Anna Zelga-Szmidla, Eugeniusz
Gurgul
Speleologia na Jurze
Krakowsko-Częstochowskiej
Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura
Fizyczna 7, 225-229
Seria: KULTURA FIZYCZNA z. VII, 2007
A nna Zelga-Szm idla, Eugeniusz Gurgul
Katedra Zarządzania Agrobiznesem Politechniki Częstochowskiej
Speleologia na Jurze
Krakowsko-Częstochowskiej
Słowa kluczowe: jaskinie, Jura K rakow sko-C zęstochow ska
Speleology on Kraków-Częstochowa Upland
K ey words: caves, speleology, K rakow sko-C zęstochow ska Upland.
Abstract:
T h e r e g i o n o f K r a k ó w - C z ę s t o c h o w a u p l a n d i s a b o u n d e d i n c a v e s w h i c h m a k e o f 7 0 % o f a l l c a v e s i n P o l a n d . F i v e o f t h e m ( “ J a s k i n i a W i e r z c h o w s k a G ó r a ” , “ J a s k i n i a Ł o k i e t k a ” , ” J a s k i n i a C i e m n a ” , „ J a s k i n i a N i e t o p e r z o w a ” a n d „ J a s k i n i a S m o c z a J a m a ” ) a r e o p e n t o t o u r i s t s w i t h a p r e s e n t o f g u i d e . T h e r e f o r e , t h e c a v e s a r e d e s c r i b e d i n t h i s p a p e r . V i s i t i n g c a v e s i s m u c h m o r e i n t e r e s t i n g i n t h e w a y l i k e s p e l e o l o g i s t s d o , h o w e v e r , i t m a y b e d a n g e r o u s a n d n e e d s b e s i d e a s p e c i a l e q u i p m e n t a v e r y g o o d p h y s i c a l c o n d i t i o n . D e s t r o y i n g a n d l i t t e r i n g o f t h e c a v e s i s a s e r i o u s p r o b l e m f o r p r e s e r v a t i o n o f i n v a l u a b l e e l e m e n t s o f n a t u r e .W stęp
W y ż y n a K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k a s t a n o w i n i e t y l k o a t r a k c j ę d l a a m a t o r ó w w s p i n a c z k i , n a r c i a r s t w a , c z y p i e s z y c h b ą d ź r o w e r o w y c h w y c i e c z e k . J e s t t o w s p a n i a ł y t e r e n d l a s p e l e o l o g ó w , g d y ż j e s t t u d u ż a i l o ś ć j a s k i ń , b ę d ą c y c h n i e o d ł ą c z n y m e l e m e n t e m j u r a j s k i e g o k r a j o b r a z u . C h a r a k t e r y s t y c z n e f o r m y W y ż y n y K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k i e j p o w s t a ł y w w y n i k u o s a d z a n i a s i ę n a d n i e i s t n i e j ą c e g o w c z e ś n i e j m o r z a s k o r u p m a r t w y c h z w i e r z ą t d z i ę k i c z e m u p o w s t a ł y g r u b e p o k ł a d y w a p i e n i a , k t ó r e z u p ł y w e m l a t u l e g a ł y k r a s o w i e n i u . J e d n ą z n a j c i e k a w s z y c h f o r m k r a s u j e s t j a s k i n i a . J e s t i c h t u o k o ł o t y s i ą c a ( c o s t a n o w i 7 0 % w s z y s t k i c h j a s k i ń w P o l s c e ) a l e t y l k o c z ę ś ć z n i c h u d o s t ę p n i o n a j e s t z w i e d z a j ą c y m . P o z o s t a ł e s ą z a m k n i ę t e k r a t a m i a d o s t a ć s i ę d o n i c h m o g ą j e d y n i e z r z e s z e n i c z ł o n k o w i e s p e l e o k l u b ó w p o u p r z e d n i m u z g o d n i e n i u z Z a r z ą d e m Z e s p o ł u J u r a j s k i c h P a r k ó w K r a j o b r a z o w y c h . P r z e d z w i e d z a n i e m j a s k i ń n a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m z a p o z n a ć s i ę z j e j o p i s e m i g r o ż ą c y m i n i e b e z p i e c z e ń s t w a m i g d y ż n i e 226 Anna Zelga-Szm idla, Eugeniusz Gurgul k t ó r e z n i c h p o s i a d a j ą r o z w i n i ę c i a p i o n o w e i i c h p e n e t r a c j a b e z o d p o w i e d n i e g o s p r z ę t u o r a z u m i e j ę t n o ś c i j e s t n i e m o ż l i w a .
T
e r e n J u r y d z i ę k i s k a ł o m , z k t ó r y c h j e s t z b u d o w a n y ł a t w o u l e g a e r o z j i a l e p r z e z t o s t a n o w i d o s k o n a ł y „ b u d u l e c “ d l a t e g o t y p u f o r m . D l a t e g o t e ż n i e p o w i n i e n d z i w i ć f a k t , ż e j e s t t o j e d n o z n a j w i ę k s z y c h s k u p i s k j a s k i ń w P o l s c e . S z c z e g ó l n i e d u ż e i c h n a g r o m a d z e n i e o b s e r w u j e s i ę w o k o l i c y O j c o w a . [6 ]J
a s k i n i e s t a n o w i ł y d o s k o n a ł e s c h r o n i e n i e d l a l u d z i p i e r w o t n y c h , s t ą d o d k r y t o w n i c h p i e r w s z e ś l a d y w y s t ę p o w a n i a c z ł o w i e k a n a t e r e n a c h P o l s k i . D z i a ł a l n o ś ć p r z e m y s ł o w a c z ł o w i e k a , o r a z p s e u d o t u r y s t ó w s p o w o d o w a ł a , ż e w w i e l u p r z y p a d k a c h s z a t a n a c i e k o w a j a s k i ń u l e g ł a n i e o d w r a c a l n e m u z n i s z c z e n i u . C e l e m p r a c y j e s t p r e z e n t a c j a w y b r a n y c h j a s k i ń W y ż y n y K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k i e j j a k o o b i e k t ó w h i s t o r y c z n y c h i t u r y s t y c z n y c h .Zestawienie charakterystycznych jaskiń
N a j d ł u ż s z y m i j a s k i n i a m i n a W y ż y n i e s ą : [9 ] 1. J a s k i n i a W i e r n a - 1 0 2 7 m d ł u g o ś c i , 2 . J a s k i n i a W i e r z c h o w s k a G ó r n a w W i e r z c h o w i u - 9 7 5 m d ł u g o ś c i , 3 . J a s k i n i a B r z o z o w a - 6 4 5 m d ł u g o ś c i , 4 . J a s k i n i a S z a c h o w n i c a I - 6 0 0 m d ł u g o ś c i , 5 . J a s k i n i a T w a r d o w s k i e g o - 5 0 0 m d ł u g o ś c i , N a j g ł ę b s z y m i j a s k i n i a m i s ą : [ 1 , 6 , 7 , 8 ] 1. J a s k i n i a S t u d n i s k o w S o k o l i c h G ó r a c h - 7 5 , 5 m g ł ę b o k o ś c i , 2 . J a s k i n i a S z e r o k i A v e n - 5 9 m g ł ę b o k o ś c i - w g n a j n o w s z y c h o d k r y ć ( a w a n s z 3 / 4 p o z . z 4 5 m g ł .) , 3 . J a s k i n i a J a n u s z k o w a S z c z e l i n a - 5 6 m g ł ę b o k o ś c i , 4 . J a s k i n i a P i ę t r o w a S z c z e l i n a w N i e g o w e j - 4 5 m g ł ę b o k o ś c i , 5 . J a s k i n i a B ł o t n a - 4 2 m g ł ę b o k o ś c i , D l a t u r y s t ó w u d o s t ę p n i o n e s ą d o z w i e d z a n i a z p r z e w o d n i k i e m : [ 1 ,6 ] 1. J a s k i n i a W i e r z c h o w s k a G ó r n a w W i e r z c h o w i u , 2 . J a s k i n i a ( G r o t a ) Ł o k i e t k a w O j c o w i e , 3 . J a s k i n i a C i e m n a w O j c o w i e , 4 . J a s k i n i a N i e t o p e r z o w a w J e r z m a n o w i c a c h , 5 . J a s k i n i a S m o c z a J a m a w K r a k o w i e [ 6 ] .
Walory turystyczne poszczególnych jaskiń
Jaskinia Wierzchowska Górna
j e s t n a j d ł u ż s z ą j a s k i n i ą u d o s t ę p n i o n ą d o z w i e d z a n i a d l a t u r y s t ó w . D ł u g o ś c i ą u s t ę p u j e t y l k o j a s k i n i W i e r n e j . P o ł o ż o n a j e s t w D o l i n i e P o d k a r p a c k i e j . P o s i a d a o ś w i e t l e n i e e l e k t r y c z n e , a z w i e d z a n i e t r a s y o d ł u g o ś c i 3 7 0 m t r w a g o d z i n ę .Jaskinia Łokietka
j e s t j e d n ą z n a j b a r d z i e j z n a n y c h p o l s k i c h j a s k i ń . L e ż y n a t e r e n i e O j c o w s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o . W e d ł u g l e g e n d y w j a s k i n i t e j u k r y w a ł s i ę k r ó l P o l s k i W ł a d y s ł a w Ł o k i e t e k p r z e d p o ś c i g i e m k r ó l a c z e s k i e g o W a c ł a w a I I . K r ó l p r z e b y w a ł t a m o k o ł o s z e ś c i u t y g o d n i , a ż y c i e u r a t o w a ł m u p a j ą k , k t ó r y z a s ł o n i ł o t w ó r p a j ę c z y n ą , c z y m z m y l i ł p o ś c i g .Jaskinia Ciemna
, p o ł o ż o n a n a t e r e n i e n a z b o c z u w m a s y w i e . U w a ż a s i ę j ą z a n a j w i ę k s z ą n a t e r e n i e p o d w z g l ę d e m w i e l k o ś c i k o m o r y , a z a r a z e m n a l e ż y d o n a j w a ż n i e j s z y c h s t a n o w i s k a r c h e o l o g i c z n y c h w P o l s c e . P i e r w s z e ś l a d y c z ł o w i e k aw Jaskini Ciemnej pochodzą sprzed ok. 125 tys. lat. u wejścia której założył on
swoje siedlisko. Miejsce to obecnie nazywane jest Oborzyskiem. Łącznie z nim Ja
skinia ma 230 m długości. Jaskinia Ciemna składa się właściwie z jednej olbrzy
miej komory, 80 m długości, 20 m szerokości i 10 m wysokości, która u końca
zwęża się i przechodzi w tzw. tunel. Obecnie zamieszkują j ą , ćmy, białe wije. Ja
skinia jest nieoświetlona (stąd jej nazwa). Zwiedzający otrzymują świeczki, by
ułatwić zwiedzanie. Środkową część komory zdobią wielkie kopulaste stalagmity,
których wysokość sięga do 1 m. jest pokryty licznymi stalaktytami rurkowymi.
W 1924 r. jaskinia została wpisana do rejestru zabytków.
Jaskinia Nietoperzowa znajduje się w gminie Jerzmanowice-Przeginia. Na
zwa jaskini pochodzi od znalezionych szczątków kopalnych i współcześnie
żyjących nietoperzy. Jaskinia ta nazywana była także Jerzmanowicką, Księżą lub
Białą. Jest ona usytuowana w grupie skał górnej części Doliny Będkowskiej.
Położona 447 m n.p.m. ma 306 m długości. Jest jednąz największych jaskiń Wy
żyny Krakowskiej. Na uwagę zasługuje wodospad naciekowy w początkowej czę
ści jaskini oraz liczne kotły wirowe na stropie w głębszych jej częściach. Już w
XIX wieku ze względu na wypełnisko i odchody nietoperzy, prowadzono eksplo
atację przemysłową tej groty. W latach 1872-1879 prace eksploatacyjne, prowa
dzone były z ramienia Górnośląskiego Urzędu Górniczego przez Grube’go i w
znacznym stopniu zniszczyły one pierwotne osady jaskini. Pierwsze poszukiwa
nia przeprowadził tu w roku 1871 hrabia Jan Zawisza, właściciel Doliny Ojcow
skiej. Następnie nadzór archeologiczny przejął Römer. Znaleziska archeologiczne
zostały przekazane do muzeum wrocławskiego. Zebrane wtedy zabytki przekazał
do muzeum wrocławskiego. W 1918 r. badania w pobliżu wejścia do jaskini prze
prowadził Leon Kozłowskiego. Po II Wojnie Światowej w latach 1956-1963 prace
archeologiczne prowadził Waldemar Chmielewski.[3] Z punktu widzenia arche
ologicznego Jaskinia Nietoperzowa znana jest przede wszystkim jako stanowisko
górnopaleolityczne datowane na 38 000 lat p.n.e. Podówczas była ona obozowi
skiem ludzi pierwotnych. Łowcy jerzmanowscy byli przedstawicielami grup ludz
kich, określanych już jako Homo sapiens, sapiens (człowiek myślący), który był
związany z tak zwaną kulturą jerzmanowicką. W trakcie wykopalisk natrafiono
także na fragmenty naczyń glinianych, narzędzia kamienne, krzemienne oraz ko
ści pozostawione przez grupy ludzkie, odwiedzające jaskinię w następnych epo
kach - od neolitu do średniowiecza (od 4500 p.n.e. do XIII w. naszej ery)[3,4].
Jaskinia jest często odwiedzana przez turystów. Godnym podkreślenia jest rów
nież fakt wykorzystania jej na potrzeby produkcji filmowych. Po raz pierwszy do
Nietoperzowej ekipa filmowa zawitała w 1995 r., kręcono wtedy „Legendę
o Świętym Mikołaju“. Dwa lata minęły i 5 listopada 1997r. Jerzy Hoffman nakrę
cił w jaskini scenę do filmu „Ogniem i Mieczem“.
Jaskinia Smocza Jama - krasowa w obrębie jest, jednąz turystycznych atrak
cji . Z jaskinią wiąże się legenda o Smoku Wawelskim. Główny ciąg jaskini stano
wi trasa turystyczna o długości 81 m, która rozpoczyna się na terenie terenie
zamku na Wawelu. Stąd dostać się można do niej za pomocą kręconych schodów.
Na trasie przemarszu znajdują się trzy komory, największa o długości 25 m i wy
sokości do 10 m. W niektórych miejscach ściany i sklepienie jaskini wzmocnione
228 Anna Zelga-Szm idla, Eugeniusz Gurgul s ą c e g l a n y m i m u r a m i i f i l a r a m i , j e d e n z n i c h z a s ł a n i a p r o w a d z ą c y d o i n n e g o o t w o r u j a s k i n i . W y j ś c i e z j a s k i n i z n a j d u j e s i ę p o z a o b r ę b e m m u r ó w z a m k u , w p o b l i ż u k o r y t a W i s ł y . P o z o s t a ł e j e j c z ę ś c i s ą n i e d o s t ę p n e d l a t u r y s t ó w . S t a n o w i ą j e d w a c i ą g i k o r y t a r z y : p i e r w s z y r o z p o c z y n a j ą c y s i ę w p o b l i ż u w y j ś c i a , b i e g n i e w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y m w s t r o n ę r z e ź b y S m o k a W a w e l s k i e g o . D o d r u g i e g o , z n a c z n i e d ł u ż s z e g o , u z y s k a n o d o s t ę p p o p r z e b i c i u t u n e l u w 1 9 7 4 r . J e s t t o s y s t e m n i e w i e l k i c h s a l i k o r y t a r z y z w p o c z ą t k o w e j c z ę ś c i . O s o b l i w o ś c i ą z n a j d u j ą c y c h s i ę t a m j e z i o r e k j e s t r z a d k i - s t u d n i c z e k t a t r z a ń s k i .
Zagrożenia ekologiczne
P o z a t u r y s t y c z n y m z w i e d z a n i e m j a s k i ń i s t n i e j e m o ż l i w o ś ć z w i e d z a n i a j a s k i ń w s p o s ó b s p e l e o l o g i c z n y [ 2 ] . T o z n a c z y o g l ą d a ć j e i z w i e d z a ć w t a k i s p o s ó b w j a k i r o b i ą t o g r o t o ł a z i . T e n s t y l p o z n a w a n i a p o d z i e m n e g o ś w i a t a j e s t d u ż o b a r d z i e j e k s c y t u j ą c y i d a j ą c y w i ę c e j s a t y s f a k c j i n i ż t u r y s t y k a z b i o r o w a . J e d n a k w i ą ż ą s i ę z t y m w i ę k s z e k o s z t y b o w i e m a b y w p e ł n i b e z p i e c z n i e i l e g a l n i e e k s p l o r o w a ć n a j p i ę k n i e j s z e j a s k i n i e n a l e ż y w y n a j ą ć p r z e w o d n i k a - s p e l e o l o g a , k t ó r y p o d o b n i e j a k t y p o w y p r z e w o d n i k g ó r s k i p o p r o w a d z i z w i e d z a j ą c y c h p r z e z c i e m n e z a k a m a r k i g r o t , d b a j ą c o b e z p i e c z e ń s t w o i g w a r a n t u j ą c n i e z a p o m n i a n ą p r z y g o d ę . R ó w n i e ż s a m o c h o t n i k m u s i s p r o s t a ć p e w n y m w y m a g a n i o m , k t ó r e n i e s ą k o n i e c z n e w p r z y p a d k u o g l ą d a n i a u d o s t ę p n i o n y c h t u r y s t y c z n i e j a s k i ń . N a j w a ż n i e j s z y m , w a r u n k i e m j e s t b r a k k l a u s t r o f o b i i c z y l i l ę k u p r z e d c i a s n y m i , z a m k n i ę t y m i p o m i e s z c z e n i a m i , g d y ż p o d c z a s p o b y t u w j a s k i n i z w i e d z a j ą c y b ę d z i e z m u s z o n y p r z e c i s k a ć s i ę w w ą s k i c h s z c z e l i n a c h i c z o ł g a ć s i ę w c i a s n y c h k o r y t a r z y k a c h . D r u g i m , w a ż n y m w a r u n k i e m j e s t u m i e j ę t n o ś ć ł a t w e j w s p i n a c z k i i b r a k l ę k u w y s o k o ś c i . W n i e k t ó r y c h p a r t i a c h j a s k i ń t r z e b a s i ę w s p i n a ć i n i e z b ę d n e s ą r ó w n i e ż p o d s t a w o w e z n a j o m o ś c i z a s a d w s p i n a c z k i . O p r ó c z w y m a g a ń o s o b o w y c h i s t o t n y j e s t r ó w n i e ż o d p o w i e d n i s p r z ę t . P r z e w o d n i c y z a p e w n i a j ą p o d s t a w o w y s p r z ę t s p e l e o l o g i c z n y , j e d n a k n i e k t ó r e r z e c z y n a l e ż y k u p i ć s a m e m u ( o d p o w i e d n i k o m b i n e z o n , b u t y , k a s k z o ś w i e t l e n i e m ) . J a k o k r e ś l a w i e l u m i ł o ś n i k ó w t a k i e j t u r y s t y k i n a W y ż y n i e K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k i e j n a j c i e k a w s z e j a s k i n i e s ą z a k r a t o w a n e , a w e j ś c i e d o n i c h j e s t n i e m o ż l i w e . F a k t n i s z c z e n i a i z a ś m i e c a n i a j a s k i ń s t a n o w i c o r a z w i ę k s z e z a g r o ż e n i e d l a i s t n i e n i a t y c h b e z c e n n y c h o b i e k t ó w p r z y r o d y n i e o ż y w i o n e j . S k a l a t e g o p r o b l e m u o b e j m u j e j u ż n i e t y l k o j a s k i n i e t u r y s t y c z n e i ł a t w o d o s t ę p n e , l e c z r ó w n i e ż o b i e k t y , d o z w i e d z e n i a k t ó r y c h n i e z b ę d n y j e s t s p r z ę t a l p i n i s t y c z n y . „ W w i e l u p r z y p a d k a c h o t w o r y j a s k i ń l u b n a w e t f r a g m e n t y p r z y o t w o r o w e z o s t a ł y z a s y p a n e ś m i e c i a m i w s p o s ó b u t r u d n i a j ą c y , b ą d ź n a w e t u n i e m o ż l i w i a j ą c y e k s p l o r a c j ę . ” [5 ] D l a t e g o t a k w a ż n e j e s t i n f o r m o w a n i e w s z y s t k i c h t u r y s t ó w o z a k a z i e z a ś m i e c a n i a . W s z y s c y z w i e d z a j ą c y m u s z ą s o b i e u z m y s ł o w i ć , i ż o c h r o n a w s z y s t k i c h e l e m e n t ó w ś r o d o w i s k a j e s t t y m b a r d z i e j z a s a d n a , i m b a r d z i e j s t a j ą s i ę o n e n i e t y l k o r e g i o n a l n y m , n a r o d o w y m , a l e i ś w i a t o w y m d z i e d z i c t w e m p r z y r o d y . O s o b y b a d a j ą c e f a k t n i s z c z e n i a i z a ś m i e c a n i a j a s k i ń t w i e r d z ą ż e n a j t r u d n i e j s z a j e s t o c h r o n a j a s k i ń p o ł o ż o n y c h n a g r u n t a c h p r y w a t n y c h , g d y ż w ł a ś c i c i e l t e r e n u j e s t j e d y n ą o s o b ą d e c y d u j ą c ą o t y m , c o d z i e j e s i ę n a j e g o t e r e n i e . D o b r y m r o z w i ą z a n i e m p r o b l e m u m o g ł o b y b y ć d o k ł a d n i e p r a w n e s p r e c y z o w a n i e o c h r o n y j a s k i ń , a z w ł a s z c z a j a s k i ńp o ł o ż o n y c h n a g r u n t a c h p r y w a t n y c h . P r o g r a m o c h r o n y j a s k i ń j a k i j e s t r e a l i z o w a n y p r z e z P T T K m a n a c e l u z a c h o w a n i e t y c h o b i e k t ó w w k o o p e r a c j i z w ł a d z a m i l o k a l n y m i p o p r z e z o c z y s z c z a n i e , z a b e z p i e c z e n i e i o c h r o n ę p r a w n ą j a s k i ń z a ś m i e c o n y c h , a t a k ż e t y c h , k t ó r y m g r o z i d e w a s t a c j a . I n n y m s p o s o b e m o c a l e n i a b e z c e n n y c h w a r t o ś c i j a s k i ń j e s t i c h u d o s t ę p n i a n i e t u r y s t y c z n e i s t a ł y n a d z ó r n a d o b i e k t e m . R u c h t u r y s t y c z n y j a s k i ń d o t y c z y s t o s u n k o w o m a ł e j g r u p y z w i e d z a j ą c y c h , k t ó r y m z d a r z a s i ę c z ę s t o t a m p o w r a c a ć i s ą o n i z a i n t e r e s o w a n i i c h o c h r o n ą .
Podsum ow anie
W y ż y n a K r a k o w s k o - C z ę s t o c h o w s k a j e s t u n i k a t o w y m o b s z a r e m o z n a m i e n i t y c h m o ż l i w o ś c i a c h s p e l e o l o g i c z n y c h . M n o g o ś c i i r ó ż n o r o d n o ś ć j a s k i ń d a j e n i e t y l k o m o ż l i w o ś c i u p r a w i a n i a t u r y s t y k i i r e k r e a c j i , a l e j e s t t a k ż e z n a k o m i t y m z a p l e c z e m d y d a k t y c z n y m d l a n a u c z a n i a p r z e d m i o t ó w p r z y r o d n i c z y c h w s z k o ł a c h r ó ż n e g o s z c z e b l a . P r z y b y w a j ą c y d o t y c h m i e j s c l u d z i e n i e z a w s z e s ą s t o s o w n i e p r z y g o t o w a n i i w y k s z t a ł c e n i k i e r u n k o w o . D l a t e g o t e ż s t a n o w i ą c z ę s t o z a g r o ż e n i e e k o l o g i c z n e d l a t y c h o b i e k t ó w . D r o g ą d o z m i n i m a l i z o w a n i a t y c h n e g a t y w n y c h p r o b l e m ó w j e s t o c h r o n a j a s k i ń i p o d n o s z e n i e ś w i a d o m o ś c i e k o l o g i c z n e j z w i e d z a j ą c y c h . N a j s k u t e c z n i e j s z y m s p o s o b e m k s z t a ł c e n i a j e s t d a w a n i e p r z y k ł a d u p r z e z d o ś w i a d c z o n y c h s p e l e o l o g ó w k t ó r z y w i e l o k r o t n i e p r z y b y w a j ą d o o k r e ś l o n y c h j a s k i ń .Piśm iennictw o:
1. A d a m c z y k S ., F i r l e j K . , 2 0 0 1 ,Jura Krakowsko-Częstochowska,
P a s c a l , B i e l s k o - B i a ł a .2. Biuletyn Prasowy
2 0 0 5 , P o l s k a O r g a n i z a c j a T u r y s t y c z n a n r 1 2 6 , W a r s z a w a . 3 . C h m i e l e w s k i W ., 1 9 6 1 ,Civilisation de Jerzmanowice,
W r o c ł a w - W a r s z a - w a - K r a k ó w4 . C h o c h o r o w s k a E . , D a g n a n - G i n t e r A . ,
Najstarsze ślady pobytu człowieka na
Jurze Krakowskiej (starsza i środkowa epoka kamienia),
P r a d z i e j e i Ś r e d n i o w i e c z e " K r a k ó w 1 9 9 5 .5. Jaskinie: niszczenie, zaśmiecanie - ochrona 2005,
E k o p a r t n e r 5 , ( 1 6 3 ) , 2 6 - 2 7 .6
. P a r t y k a J . , T y c A . , 2 0 0 4 ,Od Złotego Potoku do Ojcowa,
O j c o w s k i P a r k N a r o d o w y , O j c ó w .7 . S k a l s k i A . , 1 9 9 4 ,
Waloryzacja biologiczna jaskiń Wyżyny Krakowsko-Często
chowskiej,
W :Szlaki Ochrony Przyrody Obszarów Kresowych,
S m o l e ń , 1 2 - 1 7 0 9 , D ą b r o w a G ó r n i c z a 4 9 - 5 5 .8
. S k a l s k i A . , W ó j c i k Z . , 1 9 6 8 ,Jaskinie Rezerwatu Sokole Góry,
O c h r o n a P r z y r o d y 3 3 ; 3 2 7 - 3 7 9 .9 . S z e l e r e w i c z M . , G ó r n y A . , 1 9 8 6 ,
