw orzenia m etropolii litew skiej, k tó re j to biskupstw o b y łoby sufraganią. W liście do p a pieża M arcina V z 3 II 1418 r. w ielki książę sk a rż y się na m e tro p o litę lwowskiego, że sta ra się tę diecezję sobie podporząd kować, gdy tym czasem W itold „m a m ocne postanow ienie, jeśli ty lk o Bóg pobłogosławi, b y n a ziem iach swego panow ania w odpow iednim czasie ufundow ać i erygow ać arcybiskupstw o m e tropolię, k tó ra sw ym i granicam i obejm ie biskupstw o w łodzi m ierskie i in n e diecezje, niedaw no założone i uposażone i te, k tó re n a przyszłość jeszcze uposaży”. 44
Ze w spom nianego listu w ielkiego księcia W itolda w ynika, że jedną su frag an ią planow anej m etropolii b y łab y diecezja w łodzim ierska. W zm iankow ane „inne diecezje, niedaw no zało żone i uposażone”, to z pew nością diecezja żm udzka jako d ru ga sufrag an ia zam ierzonej p row incji kościelnej. W liście w p raw dzie W itold nie pisze, jakie byłoby arcybiskupstw o, ale mo żna przypuszczać, że do te j ran g i podniesiona b yłaby stołecz n a diecezja w ileńska. Tak więc trz y diecezje: arcybiskupstw o w ileńskie i diecezje żm udzka oraz w łodzim ierska stano w iłyb y przyszłą m etropolię litew ską. Diecezja bow iem kijow ska, zn aj dująca się rów nież w W ielkim K sięstw ie L itew skim , b yła już wówczas w łączona do m etropolii lw ow skiej, a ponadto jej fu n d ato rem i p a tro n e m b y ł k ró l W ładysław Jagiełło .45
Poniew aż w e w spom nianym liście W itold zapow iada fwo- rzenie now ych diecezji, m ożna próbow ać dom yślać się, gdzie ew en tu alnie m ogłyby być utw orzone now e diecezje. B. K u m or przypuszcza, iż m ogłoby być w p lanach założenie bisk u p stw a w ulubionych przez w ielkiego księcia Trokach. Tu bo w iem uposażył on w 1409 r. n a jsta rsz ą n a L itw ie k o le g ia tę .46 j g j P O C Z Ą T K I O R G A N I Z A C J I K O Ś C I E L N E J N A L I T W I E 7 5
43 T am że s. 348.
44 C o d e x ep is to l a r is saeculi d e c i m i q u in ti, t. 2, Ed. A. S o k o ł o w s k i , K. S z u j s k i ; M o n u m e n ta m e d i i a e v i his to rica, t. 12, K rak ów 1879 nr 89 s. 109— 110. Zob. В. K u m o r , P o c z ą t k i s. 7.
45 B. K u m o r , P o c z ą t k i s. 7 n.; J. F i j a ł e k , U c h rzę śc ija n ie n ie L i t w y s. 94.
43 KD K W nr 50 s. 75— 76; V ito ld ia n a nr 21 s. 27— 28; B. K u m o r ,
76 T A D E U S Z K R A H E L [
1 0} K olegiata ta m jed n ak się nie rozw inęła i nie doszło też do założenia diecezji.
W itoldow e p lan y założenia m etropolii litew sk iej nie zostały zrealizow ane. Diecezja w łodzim ierska, w zw iązku z k tó rą ksią żę W itold u jaw n ił swą m yśl założenia o dręb nej prow incji, na podstaw ie porozum ienia polsko-litew skiego została w 1425 r. przez papieża M arcina V połączona z łucką, k tó rą w k ró tce w łą czono do m etro po lii lw ow skiej. Z całą pew nością w 1459 r. już do n iej należała. Św iadczy o ty m b u lla n om in acy jna dla ks. W acław a Raczkiew icza n a biskupstw o łu c k ie .47
P rz ejd ź m y teraz do w e w n ętrzn e j organizacji diecezji e tn i cznie litew skich, w ileń sk iej i żm udzkiej. W obu ty ch bisk up stw ach d e k re tam i ery g u jący m i diecezje ustanow iono też k ap i tu ły k a te d raln e . W W ilnie, eryg o w an a w 1388 r., liczyła 2 p ra łatów (prepozyta i dziekana) oraz 10 k a n o n ik ó w .48 Pierw sze p rzek azy źródłow e, w y m ien iające p rała tó w i kanoników pocho dzą z 1397 r. Ó w czesny skład k a p itu ły b y ł n astęp u jący : dzie k an — J a k u b Sazin, kustosz — M arcin i 8 kanoników : M ichał z Raw y, Ja k u b , P io tr z Trok, P io tr Jastrzęb iec, J a n z Czech, B erw old, H incza i M ik o ła j.49 W ro k u tym , jak w idzim y, istn ia ła już trzecia p ra ła tu ra — kustodia, a w 1435 r. została u sta now iona a rc h id ia k o n ia .50 Dalsze pow iększenie k ap itu ły , do 6 p ra ła tu r i 12 kanonii, n astąp iło w początkach XVI w.
K a p itu ła m iednicka w swoich początkach (1417 r.) liczyła 6 kanoników , k tó rz y jednocześnie byli proboszczam i p a r a f ii.51 Spow odow ane to było b rak ie m duchow ieństw a. K a p itu ła ta została pow iększona o 5 p ra ła tu r dopiero w X V I— X V II w. (1527 — archidiakonia, 1621 — p rep o zy tu ra, 1638 — dziekania, 1642 — k u sto dia i 1662 — sc h o la ste ria ).52
W obu diecezjach szybko zorganizow ano k u rie biskupie. O diecezji żm udzkiej P a u liu s R abikauskas napisał: „C uria dio- ecesana ab in itiis ap u d ecclesiam cath e d ra le m in civ itate Me- d in in k ai-V arn iai e x titit”. 53 Z pew nością to sam o trzeb a od nieść do diecezji w ileńskiej. J e j początkow ą w ew n ętrzn ą orga n izację ta k sch arak tery zo w ał B. K um or: „do końca XV stu le cia posiadała starego ty p u organizację te ry to ria ln ą , a w ięc
47 B. K u m o r , G ra n ic e s. 349; K D K W nr 228 s. 255. 49 K D K W nr 13 s. 24— 26. 49 T am że nr 29 s. 50. 50 T am że nr 139 s. 156— 158. 51 M. W o ł o n c z e w s k i , B i s k u p s t w o s. 24; J . F i j a ł e k, U c h rze śc ija - n ien ie L i t w y s. 102— 103. 52 R e la t io n e s I s. 223—224. и T am że s. 224.
P O C Z Ą T K I O R G A N I Z A C J I K O Ś C I E L N E J N A L I T W IE 7 7 o ficjałat i w ik a ria t g e n eraln y n a całą diecezję, oraz arch id ia k o n at stołeczny” . 54 Diecezja żm udzka w ty m czasie arch id ia k o n a tu jeszcze nie posiadała, gdyż godność ta w k a p itu le m ied- nick iej pow stała dopiero w 1527 r., z ustan ow ien ia biskupa M ikołaja R a d z iw iłła .55
P odstaw ą organizacji te ry to ria ln e j diecezji są p arafie. F u n dato ram i pierw szych kościołów p a ra fia ln y ch byli: n a L itw ie kró l Jagiełło, n a Żm udzi — w ielki książę W itold. W edług u staleń Jerzego O chm ańskiego Jag iełło założył w diecezji w i leń sk iej 10 kościołów parafialn y ch : w W ilnie (św. Jan a), Obol- cach, K rew ie, O szm ianie, B ystrzycy, M iednikach, N iem enczy- nie, M ejszagole, M ereczu i praw dopodobnie w W iłkom ierzu oraz 3 św iąty n ie n iep a rafialn e w W ilnie (św. M arcina, św. A nny i oczywiście k ated rę). Za w spólną fu n d ację Ja g ie łły i W itol d a uw aża w spom niany a u to r kościół w L id z ie .68 W iększość ty ch p arafii znajdow ała się w pobliżu W ilna.
Dalsza tro sk a o kościoły od 1392 r. spoczyw ała n a W itol dzie. On w diecezji w ileń sk iej założył 11 n astęp u jący ch parafii: T roki S ta re i Troki Nowe, Daugi, D ubinki, Goniądz, Grodno, K iernow o, Kowno, Now ogródek, Sw ięciany, W ołkow ysk. W chw ili śm ierci W itolda w 1430 r. diecezja w ileńsk a liczyła 27 kościołów p arafialn y ch , w olbrzym iej większości fu n dacji w ład ców p a ń s tw a .57
P o śm ierci W itolda now e kościoły zak ład ają głów nie m o- żnow ładcy i szlachta. W iązało się to z rozw ojem posiadłości szlacheckich i in ten sy w n y m rozw ojem osadnictw a na teren ach słabo zaludnionych lu b spustoszonych w czasie w ojen. Do 1500 r. pow stały 103 now e p arafie, z tego 65 fu n d acji p ry w a t nej. Razem w ty m ro k u było w diecezji w ileń skiej 130 p a ra fii. 58 N ajgęstsza sieć p arafii była na ziem iach etnicznie li tew skich i n a te re n a c h ruskich, p rzy leg ający ch do litew skich obszarów od południa i południow ego wschodu. P a rafie pow sta ły tam , gdzie m ieszkała ludność litew ska, badź w zw artej m asie, bądź też rozproszona w śród ludności ru sk ie j. Ta ludność katolicka w śró d R usinów — to p rzede w szystkim szlachta,
54 B. K u m o r , Z a ło żen ie b i s k u p s t w a w W iln ie. U p o s a ż e n i e i o r g a n i z a
c j a w X I V i X V w i e k u , s. 9 (m aszynopis a rty k u łu oddanego do druku do
„W iadom ości K o ścieln y ch A rch id iecezji w B ia ły m sto k u ”). 55 CM nr 134 s. 208— 210; R e la t io n e s I s. 224. 58 J. O c h m a ń s k i , B i s k u p s t w o w i l e ń s k i e w śr e d n io w ie c z u , Poznań 1972 s. 55—60. 57 T am że s. 62. Por. M. K o s m a n , D ro gi z a n i k u p o g a ń s t w a u B a łt ó w , W rocław 1976 s. 83. 68 J. O c h m a ń s k i , B i s k u p s t w o s. 67— 68.
7 8 T A D E U S Z K R A H E L [1 2} choć b y ły też skupiska litew sk iej ludności chłopskiej. P rz y p u szcza się, że katolickie ośrodki duszp astersk ie sp ełn iały rów nież pew ną rolę narodow ą — zachow yw ały odrębność L itw i nów wobec R u sin ó w .59
N a Żm udzi tro sk a o kościoły spoczyw ała z początku n a W i toldzie. U w aża się, że zbudow ał on ta m 7 kościołów p a ra fia l nych: w M iednikach, Ejragole, K ołtyniam ach, K rożach, Rosie- niach, W iduklach i W ielonie. 60. W edług Zenona Ivinskisa i Ra- polasa K rasau sk asa w 1500 r. diecezja liczyła 18 p a r a f ii,81 nato m iast J u rg is G im butas w ylicza 24 ośrodki p arafialne, lecz jego w yk az nie m a n ależy tej pod staw y źródłow ej. 82 W roz m ieszczeniu p a ra fii n a Żm udzi u d erza b ra k ich w zachodniej części (od stro n y B ałtyku) oraz w pobliżu g ran icy z zakonem inflanckim .
R ozw ijająca się w obu diecezjach sieć p a ra fia ln a w ty m okresie nie b y ła jeszcze organizow ana w d ek anaty. Z pew no ścią w jakim ś stopniu m ożna tłum aczyć to zbyt m ałą ilością p arafii. P oczątki dek an ató w w diecezji w ileńsk iej d a tu ją się n a połow ę X V I w. Z ^ynodu w ileńskiego z 1555 r. wiadomo, że b y ł już w ów czas podział n a d ek an aty , skoro na tym że sy nodzie polecono, aby w każdym dekanacie b y ł oficjał w ie j ski. 83. W re je s tra c h podatkow ych z 1553 i 1559 r. kościoły p a ra fia ln e są spisane w edług podziału n a 5 „k luczy” : trocki, m ejszagolski, antokolski, m iednicki i rudom iński. P odobny po dział n a 5 części, „quibus aliq uo t p ro p rii p ra e su n t decani r u ra le s” , p odaje biskup B ened y k t W ojna w sw ojej rela cji do Rzym u w 1605 r. (w ileńska, niem enczyńska, ru d n ick a, ru d o - m ińska i m iednicka). 84 Był to w ięc zaczątek sieci dekanalnej, k tó ra u k ształtow ała się ostatecznie w połow ie X V II w. D ie cezję żm udzką na 3 d e k a n aty (V irbalis, V iduklè, Luokè) po dzielił w 1587 r. biskup M elchior G iedrojć. 85
Z rozbudow ą sieci p a ra fia ln ej łączy się k ształtow an ie się g ran ic diecezji. Jak k o lw iek w dokum encie ere k c y jn y m diecezji
59 T am że s. 87— 88.
90 M. W o ł o n c z e w s k i , B i s k u p s t w o s. 21 ; J. F i j a ł e k, U ch rześci-
ja n i e n ie L i t w y s. 102 ns.
91 R. K r a s a u s k a s , M e d i n i n k y d ie c e zija , w : L i e t u v i -ц E n c ik l o p e d i ja , t. 18, B o sto n 1959 s. 96. Por. T. K r a h e l , K o ś c ió ł K a t o l i c k i na L i t w i e
na p r z e ł o m i e X V i X V I w . „A n alecta C ra co v ien sia ” R. 16: 1981 s. 45.
92 J. G i m b u t a s , L i e t u v o s Ъ агп усщ c hronologia ir st a ti s ti k a . L ie -
t u v i y K a ta l ik y , M o k s lo A k a d e m i j o s M e t r a ś t is , t. 5. 1970 s. 215— 259.
93 J. S a w i c k i , Concilia P olo niae, t. 2: S y n o d y d i e c e z j i w i l e ń s k i e j
i ich s t a t u t y , W arszaw a 1918 s. 28.
94 J. O c h m a ń s k i , B i s k u p s t w o s. 72; R e la t io n e s I s. 28. 95 R. K r a s a u s k a s , M e d i n i n k ą d ie c e z i ja s. 96.
w ileńsk iej nie określono jej granic, to w szystko w skazuje na to, że ob jęła ona całą północną część W ielkiego K sięstw a L i tew skiego. Po odzyskaniu od krzyżaków Żm udzi, założone w M iednikach b iskupstw o objęło p rzede w szy stk im tę ziemię. N a u k ształto w an ie się granic m iędzy diecezją w ileńską a w łodzi m iersk ą (później łucką) z pew nością m iała w pływ działalność W itolda. Z kolei n a w łączenie do diecezji w ileńskiej ziem na p ołudnie od rzek i P ry p eć (w Ziemi K ijow skiej) być może m ia ło w pływ to, że znajd o w ały się tam rozległe n ad an ia n a rzecz, tegoż b isk u p stw a i k a p itu ły (K am ieńszczyzna i Uborć). Ziemie ru sk ie w k ie ru n k u granic z P ań stw em M oskiew skim diecezja w ileń sk a obejm ow ała stopniow o poprzez zakładanie ta m p a rafii. 66
W organizacji w ew n ętrzn ej K ościoła na L itw ie nie m ożna pom inąć klasztorów . P rz ed 1387 r. działali tu już dom inikanie i franciszkanie. D om inikanie się nie u trz y m ali i dopiero w 1 PO 1 r. założyli pierw szy sw ój k laszto r n a L itw ie (w W ilnie). N atom iast fran ciszk an ie w końcu X V w. m ieli w diecezji w i leń sk iej 4 dom y: dw a w W ilnie, w K ow nie i O szm ianie. Czte r y k lasz to ry założyli także do tego czasu b e rn a rd y n i: W ilno, Kowno, Połock, Tykocin. P o n ad to b y ły dwa dom y kanoników reg u la rn y c h od p o k u ty (B ystrzyca i M iedniki) oraz po jed n ym augu stian ó w (Grodno) i b enedy ty nó w (T ro k i).67 R azem w 1500 r. było zaledw ie 12 klasztorów . W żm udzkiej n ato m iast die cezji nie było jeszcze ani jednego dom u zakonnego. P ierw szy został założony ta m dopiero w 1613 r. w K rożach. 68 Z zako nów żeńskich istn iał tylk q jed en klaszto r — b e rn a rd y n e k w W ilnie, założony w 1495 r. 69
R easum ując trz e b a powiedzieć, że w początkach c h ry stia n i zacji L itw y i Żm udzi założono tam diecezje, k tó re poddano bezpośrednio S tolicy A postolskiej. D opiero po jakim ś czasie [ 1 3 ] P O C Z Ą T K I O R G A N I Z A C J I K O Ś C I E L N E J N A L I T W I E 7g
βΒ W. S e m k o w i c z , М ара h is to r y c z n a d ie c e z ji w i l e ń s k i e j , w : P a m i ę t
n ik VI P o w s z e c h n e g o Z j a z d u h i s t o r y k ó w p o ls k ic h w W i ln i e 17—20 w r z e śn ia 1935 r., t. 2, L w ó w 1936 s. 451 n.
67 J K u r c z e w s k i , B i s k u p s t w o w i l e ń s k i e , W ilno 1912 s. 249— 267; V. G i d ź i u n a s , V ien u o lijo s L i e t u v o j e X I I I — X X am&iuje. U e t u v i y ,
K a t a l i k i i M o k s lo A k a d e m i j o s M et r a ś t is , t. 5, 1970 s. 261— 299. L iteratu rę
n a tem at zak on ów w d iecezji w ile ń s k ie j zob. Т. К r a h e 1, H istorio grafia
(a r ch i)d iecezji w i l e ń s k i e j do 1939 ro ku, w : S t u d i a z h is to rii K o śc io ła w Polsce, t. 5, W arszaw a 1979 s. 130— 144.
93 G. B ł a s z c z y k , F u n d a c je i f u n d a t o r z y k l a s z t o r ó w d ie c e z ji ż m u d z
k i e j w X V I I i X V I I I w ie k u . L itu a n o -S la v ic a P o sn a n ien sia . S tu d ia H i-
stori"a, t. 1, 1985 s. 142 n.
69 K l a s z t o r y b e r n a r d y ń s k i e w P olsce w j e j gran icach h is to r y c z n y c h , red. E. H. W y c z a w s k i , K a lw a ria Z eb rzyd ow sk a 1985 s. 561.
8 0 T A D E U S Z K R A H E L [ 1 4 ] zostały one w łączone do p ro w in cji gnieźnieńskiej. P la n y w iel kiego księcia W itolda u tw o rzen ia m etrop o lii litew sk iej zakoń czyły się niepow odzeniem . W ew n ętrzna organizacja diecezji li tew sk ich b y ła w zorow ana n a organ izacji K ościoła w Polsce. S tru k tu r y o rganizacy jn e zapoczątkow ane V/ końcu XIV i w XV w. okazały się trw ałe i służy ły dalszej dogłębnej ch ry stia n izacji n aro d ó w W ielkiego K sięstw a Litew skiego.
D i e A n f ä n g e d e r k i r c h l i c h e n O r g a n i s a t i o n i n L i t a u e n
Z u sa m m en fa ssu n g
D as e r ste lita u isc h e B istu m w u rd e w ä h ren d d es e r ste n V ersu ch der C h ristia n isieru n g um die M itte des 13. J a h rh u n d erts g egrü n d et. A u f den A u ftra g d es P a p stes In n ocen z IV . grü n d ete es der E rzb isch of v o n R iga, A lb ert, und der K ön ig M indaugas s ta tte te es 1254 in d ie L än d ereien aus. S e in D au er w a r aber k u rzleb ig.
E rst in V erb in d u n g m it der U n io n L ita u en s m it P o le n zur J a g iello s R egierungszedt k am zu ein e r erfolgreiichen C h ristian isieru n g der lita u i sch en N ation . In d ieser Z eit w u rd e das B istu m in V iln a (1388) und in S a m o g itie n m it der H a u p tstad t in M ied n ik i (1417) gegrü n d et. Z unächst w a r e n d ie D iö zesen d irek t dem A p o sto lisch en S tu h l u n terstellt, erst sp ä ter w u rd en s ie in d ie G n esen er P ro v in z ein g eg lied ert. P lä n e und V ersu ch e d es G ro ssfü rsten V itau tas e in e lita u isc h e M etrop olie zu sch a f fe n sin d m isslu n g en . D ie lita u isc h e n D iö zesen in ih rer in n eren O rgani sa tio n n a h m en als V orbild d ie k irch lich e O rgan isation in P olen . D ie g e sc h a ffe n e n S tru k tu ren E nde der 14. und 15. Jah rh u n d erten e r w ie se n sic h a ls d au erh aft und d ien ten der w e ite r e n C h ristia n isieru n g L itau en s.
