Krzysztof Rutkowski
O wyrażeniu „служитель культа” w
języku rosyjskim okresu radzieckiego
Prace Językoznawcze 8, 41-48
2006
K rz y s z to f R u tk o w sk i B ia ły sto k
O wyrażeniu служитель культа w języku rosyjskim
okresu radzieckiego
Some remarks on the phrase служитиель культа
in the Russian language of the Soviet period
The paper presents problem o f functioning o f the phrase служитиель культа in the Russian language during the Soviet period. The author shows that the phrase has pejorati ve connotation.
Słowa kluczowe: językoznawstwo, język rosyjski, okres radziecki, leksyka konfesyjna
Key words: linguistics, russian language, lexicology the Soviet period
N a k a rta c h h isto rii R o sji e p o k a ra d z ie c k a z a p isa ła się m .in . ja k o o k res p rz e śla d o w a ń re lig ijn y c h , w szcz e g ó ln o śc i zaś w a lk i z k u ltu rą p ra w o s ła w n ą - z a ró w n o w je j w y m ia rz e d u ch o w y m , j a k i m ate ria ln y m . Ja k p o d k re śla G. N . S k lariew - sk aja (2 0 0 2 , 25), re p re sjo n o w a n a b y ła n a ró ż n e sp o so b y ró w n ie ż p ła sz c z y z n a ję z y k o w a tej k u ltu ry , a w ię c zw ią z a n e z n ią sło w n ic tw o k o n fe sy jn e . W lite ra tu rze ję z y k o z n a w c z e j (zaró w n o p o lsk o -, ja k i ro sy jsk o ję z y c z n e j) n a z a g a d n ie n ie to zw racan o u w a g ę ju ż n ie je d n o k ro tn ie 1, c iąg le je d n a k w y m a g a ono c o raz to n o w sz y ch u z u p e łn ie ń , c h o c ia ż b y ze w z g lę d u n a b ra k p o św ię c o n e g o m u w cało ści w y c z e rp u ją ce g o stu d iu m m o n o g ra fic z n eg o .
P o d ję te w n in iejsz ej p ra c y b a d a n ia z o sta ły o p a rte n a m a te ria le le k sy k a ln y m w y e k sc e rp o w a n y m ze ź ró d e ł le k sy k o g ra fic z n y c h re je stru ją c y c h ję z y k ro sy jsk i la t 30.-60. m in io n e g o stu lec ia, a m ia n o w ic ie ze С л о ва р я с о вр ем ен н о го р у с
ско го ли т е р а т у р н о го я з ы к а (T. 1 -1 7 . M o sk w a 1 9 5 0 -1 9 6 5 ) o ra z Т олкового с ло в а р я р у с с к о г о языгка, (red. D. N . U szakow . T. 1 -4 , M o sk w a 1 9 3 5 -1 9 4 0 ).
1 Problem leksyki konfesyjnej w języku rosyjskim okresu radzieckiego podejmowali m.in.: O. P. Jermakowa (1997), J. Korzeniewska-Berczyńska (1996), N. A. Kupina (1995), W. Zma- rzer (2000) i inni.
4 2 Krzysztof Rutkowski
B ę d z ie o n z a p re z e n to w a n y w p o sta c i z e sta w ie n ia z a n a lo g ic z n y m i je d n o s tk a m i sło w n ik o w y m i p o c h o d z ą c y m i z Т олкового сло в а р я ж и в о го в е л и к о р усск о го
я з ы к а W. K. D a la (t. 1 -4 , M o sk w a 1 8 8 0 -1 8 8 2 ).
Z a k re s m a te ria łu e g z e m p lifik a c y jn e g o o b e jm u je sło w n ic tw o k o n fe sy jn e , k tó re w w y m ie n io n y c h ra d z ie c k ic h ź ró d ła c h le k sy k o g ra fic z n y c h z o sta ło z d e fi n io w a n e za p o m o c ą n e g a ty w n ie n a c e c h o w a n e g o w y ra ż e n ia служ и т ель культ а. P o d sta w o w y m c ele m a n a liz y b ę d z ie u sta le n ie , k ie d y i w ja k i sp o só b p o ja w iło się ono w ję z y k u ro sy jsk im , zb a d a n ie je g o stru k tu ry zn ac z en io w e j o ra z w y k a z a n ie , że rz e c z y w iśc ie m ia ło p e jo ra ty w n e w ła śc iw o śc i w arto śc iu ją c e.
W y rażen ie служ и т ель к ульт а z o sta ło z a o b se rw o w a n e w o p isie n a stę p u ją cy ch je d n o s te k o ch a ra k te rz e k o n fesy jn y m :
DAL BAS / TSU
богослужеше - служба церковная и вообще самое отправлеше службы Бож1ей (I, 105) богослужение - 1. церк. совершение в церкви религиозных обрядов служителями культа3 (TSU, I, 162) духовенство - сослов1е священно- и церковно служителей, церковная 1ерарх1я, вообще люди духовнаго сана (I, 504); б i лое духовенство - не монашествующее (I, 504) духовенство - 1. служители религиозного культа
(BAS, III, 1183-4; TSU, I, 815)
белое духовенство - не монашествующее, мирские служители культа (TSU, I, 122) дьякон - низшее духовное зваше или санъ, помощника священника при служенш (I, 439); диакон - 1. в православной церкви - служитель культа, имеющий первую степень священства; помощник священника (BAS, III, 1212) дьячокъ - церковнослужитель, причетникъ (I, 439) дьячок - 1. низший служитель культа в право славной церкви, церковнослужитель, не имею щий т. наз. степени священства; то же, что псаломщик (TSU, I, 823) клиръ - собраше священно- и церковнослу жителей, весь причтъ церковный, собраше причетниковъ и п k вчихъ (II, 119) клир - 1. общее наименование служителей культа какой-либо церкви; церковный причт (BAS, V, 1036) облаченье - церковная и вообще служебная одежда священства (I, 594) облачение - 2. церк. одежда служителей культа во время богослужения (TSU, II, 651) отецъ - почетъ, придаваемый всему духо венству, отъ 1ерод1акона до архимандрита, и отъ д1акона до прото1ерея (II, 724) отеи - 6. название служителей культа, монахов (обычно присоединяется к имени или званию), а также обращение к ним (BAS, VIII, 1364-7) попъ - священникъ, 1ерей, пресвитеръ; челов k къ поставленный, посвященный, помазанный, рукоположенный въ духовный санъ или санъ пастыря душъ (III, 308) поп - 1. священник; вообще служитель культа всякого ранга (TSU, III, 584) разстрига - лишенный священного сана или монашества (IV, 50) расстрига - 1. служитель религиозного культа, лишенный сана, или монах, лишенный монашества (BAS, XII, 843) рукоположить - поставлять въ священный чинъ, возложеньемъ рукъ арх1ерея на главу рукопо- лагаемаго рукоположить - 1. церк. посвятить кого-н. в служители культа путем возложения рук на его голову (TSU, III, 1404) святой отецъ - почетъ черному духовенству и пап k (IV, 1б1) святой отеи - церк. почтительное обращение к служителю культа (TSU, IV, 110)
священникъ - iepefi, пресвитеръ, попъ, рукопо ложенный служитель алтаря, совершающш св. тайны (IV, 162) свяшенник - 1. служитель культа православной церкви, по сану средний между дьяконом и епи скопом; ерей (BAS, XIII, 476) священнослужитель - ставленый в чинъ iepeй и дiаконъ (IV, 162) свяшеннослужитель - 1. у христиан - служитель религиозного культа, имеющий одну из т. наз. степеней священства, в отличие от т. наз. церковнослужителя (TSU, IV, 117) скуфья - алосиняя, бархатная шапочка, знакъ отличiя для б i лаго духовенства (IV, 214) скуфья - 2. церк. остроконечная мягкая шапка черного или фиолетового цвета у православных служителей культа или. иногда у монашест вующих, старообрядцев (TSU, IV, 246) соборянинъ - стар. Священникъ соборной церкви (IV, 142) соборянин - 1. церк. служитель культа (священник, дьякон, дьячок), служащий в соборе (TSU, IV, 333) церковнослужитель - причетникъ, дьячекъ, пономарь, звонарь (IV, 573) церковнослужитель - 1. церк. то же, что причетник, 2. то же, что служитель культа (TSU, IV, 1222)
a W tej i kolejnych definicjach stosuję podkreślenie w celu wyeksponowania analizowanej jednostki.
P orów nując p o dane w pow yższym zestaw ieniu definicje słow nikow e p oszcze gólnych jed n o ste k leksykalnych, z łatw o ścią m o żn a dostrzec, że ich zakres znacze n io w y je s t w dużej m ierze podobny, a nierzadko identyczny. N ie m o żn a tu stw ier d z ić ja k ic h ś p o w a ż n ie js z y c h ro z b ie ż n o ś c i n a tu r y d e n o ta c y jn e j, d la te g o te ż zagadnienie to w dalszej części p racy nie będzie kontynuow ane. D a ją się natom iast p om iędzy nim i zaobserw ow ać zasadnicze różnice konotacyjne, któ ry ch leksykalnym nośn ik iem w po chodzących z B A S oraz T S U definicjach je s t w yrażenie служ ит ель
культ а. D alsza analiza w ykaże, że w okresie radzieckim m iało ono w łaściw ości
w artościujące i definiow anym w yrazom nadaw ało zabarw ienie pejoratyw ne.
P o w y ż sz e z e sta w ie n ie p o k a z u je , że w y ra ż e n ie служ и т ель кул ьт а n ie w y stęp u je w o p isie le k sy k o g ra fic z n y m , ja k i m a m y w sło w n ik u W. I. D ala. N a le ż y d odać, że n ie z o sta ło ono w ty m ź ró d le o d n o to w a n e ró w n ie ż ja k o o d rę b n a j e d n o stk a sło w n ik o w a (w y ra z h a sło w y ). N ie m o ż n a go w ię c c h y b a zak w a lifik o w a ć do tej w a rstw y sło w n ic tw a k o n fe sy jn e g o , k tó re g o o b e c n o ść w ję z y k u ro sy jsk im m o g ła b y b y ć re z u lta te m w ie lo w ie k o w e g o w p ły w u k u ltu ry p ra w o sła w n e j. S tan o w i ono raczej je s z c z e je d e n z ję z y k o w y c h w y tw o ró w o k re su ra d z ie c k ieg o , a je g o p o ja w ie n ie się w ó w c z e sn y m le k sy k o n ie ro sy jsk im n a le ż y w ią z a ć z k s z ta łto w a n ie m n o w ej o ficjaln ej n o m e n k la tu ry o raz d y sk u rsu p ro p a g a n d o w e g o 3, k tó re m ia ły słu ży ć re d e fin ic ji p o ję ć z z a k re su k u ltu ry d u ch o w ej (i in n y c h o b szaró w ży cia) p o z o sta ją c y c h w k o n flik c ie z o fic ja ln ą id eo lo g ią. Z a ta k ą je g o p ro w e n ie n c ją i je d n o c z e ś n ie fu n k c ją p rz e m a w ia w ie le fak tó w h isto ry c z n o -ję z y k o w y ch .
W y ra ż e n ia слу ж и т ель кул ьт а , p o d o b n ie j a k D A L , n ie re je s tru ją te ż żad n e in n e p rz e d re w o lu cy jn e (sz c z e g ó ln ie X IX -w ie c z n e) ź ró d ła lek sy k o g ra fic z n e. N ie
3 O istnieniu takiego dyskursu wspomina badająca zagadnienie tzw. drewnianego języka F. Thom (1990, 106).
4 4 Krzysztof Rutkowski
p o ja w ia się ono ani w p o c h o d z ą c y c h z ta m te g o o k re su sło w n ik a c h o p iso w y ch , ani n a w e t w sp ro filo w a n y c h p o d k ą te m te rm in o lo g ii p ra w o sła w n e j lek sy k o n a c h o ra z ró ż n e g o ro d z a ju k o m p e n d ia c h w ie d z y o g ó ln ej. N a le ż y je d n a k w z ią ć p o d u w ag ę, że je s t to łą c z liw y z w ią z e k w y ra zo w y , a o d n o to w a n ie w sz y stk ic h teg o ty p u fo rm acji fu n k c jo n u ją c y c h w ję z y k u n ie je s t p rz e c ie ż m o żliw e. P ra k ty k a le k sy k o g ra fic z n a p o k a z u je , że w ię k sz o ść z n ic h (sz c z e g ó ln ie z w ią z k i lu źn e oraz łą c z liw e ) w o p isie sło w n ik o w y m zazw y czaj n ie p o d le g a re je stra c ji. Ja k k o lw ie k w y ja śn ie n ie to m o ż e z n a jd o w a ć u z a sa d n ie n ie w o d n ie sie n iu do k o n stru k c ji w ie- lo w y ra z o w y c h , to z a sta n a w ia b ra k p o św ia d c z e ń sam eg o w y ra z u культ . P o m im o że j e s t to fo rm a c ja sy n ta k ty c z n ie je d n o c z ło n o w a , to p o d o b n ie ja k i całe w y ra ż e n ie служ и т ель к ульт а n ie w y stę p u je w p rz e d re w o lu c y jn y c h sło w n ik a c h o g ó l nych. W praw dzie pierw sze ślady je j uży cia m o żn a odnaleźć ju ż w połow ie X IX w.4, je d n a k b ra k p o św ia d c z e ń w sło w n ik a c h o p iso w y c h k o ń c a X IX i p o c z ą tk u X X w. w sk a z u je n a to, że n ie z d ą ż y ła się o n a je s z c z e p rz e d o sta ć do ję z y k a o g ó ln eg o . S tą d w n io se k , że w ję z y k u ro s y js k im m u s ia ła się ro z p o w s z e c h n ić d o p ie ro w o k resie ra d zie ck im . C iek aw e, że ró w n ie ż dla p o lsz c z y z n y j e s t to w y ra z sto su n k o w o m łody. W edług A . B a ń k o w sk ie g o (2 0 0 0 , I, 852), p o ra z p ie rw sz y zo stał o n o d n o to w a n y d o p iero n a p o c z ą tk u X X w. - w 1901 r. Je śli n a to m ia st ch o d zi o p ie rw sz y c z ło n b a d a n e g o z w ią z k u w y ra z o w e g o (tzn. с л у ж и т ел ь ), to je g o p o ja w ie n ie się w ję z y k u ro sy jsk im n ie p o z o sta w ia w ię k sz y c h w ą tp liw o śc i - zo sta ł on za p o ż y c zo n y z c e rk ie w n o sło w ia ń sz cz y z n y je sz c z e w d o b ie staro ru sk ie j (por. np. F a sn ie r 1996, III, 676).
W y rażen ie слу ж и т ель к ульт а o d n o to w u je d o p ie ro sło w n ik D. N . U szak o - w a, por. О служ и т ели к ульт а - (оф и ц . н о в .) - д у х о в ен с т в о 5 (T S U , I, 1545). W o k re sie ra d z ie c k im m ia ło ono p o sta ć z w ią z k u fra z e o lo g icz n e g o , n a co w s k a z u je o b e cn o ść z n a k u О , w b a d a n y m ź ró d le, u ż y w a n e g o n a o z n a c z en ie frazeo lo - gizm ów . D la p ro w a d z o n y c h tu b a d a ń b ard z iej isto tn e j e s t je d n a k to, że zo stało ono o p atrzo n e k w a lifik a to ra m i c h ro n o lo g ic z n o -sty listy c z n y m i нов. [н овое] o raz
оф иц. [о ф и ц и ал ьн о е]. O k a z u je się, że m o ż n a z n ic h o d c z y ta ć in fo rm a c je , k tó re
b ę d ą p o tw ie rd z a ć p o sia d a n ie p rz e z a n a liz o w a n y zw ią z e k w y ra z o w y p e jo ra ty w n e g o o d c ie n ia z n a czen io w e g o .
O b ecn o ść k w a lifik a to ra нов. św ia d c z y o ty m , że w y ra ż e n ie с луж и т ель
ку л ьт а w p o c z ą tk o w e j fa zie o k re su ra d z ie c k ie g o m ia ło sta tu s n eo lo g iz m u .
O zn a c z a to , że n a jp ra w d o p o d o b n ie j b y ło ono n a c e c h o w a n e ek sp re sy w n ie , p o n ie w a ż z n a c z n a cz ęść sło w n ictw a , k tó re do ję z y k a ro sy jsk ie g o w e sz ło d o p iero p o re w o lu c ji (lub je s z c z e w cza sie je j trw a n ia ), b y ła ściśle z w ią z a n a z ó w c z e sn ą
4 Było to wydane w 1859 r. w Moskwie Объяснение 1000 иностранных слов (por. Шанский ред. 1982, 440.
5 Identyczną definicję tego wyrażenia, ale już bez jakichkolwiek kwalifikatorów, podają pozo stałe radzieckie słowniki opisowe języka rosyjskiego.
n o m e n k la tu rą p o lity c z n ą o ra z p ro p a g a n d ą 6. W sp o m in a o ty m N . A . K u p in a (1 9 9 5 , 15), w e d łu g k tó re j „ т о т а л и т а р н ы й я з ы к с о з д а е т б л а г о п р и я т н ы е у с л о в и я д л я ф о р м и р о в а н и я , р а зв и т и я и о б о га щ е н и я с е м а н т и ч е с к о й сф ер ы п о л и т и ч е с к о г о . О б э т о м с в и д е т е л ь с т в у е т ч а с т о т н о с т ь п о м е т ы п о л и т . и а к т и в н о е с о е д и н е н и е ее с п о м е т о й н о в ”. B a d a c z k a z w ra c a u w a g ę , że w o k resie ra d z ie c k im n a stą p ił a k ty w n y ro z ro s t sło w n ic tw a p o lity c z n e g o , p rz y czy m p o d k re śla te ż , że w p ra k ty c e o p isu le k sy k o g ra fic z n eg o często b y ło ono sy g n o w a n e w ła śn ie za p o m o c ą k w a lifik a to ra нов. T akie ro z w ią z a n ie zo stało z a sto so w a n e ró w n ie ż w p rz y p a d k u w y ra ż e n ia с луж и т ель культ а. R e a su m u jąc, je ś li w ó w c z e sn y m ję z y k u ro s y js k im b y ło ono n o w y m e le m e n te m le k sy k a ln y m , to z p e w n o ś c ią n a le ż a ło do k a te g o rii sło w n ic tw a o b słu g u ją c e g o ra d z ie c k i d y s k u rs p o lity czn y , a lb o w ie m p o z o sta ją c n a u słu g a c h ję z y k a p ro p ag an d y , m iało słu ży ć p ię tn o w a n iu tre śc i re lig ijn y c h . A z a te m m u sia ło m ie ć w ła śc iw o śc i w a rto ściu jące (d ep recjo n u jące).
N a p rz y n a le ż n o ść w y ra ż e n ia служ и т ель к ульт а do śro d k ó w w y k o rz y sty w a n y c h w ję z y k u p ro p a g a n d y i z a ra z e m n a je g o n e g a ty w n y o d c ie ń zn a c z en io w y je s z c z e w y raźn iej w sk a z u je z a o b se rw o w a n y w o p isie sło w n ik o w y m k w a lifik a to r
оф иц. Ja k p o d a ją sam i au to rz y T S U , w ź ró d le ty m m ia ł on in fo rm o w a ć , że
k a ż d e o p a trz o n e nim h a sło „ св о й с т в е н н о я зы к у п р а в и т е л ь с т в е н н ы х актов, п о с т а н о в л е н и й , о ф и ц и а л ь н ы х бумаг, о ф и ц и а л ь н ы х р е ч е й и т .п .” (T S U , I, X X V II). U tw ie rd z a to w p rz e k o n a n iu , że o z n a c z an e p rz e z k w a lifik a to r оф иц. je d n o s tk i le k sy k a ln e n a le ż a ły do sło w n ic tw a u ż y w a n e g o w o ficjaln ej n o m e n k la tu rze. Z o p isu sło w n ik o w e g o w y n ik a , że w b a d a n y m o k resie do g ru p y tej z a li czało się ró w n ie ż o k re śle n ie служ и т ель культ а. M ając św ia d o m o ść teg o , ja k i b y ł sto su n e k o ficjaln ej n o m e n k la tu ry do w sz y stk ie g o , co m ia ło ja k ie k o lw ie k p o w ią z a n ia z re lig ią, n ie tru d n o d o m y ślić się, że n ie m o g ło ono p o z o sta ć a k sjo lo g ic z n ie n e u tra ln e - m u sia ło p rz e ją ć ce c h y in n y c h p o d o b n y c h m u je d n o s te k fu n k c jo n u ją c y c h w ó w c z e sn y m d y sk u rsie p ro p a g a n d o w y m . Z re s z tą do p e łn ie n ia ta kiej w ła śn ie fu n k c ji w a rto śc iu ją c ej z o stało p o w o łan e.
K o le jn e g o d o w o d u n a to, że w y ra ż e n ie служ и т ель ку л ьт а m ia ło w b u d o w a n e w s w o ją s tru k tu rę z n a c z e n io w ą n e g a ty w n e k o n o ta c je , m o ż e d o starczy ć zb a d a n ie w c h o d z ą c eg o w je g o sk ła d k o m p o n e n tu w y ra z o w e g o культ . P rz e d p rz y stą p ie n ie m do a n a liz y te g o w y ra z u w a rto p rz y p o m n ie ć , że sam o w y ra ż e n ie w T S U z o sta ło z a k la sy fik o w a n e do k a te g o rii z w ią z k ó w fra z e o lo g icz n y c h , a ta k ie fo rm a c je n ie p o d le g a ją p o d z ia ło w i stru k tu ra ln e m u , p o n ie w a ż ic h z n a c z en ia o g ó ln e (k o ń co w e) n ie w y n ik a ją z su m y z n a c z eń w c h o d z ą c y c h w ic h sk ła d w y ra zów . N a le ż y je d n a k p o d k re ślić , że w y ra ż e n ie с луж и т е ль к ул ьт а stan o w i co
6 Z przykładami tego typu jednostek można zapoznać się w publikacji J. Korzeniewskiej-Ber- czyńskiej (1991, 12-13). Oto niektóre z nich: заклятыгй враг рабочего класса, злейший враг
4 6 Krzysztof Rutkowski
n a jw y żej z w ią z e k łączliw y , ew e n tu a ln ie luźny, b o w ie m n ie je s t k o n s tru k c ją se m a n ty c z n ie n ie p o d z ie ln ą , k tó rej sto p ie ń sp o isto śc i b y łb y znaczny. Je st to o ty le isto tn e , że b e z w ięk sze j sz k o d y dla je g o tre śc i z n aczen io w ej p o z w a la n a ro zczło - n o w a n ie go n a o d rę b n e k o m p o n e n ty le k sy k a ln e i ty m sa m y m u m o ż liw ia p rz e p ro w a d z e n ie ic h analizy. O to ja k ie zn a c z e n ie m ia ła w ó w c z e sn y m ję z y k u ro s y j sk im je d n o s tk a к у л ь т : 1. р е л и г и о зн о е сл у ж ен и е б о ж е с тв у // со в о к у п н о с т ь р е л и г и о зн ы х о б р я д н о с т е й (T S U , I, 1545). N ie m a lż e id e n ty c z n ą d e fin ic ję p o daje ró w n ie ż B A S (V, 1824), w z w ią z k u z ty m n ie z a c h o d z i tu p o trz e b a je j p o w ta rz a n ia . W p o d a n y m o p isie n a jb a rd z ie j z a sta n a w ia o b e cn o ść u ż y te g o w nim k o m p o n e n tu w y ra z o w e g o бо ж ест во ‘b ó s tw o ’. N ie s te ty n ie da się p re c y z y jn ie z id e n ty fik o w a ć je g o d esy g n atu , p o n ie w a ż tru d n o tu u sta lić , c z y k u lt m ia łb y o zn a c z ać słu ż e n ie je d y n e m u B o g u (w c h rz e śc ijań s k im ro z u m ie n iu te g o słow a), cz y te ż m o ż e k tó re m u k o lw ie k z m ity c z n y c h b ó stw g re ck ich , rz y m sk ic h albo b o ż k ó w sło w ia ń sk ic h ? W ą tp liw o śc i te b io rą się stąd, że ja k p o d a ją ra d z ie c k ie ź ró d ła le k sy k o g ra fic z n e, b y ł o n w ó w c z a s sy n o n im ic z n y w sto su n k u do je d n o s tk i
б о г (por. np. w T S U , I, 164: бо ж ест во - 1. то ж е, что бог). T aka d efo rm a c ja
m u sia ła zajść p o d w p ły w e m an ty re lig ijn ej p ro p ag an d y , a lb o w ie m w k u ltu rz e p ra w o sła w n e j, ta k j a k z re sz tą w ca ły m św ie c ie ch rz e śc ijań sk im , za k re s z n a c z e n io w y ty c h d w ó c h w y ra z ó w n ig d y n ie b y ł tożsam y. P o tw ie rd z a to ic h o pis, ja k i m o ż n a sp o tk ać m .in . w sło w n ik u W. I. D ala, por. Б о г - Т во р ец ъ , С озд ател ь, В седерж и тель [...], П р ед веч н о е С ущ ество, С оздатель вселен н ой (D A L , I, 103), б о ж ест во - б о ж е с т в е н н о с т ь въ з н а ч е н ш с у щ н о с т и б о ж еск аго е с те с т в а , б о ж е с т в е н н о й и сто ты ; о л и ц е т в о р е н н ая с у щ н о с ть эта, Б о гъ п о п о н я ы я м ъ каж д о го н а р о д а, а п о т о м у и я з ы ч е с к ш б о гъ и л и б о ж о къ , и д о л ъ , б о лван ъ и в с я к ш п р е д м е тъ п о к л о н е т я (D A L , I, 107). Z p o w y ż sz y c h d e fin ic ji w y n ik a, że je d n o s tk a б о ж ест во je s z c z e w p rz e d re w o lu c y jn y m ję z y k u ro sy jsk im w e rb a liz o w a ła p rz e d e w sz y stk im isto ty p o n a d n a tu ra ln e , czc zo n e w p ie rw o tn y c h w ie rz e n ia c h p o g a ń sk ic h o ra z re lig ia c h p o lite isty c z n y c h . Je śli ch o d z i o w y ra z Б о г , to b y ł o n z a re z erw o w a n y ty lk o i w y łą c z n ie d la Isto ty N a jw y ż sz e j, czy li je d y n e g o B o g a. M o ż n a w ię c p o w ie d z ie ć , że o b ecn o ść je d n o s tk i б о ж ест во w sło w n ik o w y m o p isie w y ra z u культ św ia d c z y o je g o p e jo ra ty w n y m ch a ra k te rz e , p o n ie w a ż in fo rm u je o p o d e jm o w a n y c h w o k resie ra d z ie c k im p ró b a c h u to ż sa m ie n ia cz y te ż zu n iw e rsa liz o w a n ia sa c ru m ch rz e śc ijań sk ieg o i sa c ru m p o g a ń sk ie g o . D ziś w ia d om o, ja k ie b y ły te g o k o n se k w e n c je . U je d n o lic e n ie ty c h d w ó c h k o n tra stu ją c y c h ze s o b ą sfe r d o p ro w a d z iło do d e g ra d a c ji re lig ii do p o sta c i p o g a ń sk ie g o ry tu a łu i ty m sa m y m sp o w o d o w a ło z e p c h n ię cie je j do k a te g o rii b e z u ż y te c z n y c h a n a c h ro n iz m ó w (п ер еж и тк о в п р о ш л о го ).
W o d n ie sie n iu do je d n o s tk i культ n a su w a się je s z c z e je d n o isto tn e sp o strzeżen ie. W je j stru k tu rę z n a c z e n io w ą je s t w b u d o w a n y sw eg o ro d z a ju p ie rw ia ste k m isty czn y , co w y n ik a p rz e d e w sz y stk im z w y w o ły w a n y c h p rz e z n ią siln y c h
sk o ja rz e ń z ch ro n o lo g ic z n ie i k u ltu ro w o o d le g ły m i w ie rz e n ia m i p o g ań sk im i. P o w sz e c h n ie w ia d o m o , że ta k ie elem enty, ja k m isty c y z m i w o g ó le c a ła p o z a m a - te ria ln a sfe ra rz ec z y w isto śc i, ja k k o lw ie k n ie m o g ły w sp ó łistn ie ć n a je d n e j p ła s z czy źn ie z m a rk sisto w sk im m a te ria liz m em , b y ły w o k re sie ra d z ie c k im p ię tn o w a n e ja k o re a k c y jn e , w ste c z n e i h a m u ją c e p o stę p n au k o w o -te c h n ic zn y . P o z w a la to p rz y p u sz c z ać , że ró w n ie ż p o ję c ie k u ltu , ja k o je d n e g o z ta k ic h elem en tó w , m u siało z o sta ć p o d d a n e a k sjo lo g iczn ej o bróbce. D o ty c h n ie lic z n y c h p rzy p ad k ó w , w k tó ry c h z d o ła ły się d la n ie g o w y k sz ta łc ić (a w ła śc iw ie z o sta ły o d g ó rn ie p rz y p isa n e ) m e lio ra ty w n e c e c h y w a rto śc iu ją c e , n a le ż y za lic z y ć zw ią z a n e z o so b ą S talin a o k re śle n ie культ л и ч н о с т и (k u lt je d n o s tk i), c h o c iaż i ono w p e w n y m m o m e n c ie (o k res ch ru sz c z o w o w sk iej o d w ilży ) u le g ło id e o lo g ic z n e m u p rz e w a r to śc io w a n iu .
R e a su m u ją c p o w y ż sz e ro z w a ż a n ia n a te m a t w y ra ż e n ia служ и т ель культ а , m o ż n a sfo rm u ło w a ć w n io se k , że j e s t ono je s z c z e je d n y m z w e rb a liz o w a n y m z n a k ie m c zasó w ra d z ie c k ich . S tan o w ią c e le m e n t ję z y k o w e j sp u śc iz n y ta m te g o o k re su, p o k u tu je n ie ste ty w n a jn o w sz y c h ź ró d ła c h le k sy k o g ra fic z n y c h 7, w k tó ry c h n a d a l je s t sto so w an e w o p isie sło w n ic tw a k o n fe sy jn e g o . W c ią ż te ż m ia n e m
с л у ж и т е л е й к у л ьт а j e s t w n ic h o k re śla n e c h rz e śc ija ń s k ie d u c h o w ie ń stw o .
W z w ią z k u z ty m , w a rto z a d ać p y ta n ie , ja k ie aso c ja c je w y w o łu je ono w s p ó łc z e śnie i czy za c h o w a ło sw o je w c z e śn ie jsz e k o n o ta c je ? M a jąc n a u w a d z e p rz e m ia n y z a c h o d z ąc e w św ia d o m o śc i w sp ó łc z e sn y c h R o sja n , ja k ró w n ie ż czy n n ik i zew n ę trz n e , ta k ie ja k z n ie sie n ie cenzury, b ra k p rz e śla d o w a ń re lig ijn y c h czy w o g ó le d ia m e tra ln ą z m ia n ę sto su n k u p a ń stw a do K o śc io ła i sp ra w w iary, te o re t y c z n i e m o ż n a b y ł o b y z a ło ż y ć , ż e e k s p r e s y w n y w y d ź w ię k w y r a ż e n i a
служ и т ель кул ьт а p o w in ie n b y ł u le c całk o w itej n eu tra liz a cji. W y d aje się j e d
n a k , że n a w e t je s z c z e dziś m a ono sp o ry ła d u n e k n e g a ty w n e j ek sp resji, choć za p e w n e n ie ta k in ten sy w n y , ja k w o k resie ra d z ie c k im . D o w y c ią g n ię c ia p o d o b n e g o w n io s k u sk ła n ia fakt, że w o sta tn im czasie, p ra w d o p o d o b n ie ze w z g lę d u n a siln e sk o ja rz e n ia z p o p rz e d n ią ep oką, w ję z y k u R o sja n je d n o s tk a ta z a c z ę ła się d ez a k tu a lizo w a ć , o cz y m in fo rm u je sło w n ik O ż e g o w a i S zw ied o w ej (2 0 0 3 ), por.
служ и т ель к ульт а - 1. то ж е, ч то с л у ж и т е л ь ц е р к в и (у стар .). Je d n o c z e śn ie
je s t o n a w y p ie ra n a p rz e z in n e w y ra ż e n ie , ty m r a z e m d o p re c y z o w a n e (por.
служ и т ель ц е р к ви , a n ie ja k ie g o ś b liżej n ie o k re ślo n e g o ku ltu !) i o czy w iście
p o z b a w io n e id e o lo g ic z n y c h n a w arstw ień .
7 Między innymi w: Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный. Ред. Т. Ф. Ефремова. Москва 2000; Большой толковый словарь русского языка. Ред. С. А. Кузнецов. Санкт-Петербург 1998.
48 Krzysztof Rutkowski Wykaz skrótów BAS - Словарь современного русского литературного языка. АН СССР. Т. 1-17. Москва 1950-1965. DAL - Даль В. И. Толковыгй словарь живого великорусского языгка. Т. 1-4. Репринт II издания 1880-1882 гг. Москва 1978-1980. TSU - Толковыш словарь русского языгка. Ред. Д. Н. Ушаков. Т. 1-4. Репринт издания 1935-1940 гг. Москва 1996.
Literatura oraz źródła uzupełniające
Bańkowski A. (2000): Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 1-2. Warszawa. Korzeniewska-Berczyńska J. (1991): Sowietyzacja języka rosyjskiego. Warszawa. Thom F. (1990): Drewniany język. Warszawa.
Купина H. A. (1995): Тоталитарныгй языгк. Словарь и речевыге реакции. Екатеринбург. Ожегов С. И., Шведова H. Ю. ред. (2003): Толковыгй словарь русского языгка. Москва. Скляревская Г. H. (2002): Лексика русского православия в процессе языгкового возрождения начала XXI века: ее место в лексической системе и в культуре страныг. [В:] Русистика и современность: Лингвокультурология и меж культурная коммуникация. Материалыг IV Международной конференции 28-29 июня 2001 г. Санкт Петербург, с. 22-31. Фасмер М. (1996): Этимологический словарь русского языгка. T. 1-4. Санкт-Петербург. Шанский H. М. ред. (1982): Этимологический словарь русского языгка. Вып. 8. Москва. Summary
The problem of functioning of the phrase служитель культа in the Russian language during the Soviet times is analysed in this article. The research, which was based on the Russian descripti ve dictionaries edited before and after the October Revolution, showed that the phrase служитель
культа has appeared in the beginning of the Soviet period. It was created for the needs of the
formal Soviet terminology and it was used in the antireligious propaganda language to designate the clergy. The analysis proved that this phrase had the pejorative connotations originally so it was used in the process of depreciating some elements of the Ortodox culture (i.e. in the lexicographic description of religious lexis).
In the newest Russian dictionaries the analyzed phrase is presented as getting out of date. Currently, it has being replaced by a neutral phrase - служитель церкви - which was already used before the Revoluton. This fact proves the negative connotations of the phrase служитель
