Stefana Żeromskiego parerga i paralipomena

Stanisław Pigoń

Stefana Żeromskiego parerga i

paralipomena

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 50/2, 601-650

STEFA N A ŻEROM SKIEGO PA RER G A I PA RA LIPO M EN A

1. „Dramatu akt pierw szy“ W ydarzenie niem al jak by przy Norwidzie.

W pięćdziesiąt osiem lat po napisaniu, w trzydzieści trzy lata po zgonie autora wychodzi na jaw utw ór literacki szeroko zakrojony, w znacz­ nej m ierze w ykonany, którego nikt się nie spodziew ał, o którym nikt na­ w et z daleka nie zasłyszał. W listopadzie 1958 na scenie w arszaw skiego

Teatru Ludowego, pod zastępczym opisow ym tytułerp: Dramatu a k t pie rw szy, w ystaw iono niby jednoaktówkę fragm ent, ale fragm ent stano­

w iący w pew nym stopniu całość, przynoszący pełną, zam kniętą ekspo­ zycję, początkowe ogniwo szerokiego, w yraziście zakrojonego dramatu. Utwór Żerom skiego b ył dla w idzów absolutną nowością, a siłą w yrazu, śmiałością ujęcia problem u w yw arł duże w rażenie.

W ypadek nie należy do zwyczajnych. Pisarz zajm uje czołową pozycję wśród twórców swej doby, spuścizna jego została przebadana, zrejestro- wana bibliograficznie ze szczególną starannością, ujęta w edycję zbiorową jedną, drugą, trzecią. Jak była zatem m ożliwa taka niespodzianka?

Wypadek uzasadnia się wielorako. N ajpierw usposobieniem autora. Żeromski jako twórca był sw ego rodzaju konspiratorem . Dziełam i sw ym i lubił zaskakiwać, o aktualnych swych zamiarach pisarskich nie chciał mówić, nie w ydaw ał się, nad czym w spółcześnie pracuje, chował to w se­ krecie naw et przed najbliższym otoczeniem , cóż dopiero przed w ydaw cą, dziennikarzam i czy w spółliteratam i. Nie dziw i nas w ięc, że i o obchodzą­ cym nas tu dramacie, ile że był dopiero zaczęty, nie znajdujem y nigdzie w zm ianki, ani w korespondencji, ani w e w spom nieniach przyjaciół.

Tym mniej zwłaszcza kwapił się autor do rozpowiadania, że chodziło o dramat. W tej bowiem dziedzinie Żeromski mógł się ponadto kierować dostatecznie uzasadnionym urazem. Od m łodych lat czuł on, że do dramatu „ma prawo", a co najm niej ma pasję. A le p asji przez długi czas się nie wiodło. Pom ińm y te próby m łodzieńcze, o których sam autor P uszczy jo ­

d ło w ej wspom ina z żartobliwą pobłażliw ością. A le Grzechu przecież nie

pominiemy. Tym czasem na konkursie K u r i e r a W a r s z a w s k i e g o 1897 r. n aw et go nie wyróżniono, nawet nie wspom niano. A czkolw iek dziś,

po sześćdziesięciu latach, słyszym y, jak mocno m ówi on ze sceny. N iepo­ w odzenie tedy ow oczesne mogło się słusznie w ydać autorowi niezasłużone, krzywdzące. Z każdą następną próbą poczynał sobie nieufnie i ostrożnie.

Jeden jeszcze wzgląd wchodzi tu również w grę, najbardziej może decydujący. Czas powzięcia koncepcji dramatu i początek jego konstruow a­ nia przypadały — jak to da się osobno dowieść — na krótki okres m iędzy dwiem a w ichuram i twórczymi: m iędzy św ieżym ukończeniem Ludzi b e z­

domnych a przystąpieniem do pracy nad Popiołami, l e n zaś now y rozpęd

porw ał niebaw em i pochłonął Żeromskiego na czas dłuższy niem al całko­ w icie. Opanowanie olbrzym iej literatury źródłowej i trud niem ały pisa­ nia zaabsorbowały autora w yłącznie. W tych okolicznościach nic dziwnego, że zaczątek dramatu został odsunięty na bok, a potem poniechany i za­ pomniany. Nie w yszedł poza akt I, będący — prawda — m ocną i poryw a­ jącą, ale ekspozycją tylko. Żeromski do dzieła tak dobrze zaczętego nie w rócił.

Stało się to ze szkodą dużą. N ie tyle może naw et ze w zględu na roz­ w ijający się kunszt dram aturgiczny autora. Pasja do dram atu tym razem w nim przycichła, ale nie ucichła nigdy. Owszem, po latach powróci w szcze­ gólnym natężeniu. Od Sułkowskiego poczynając, Żeromski z zawziętością raz po razu będzie się m ocował z w ym agalnikam i sceny, aż je opanuje tryum falnie. Jaki zeń dramaturg, to pokaże się niebaw em dostatecznie jasno. Próba poniechana nie zaważyła tu w iele. Szkoda uzasadnia się w ięc inaczej. Odczuwamy ją dotkliw ie w tym , co zostało nie powetowane.

Można by powiedzieć, że mamy tu sytuację analogiczną nieco jak przy zam yśle Popiołów s p r a w y drugiej. I tam w ykoń czył Żeromski w spaniały

rozdział pierw szy, W szystko i nic, a do dalszego ciągu już nie wrócił. Tylko że w w ypadku z dramatem sprawa jest bardziej przykra. Przy

W szy stk o i nic żałujem y dzieła nie dokonanego. N atom iast problem u tw ór­

czego nie spodziewaliśm y się po nim nowego: w iem y już, jak powieścio- pisarz w łada sztuką ożyw iania przeszłości i do czego przy tym zmierza. Tym czasem przy dramacie autor nam takiej odpowiedzi poskąpił. Z frag­ m entu widzim y, że postaw ił sobie tam problem tw órczy, którego ani przed­ tem , ani potem w osobnym ujęciu już nie opracował. D latego w łaśnie zarzucenie utworu w ydaje się nam tak dotkliw e.

Żeromski jest dla nas przede w szystkim pisarzem m iasta. Od proble­ m atyki w si, o którą za młodu m imochodem zahaczał, odchodził z latam i coraz bardziej. Problem atykę m ieszczańsko-robotniczą zaatakował był ostro w Ludziach bezdomnych. Tym sam ym judym ow ym im petem atako­ w ałb y z k olei — jak się zdaje — w ieś i stosunki rolne, wielkoobszarnicze. K onflikt dramatu zaś w tej w łaśnie sferze najw yraźniej m iał być osadzony. Rdzeniem akcji byłaby bodajże sprawa nie indyw idualna, ale społeczna; obok psychologicznego byłby autor zapewne pokazał doniosły proces eko­ nomiczny.

Czy z fragm entu można sobie wyrobić pojęcie o ogólnym charakterze pow ziętego w ęzła dramatycznego? Z ekspozycji da się tu coś niecoś w y ­ w nioskow ać, choć oczywiście na drodze domysłu jedynie i w pewnym tylko stopniu. M iłość Henryka Olszyńca i Ewy G oryckiej skończyła się ka­ tastrofą. Stało się tak nie ze w zględów personalnych. Młodzi kochali się,

a on był jednostką przez ukształcenie i charakter wysoko stojącą. Zaporą stanęła nierówność środowiska społecznego i majątku: Henryk to chudo- pachołek, Chrobrzyc-Gorycki to pan z panów. „Ród mój — powiada — spowinowacony jest ze znakom itym i nazwiskami w kraju. Córka moja może być żoną tylko równego jej człow ieka“. Jeden jeszcze w ypadek sta­ rych, bolesnych, tragicznych niekiedy zagrodzeń stanowych.

Śm iercią Olszynca zamknął się jeden akt dramatu, w ątek m iłosny się przerwał. ISiie po to oczywiście, żeby go autor m iał w dalszym ciągu zaczynać na nowo w odmiennej tonacji. Co zatem m iałoby w yp ełn ić za­ m ierzone aw a dalsze akty? NiKt nie ma w ątpliw ości, że ukazany konflikt jednostkow y m iędzy hołyszem a jaśnie panem Sianowi tylko punkt w yjścia dla dram atu o w ym iarach nie tylko jednostkowych, że w ięc odsiania dynam ikę głębszego koniliktu społecznego, m ającego się ujaw nić w kon­ kretnym zawęziemu. l e n byłby się dopiero potoczył jak law ina, przez tamtą gruakę potrącona. Logika konstruKcji dramatycznej nie pozwuia wątpić, że konflikt rdzenny aram atu, acz szerszy i gięoszy od owego ekspozycyjnego, byłby jednakiej przecież z nim konsystencji, m iałoy cna- rakter społeczno-ekonom iczny.

N iew iele by się zapewne zaryzykowało przyjmując, że sednem akcji w aktach następnych m iały być w ielk ie przemiany układów gospodarczych, że dram at byłby po prostu obrazem dokonujących się ruin m ajątkowych. Zbyt jaskrawo w yszeał był w ekspozycji koniiiKt w ynikający z nierówności społecznej, a zarazem zbyt w iele m ów i się tam o sytuacjach i zagraża­ jących kłopotach m ajątkowych obu partnerów ziemian: Goryckiego i Sm u- gow skiego, żeby to miało być bez znaczenia. Wolno wnosić, że te to spra­ w y w łaśn ie m iały w ejść w głów ny nurt akcji dramatycznej. Ruina fortun byłaby tam chyba wątkiem centralnym , uwarunkowana rozkładem w e ­ wnętrznym , dekadencją psychiczną ostatnich przedstaw icieli stanu w ielk o- panskiego. Dramat ujaw niłby procesy przetwarzania się porządku spo­ łecznego, obszarniczego.

K atastrofę idącą na klucz w ik liń ski m ożemy sobie od biedy uprzy­ tomnić. Gcrycki to dziedzic na oko „postępowy“. Przeprowadza irygacje, zaciąga sieci telefoniczne od folw arku do folwarku, stosuje superfosfaty. Można się w szelako obawiać, że to nie tyle dla zw iększenia intraty, ile raczej „dla nauczenia naszych panów sąsiadów “. Dochody z folwarków nienadm iernie duże, ale na bażanciarnię się nie żałuje. Nachodzi czasem przelotne złośliwe podejrzenie: czy to aby w szystko nie idzie trybem po trosze pana Ambrożego Jenialkiewicza? W iele zdaje się zapowiadać, że dziedzic Wiklin, złamany tragicznym wypadkiem , opuszczony przez córkę, otoczony ludźmi niechętnym i — popadnie w bankructwo, a jego obszar dworski rozkupią tacy jak Szymon obrotni spekulanci, chciwi na „pre- cent“.

Bardziej skom plikowana w ydaje się sprawa ze Smugowskim. To rów ­ nież duży pan: ziem ianin i kapitalista; „parę folw arków , m a i kapitał swój w banku angielskim , ma dom w e L w ow ie“. Prawda. A le zarazem to rozrzutnik, „pan-lataw iec“, w ojażer nienasycony; byw a w Paryżu, w Madrycie, w Lizbonie, kaprys przejściow y nęci go do Afryki, by zapo­ lować na lw y. Nie wróży to dobrze owym kapitałom . Co gorsza, to

w iek z pew nym porażeniem wew nętrznym . Junak i siłacz, ale zarazem — jak go poznajemy z opowiadania lokaja — chim eryk, schyłkow iec, w sobie rozdarty, dręczony przez czczość, przez pustkę istnienia, szarpiący się m iędzy napadami zuchwałego ryzykanctw a a prostracjam i m elancholii czy acedii. To nie zdobywca i nie zwycięzca. M iłość do Ew y — a tak czy owak byłaby to m iłość nieszczęśliw a — stałaby się dlań tylko w spółczynni­ kiem zguby. Jeden i drugi w ięc „pan z panów“, ale w dramacie obaj naznaczeni stygm atem zatraty.

Że w ięc Żeromski porzucił dramat — w ielk a szkoda. A le że zarazem odszedł od problemu — strata niepowetowana. Przy znanej jego sum ien­ ności autorskiej nie można w ątpić, że byłby on przestudiow ał i przem yślał ów problem gruntownie, że by się starał ująć go w jego istocie a rozw ią­ zać na w yżynach bezkompromisowej prawości, że — słow em — ośw ietliłby w yraziście w ielk ą połać życia narodowego z jego ogniskam i zajątrzeń. P o ­ niechanie tego problemu żyw otnego zwęziło nam w konsekw encji rozpię­ tość zainteresow ań twórczych pisarza. Tutaj szkoda jest największa.

Mniejsza zresztą o te w iotkie dom ysły rekonstrukcyjne. Tak czy in a­ czej w idzim y, że utworzony akt I jest przedsionkiem m ającym w ieść do głęboko i silnie założonej tragedii społecznej, związanej z przetwarzaniem się porządku gospodarczego i obyczajowego określonej doby. Sam w sobie zaś ten akt ekspozycyjny zbudowany jest pewną ręką: dobrze dobrane charaktery, ostry zarys konfliktu zapowiadający szerokie horyzonty pro­ blem u naczelnego — w szystk ie te w alory nadają odszukanem u torsowi dra­ m atycznem u w yraz artystyczny dojrzały i urzekający.

W dorobku twórczym Żerom skiego uzyskujem y pozycję znaczną.

[DRAMATU AKT PIERWSZY]

Osoby: C hrobrzyc-G orycki Ew a — jego córka H en ry k Olszyniec P aw eł Sm ugow ski [Józef]

[Szymon] [lokaje] [Hipolit]

[Rzecz dzieje się w W iklinach, we dw orze]

(Gabinet pałacu na wsi. W głębi, z pra w ej i lew ej strony, drzw i z portierami. Z lew ej strony biurko zarzucone papierami, przed n i m fotel. Na środku stół o k r y t y ciemną, ciężką serwetą. Z pra­

w e j strony d u ż y szezlong obity skórą. Obok stołu kilka foteli skórą obitych. W głębi dwie szafy z książkami. Na szafach biusty.

Na ścianach portrety)

[ S c e n a p i e r w s z a ]

G o r y c k i

(L a t około pięćdziesięciu, łysaw y. Siedzi przy b iu rk u i zagłębiony w papierach głośno rachuje)

Siedem dziesiąt trz y a osiem — osiem dziesiąt jeden, osiem dzie­ siąt jeden a dziew ięć — dziew ięćdziesiąt, a sześć — dziew ięćdzie­

siąt sześć... D ziew ięćdziesiąt sześć a osiem — sto cztery...

(wchodzi na palcach drzw iam i w głębi Sm ugow ski, z a tr z y m u je się, robi ruch, ja k by się chciał wycofać, później czeka) (Gorycki daje m u zn a k ręką nie odrywając się od roboty)

Dzień dobry... N aty ch m iast kończę... (rachuje prędzej) Sto cztery a osiem — sto dw anaście, a sześć — sto osiem naście (pisze

i mówi) sto osiem naście. Otóż i w szystko.

(wstaje, wyciąga obiedwie ręce do S m ugow skiego i całuje go w usta na powietrzu)

No, i jakże ta nasza jam a? Po waszej G alicji, po w aszej k u l­ turze. Co?

S m u g o w s k i

Daj, Boże, tak ich jam w ięcej. Ależ to Europa! N iem ieckie no­ w inki, dziwy, kuzynie...

G o r y c k i

Ż a rtu j zdrów, p an ie P aw le. Ż a rtu j zdrów , (zaciera ręce) Iry ­ gacje widziałeś, co? Coś niecoś na ty m polu zrobiło się dla n au ­ czenia naszych p anów sąsiadów, co to znaczy łąka i rzeka w kupie, ale poza ty m — b a rb a ria , dzika pustynia.

S m u g o w s k i

P ustynia, po k tó re j przebiegają bażanty, gdzie od fo lw ark u do folw ark u idzie telefon, gdzie...

G o r y с k i

(zaciera ręce)

No, telefon, w ielka historia. Dziś każdy geszefciarz rozm aw ia przez telefon, więc i m y, i m y. Ale, panie P aw ełk u dobrodzieju, pokażę ci po śniadaniu nasze su p erfosfaty ; d a ru j, ale pokażę.

S m u g o w s k i K uzynie, już je w idziałem .

G о г у с к i Co? Ż artujesz!

S m u g o w s k i

W idziałem na w łasne oczy! W stałem ran o i, korzystając z wczo­ rajszego pozwolenia, kazałem okulbaczyć sobie tego ślicznego Szeryfa, którego wczoraj n ap atrzeć się nie m ogłem . W yjechałem za p ark . B ył prześliczny poranek, puściłem szkapę...

G о г у с к i

Co? Daliż ci p rzy n ajm n iej m unsztuk? T en łajd ak S zeryf po­ nosi? Co?

S m u g o w s k i

Tak, poniósł m ię trochę, n aw et nieźle, ale ja to lubię, bardzo lubię. Je ste m silny w rękach, (z uśmiechem ) D ałem m u radę. W y­ niósł m nie na piaski w stro n ę jakiegoś m iasteczka. Leciałem jak w iatr. Pędząc dostrzegłem , że ktoś sadzi k u m n ie na koniu ukośnie do m ego k ieru n k u i u siłuje przeciąć m i drogę. Był to pan... jakże?... Olszyniec, p ra k ty k a n t tutejszy...

G о г у с к i Aha, Olszyniec, tak , p ra k ty k a n t.

S m u g o w s k i

Nie chciałem dopuścić, aby m i zabiegał drogę i rato w ał m ię od konia, k tó ry m ię ponosi, więc w ziąłem Szeryfa na całą siłę rą k i w strzym ałem .

G o r y c k i

(z uśmiecherti)

W inszuję ci, kuzynku. Znaczy to, żeś istotnie silny w rękach. Ja, w yznaję, choć m ię to żenu je do głębi, nie siadam na Szeryfa. Nie siadam .

S m u g o w s k i

i

Koń isto tn ie m a dziką siłę. K oń z pustyni, to n ie m a co. Ale ja to lubię. Owóż, po osadzeniu Szeryfa, zetknąłem się z panem O lszyńcem i zaznajom iłem się. W racaliśm y razem . S tanąw szy z pow rotem na m iejscu zw iedziłem w łaśnie w tow arzystw ie tego pana gorzelnię. To m iły chłopiec.

G o r y c k i

Tak, m iły, m iły...

S m u g o w s k i

Co m ię uderzyło, to to, że posiada dużo w iedzy, dużo nauki. Zadałem m u w rozm ow ie nieznacznie trochę p y tań i przekonałem się, że to zupełnie w ykw alifiko w any agronom . Z przyjem nością odświeżyłem sobie swoją chem ię. Bo, nota bene, m y z ty m panem jesteśm y poniekąd koledzy.

G o r y c k i

A to jak?

S m u g o w s k i

On kończył sw e stu d ia agronom iczne w H alli i ja również, tylko, jak się okazało, ja o cztery lata w cześniej.

G o r y c k i

A... Tak...

S m u g o w s k i

Tego ro d zaju ludzie są nam potrzebni. M y dźw igam y rolnictw o, a tacy są w ykonaw cam i naszych m yśli. Dość już owego ty p u osła z zaścianka, pana rządcy, k tó ry ledw ie um ie podpisać kulfonam i

na papierze sw e nazwisko, a w p raw n iej niż piórem w łada b a to ­ giem .. W inszuję kuzynow i tego m łodego człowieka.

G о г у с к i

Tak... A przecież ja nie jestem nim zachw ycony, z tego w łaśnie w zględu, że to tak i znawca... z H alli. U m nie, panie Paw le, jak w zegarku. J a rozkazuję, ja m ów ię pierw sze i o sta tn ie słowo, jed y n e. Ż adnych ale... Tym czasem , gdybym rząd y oddał tak iem u Olszyńcowi, m usiałbym słuchać w zm ianek o jego chem ii. A n a d ­ to... tak i pan m a „p rzek o nan ia“ . J a tego nie lubię. U m nie jak w zegarku.

S m u g o w s k i

A, jeśli k u zy n tego nie znosi, to inna rzecz. Co do m nie, to m am satysfakcję w p rze b ija n iu ow ych przek o nań żądłem logiki.

[ S c e n a d r u g a ]

(Wchodzi Ewa, zbliża się szyb ko do Goryckiego, całuje go w ręką, później podaje rękę Sm u g o w skie m u )

E w a D zień dobry.

S m u g o w s k i

Czy ku zynka codziennie w staje ta k wcześnie?

E w a

O, tak... W idziałam cię, kuzynie, przez okno, k iedy zsiadałeś z Szeryfa.

G о г у с к i

Zazwyczaj u praw ialiśm y o tej porze angielszczyznę w ciągu godziny, czytyw aliśm y T ennysona, R uskina. Teraz, kuzynku, p a n ­ na m a swe książki, rzadko kiedy przychodzi na lekcję k onw ersacji a n g ie lsk ie j.

E w a

(z zakłopotaniem)

Tak, teraz czy tu ję sam a. P ra w d ę powiedziawszy, T ennyson m ię troszkę znudził. Ale papa się nie gniew a o Tennysona?

G о г у с к i

(zimno)

Nie, nie gniew am się o... Tennysona.

E w a

P rzyszłam z zam iarem proszenia panów na śniadanie, ale w zm ianka o poezji angielskiej...

G о г у с к i

P rzep raszam was, że ja na chw ileczkę jeszcze zajrzę do pape- rasów . N atychm iast, n aty chm iast.

(Siada p r z y biu rku , przegląda papiery i od czasu do czasu pisze)

E w a

(do Sm ugowskiego)

Podziw iałam , kuzynie, tw o ją odwagę. U nas na S zery fa w siada ty lk o pan Olszyniec. N ikt inn y n ie m oże sobie z ty m koniem dać rady.

S m u g o w s k i A ty, kuzynko, czy jeździsz często?

E w a

Bardzo, ale na koniach łagodniejszych. I to nie są bronow łoki, na p rzyk ład H atfa. Szeryf je s t n ap raw d ę straszn y . A oto przykład.' P rzed kilkom a m iesiącam i baw ił u nas przez czas pew ien Miecio Peszyn [?]. Jego m arzeniem , a później pasją było u jarzm ien ie S zeryfa. W szyscy odw odziliśm y go od m yśli dosiadania tego konia. Ale z nim nie było rad y . B ył tak d o tk n ięty w sw ej am bicji, że chciał w yjech ać od nas przed czasem. Nie m ożna było inaczej, więc papo się zgodził...

G o r y c k i

Ale gdzie ja się tam godziłem...

E w a

Tak, tak, i papo zawinił... Otóż... A le czy słuchasz uw ażnie, k uzynku?

S m u g o w s k i

Mogę pow tórzyć każde tw o je słowo, kuzyn ko Ew elino. E w a

A więc. Miecio dosiadł Szeryfa. B ył to p oranek. P a n Olszy­ niec, k tó ry znał narow y araba, m iał przygotow anego drugiego wierzchow ca, anglika, gniadego B alfoura, i skoro ty lko Miecio w y ­ jechał na gościniec — w skoczył na siodło i znikł nam z oczu. Nie wiem , czy zauw ażyłeś, kuzynie, drogę idącą n ad staw am i.

S m u g o w s k i O tak, droga prow adząca w stro nę Czernicy.

E w a

(coraz żyw iej)

Łączy się ona z szerokim gościńcem, k tó ry prow adzi do nas od stro n y przeciw nej. P an Olszyniec rzucił się na tę drogę. Nie rozum ieliśm y, w jak im celu. A on tym czasem m iał w y b orną m yśl. Bo oto Szeryf, k tó ry , jak Miecio później opowiedział, szedł z początku w przepysznych skokach i lekkich larsad ach , już na dru giej czy trzeciej wiorście, rozgrzew ając się, zaczął ponosić, ponosić coraz bardziej, a w reszcie rzucił [się] w skok dziki, jastrzęb i, jak m ówi papa. W m iejscu, gdzie się drogi łączą, nagle dał susa w lew o i w ysadził Mięcia z siodła. Nieszczęście chciało, że noga została w strzem ieniu.

O — o..

S m u g o w s k i

E w a

(z zapałem)

Je st ta m na d rodze głęboki piasek. Bóg strzegł... P a n Olszyniec.

(z p o w s t r z y m y w a n y m uniesieniem) P a n Olszyniec u jrz a ł to z d a ­

leka... J a k p ta k doleciał. Dopędził... Szeryfa... Leciał z nim ró w n o ­ legle dopóty, aż go dosięgną! i w tedy... sta n ą ł w strzem ionach, pięścią ud erzy ł go m iędzy uszy (robi gest). Mógł zabić konia, ale w tedy Szeryf... s ta n ą ł na m iejscu... Miecio był ocalony. S trasznie pokaleczył sobie tw arz, ręce, p oranił głowę, n aw et oko było w nie­ bezpieczeństw ie. L eżał tu dw a m iesiące, w reszcie przyszedł do siebie. A le o ty m zachowasz, kuzynku, najgłębsze m ilczenie. To sek ret.

G о г у с к i

(naśladując głos córki)

O tak, to sek ret. Bierz, panie P aw le, p rzyk ład z m ej córki i za­ chowaj ten se k re t w najgłębszej tajem nicy.

S m u g o w s k i

(z uśmiechem )

A in n e sp o rty tw oje, kuzynko. W iosłowanie? Czy pam iętasz, kuzynko Ewelino, spotkanie się naszych łodzi we m gle?

E w a

Czy pam iętam ! Ależ doskonale — i do tej chw ili podejrzew am cię, kuzynie, że był to podstęp z tw ej stro n y .

S m u g o w s k i

Nie, b y n ajm n iej. U jrzałem tw oją łódź dopiero wówczas, gdy jej praw ie d o ty k ałem w iosłam i. D ziw ny w ypadek, nic w ięcej. Dziwny w ypadek... (po chwili) Jedenaście m iesięcy u p ły nęło od tego czasu.

E w a

Czy tak ? J a k to czas prędko, prędko leci. Z d aje m i się, że to było bard zo niedaw no, bardzo... jak by przed tygodniem .

S m u g o w s k i

G o r y c k i

(odwracając się na chwilę)

P am iętacie tego Gondolfa? (rachuje dalej) S m u g o w s k i

Ależ... N ieraz, gdy sam siedzę, s ta je m i w pam ięci ta nieza­ pom niana fizjognom ia, te wąsy, te oczy z błyskaw icam i.

E w a Czy zimę kuzyn spędził w e Lwowie?

S m u g o w s k i Tak jest, w e Lwowie.

E w a

Wesoło?

S m u g o w s k i

Czy wesoło? Zapew ne, że ta k . Jeżeli k uzynka będzie ciekawa szczegółów k arnaw ałow ych, m am ich dużo, n iby duże tek tu ro w e pudło, p ełne ślicznych w stążek. Je st to w esoły w idok i m iły sze­ lest. Ale ja znam cię, kuzynko, i wiem, że nie m asz pasji do tych barw .

E w a

(z uśmiechem)

Ja? Owszem, ja lubię wesołe b arw y życia. My, co żyjem y w d ostatku, w szczęściu, ty lk o te znam y. Jeżeli się tra fią kiedy żałobne, to na kró tko i dla podniesienia b arw św ietnych na m ocy k o n trastu .

S m u g o w s k i

Tak. W ym ów iłaś, kuzynko, z tak im spokojem w yrazy: żyjem y w szczęściu... W szczęściu? D opraw dy? To ty lk o zapew ne tw oja dusza, kuzynko...

Nie tylko..

S m u g o w s k i

(nieśmiało)

À propos: ty le razy w ym aw iam przy tw y m im ieniu w yraz:

kuzynko, że p rag n ąłb y m postąpić z nim w tak i sposób: umieszczę ten w yraz za ogrom nie, ogrom nie długim naw iasem , w postaci wąsów. W yraz ten będzie się stosow ał do tw ego im ienia w ym ó­ wionego za każdym razem , ale ja go będę w ym aw iał bardzo rzadko. Będę m ów ił — Ew elino... Ew uniu...

E w a

O tak, proszę cię o to bardzo. S praw isz m i szczerą przyjem ność, jeżeli będziesz do m n ie przem aw iał ja k do... siostry.

(Gorycki nie odwracając głow y słucha uważnie ostatnich w y r a z ó w )

S m u g o w s k i (po chwili milczenia)

A jakże, kuzynko — ten w y raz stoi poza naw iasem — jakże tw ój p ro je k t przy jazd u do naszego .Lw ow a?

E w a

Spełzł na niczym . P apa nie mógł w ty m roku w yjechać na dłużej, a m nie sam ej nie byłoby dobrze n aw et u Lolly. B yliśm y w W arszaw ie, ale niedługo. Nie lubię... J a jestem ja k w ierzba, bez wsi, bez sw ej w ody — usycham .

S m u g o w s k i A we Włoszech?

E w a

(pomieszana)

We W łoszech... (cicho) To co innego.

(Gorycki dzwoni. Wchodzi lokaj w cza rn ym surducie)

G o r y c k i

Czy p an M ajew ski je st na folw arku?

L o k a j

G о г у с к i A pan Olszyniec?

L o k a j

D opiero co zsiadł z konia.

G о г у с к i Poszedł do siebie?

L o k a j

T ak jest, poszedł do siebie. E w a

We W łoszech b yłam jak we śnie. Cały te n k ra j je st do p raw dy ja k piękny, fan tasty czn y sen.

S m u g o w s k i

I ja go w spom inam jak piękny, fan tasty czn y sen.

E w a

D la ciebie nie był nowością, ta k dobrze znasz W łochy, ale ja, tu tejsza córka dziedzicowa, z W iklin...

G о г у с к i

(do lokaja)

Idź no, uważasz, prędko i poproś do m nie p ana Olszyńca. Choćby m ię nie było chwilkę, to. niech p an Olszyniec zechce tu ta j poczekać n a m nie. (lokaj wychodzi)

S m u g o w s k i

W ik lin y je st to m iejscow ość ta k piękna, że n ie p rzy b y ła ś do W łoch z brzydkiego k ra ju . Może W łoch by łby nim i ta k zachw yco­ ny, ja k m y jego jezioram i. Na m nie w y w a rły dziw ny urok. Te sta w y szerokie, a nad nim i czarny, głuchy las olszowy. J e st w ty m m iejscu jak ieś zak lęte na w ieki m ilczenie...

E w a

N iepraw daż? Ach, ja k to dobrze, że podobały ci się nasze pustki! Dołożę w szelkich usiłow ań, kuzynku... przepraszam ... do­ łożę w szelkich usiłow ań, żebyś je polubił całym sercem . Będę dla ciebie przew odnikiem , jak ty nim byłeś dla m nie we W łoszech. Tyle ci w in nam w skazów ek, w yjaśnień! G dyby nie ty, dopraw dy nie spostrzegłabym w szystkich szczegółów piękna...

G о г у с к i

Skończone! Idziem y na śniadanie. P rzepraszam was sto k ro tn ie. Na starość człow iek sta je się p ed an tem zajadłym i... aż grzeszy ped an terią. Ja to w iem , ale co począć. W eszło w nałóg i cała rzecz. Proszę cię, kuzy nie Paw le, proszę cię... (W ychodzą d rzw ia m i na

lewo)

[ S c e n a t r z e c i a ]

(Wchodzą lokaje: Józef, S z y m o n i lokaj Smugowskiego: Hipolit)

J ó z e f

(rozgląda się i nasłuchuje)

Poszli... m ówię. Chodźcie, panow ie, (do Hipolita) T u je st gabi­ n et naszego starego. Jak że się koledze w ydaje?

H i p o l i t

(rzuciwszy niedbale okiem)

Tak... G ab in et szlagona zakopanego na głębokim p a rty k u la rz u .

S z y m o n

N a czym?

H i p o l i t

N a p a rty k u la rz u . G abinet... T rza zobaczyć, proszę kolegi, ga­ b in et u tak iego h rabiego Leona...

J ó z e f

H i p o l i t

Na wsi. A m yślisz kolego, że mój na przy kład toby w ysie­ dział w tak im pokoiczynie i n azyw ałby toto gabinetem ?

J ó z e f

E... bo znowu gadanie...

H i p o l i t

Ja k to... gadanie?... Ja koledze m ów ię echt praw dę! Taki pan z panów, ja k m ój, tak i znaw ca przecie panu podobnej czarnej p łach ty na stole w gabinecie nie położy. TJ niego stoi m ebel w ga­ binecie — to antyk... Ja k to niby antyk? No! S z y m o n H i p o l i t J ó z e f

I u nas salon, proszę kolegi, ja k się p atrzy . W idział przecie człow iek tosam o różne h rab stw a w W arszaw ie.

H i p o l i t

W W arszawie! J a w P a ry ż u byłem z moim, w M adrycie, w Lizbonie, i nie chw alę się. W iesz kolega na przykład: w alki byków ... Ale co tu gadać.

S z y m o n Byków ?

H i p o l i t

Przecie. Tam dopiero m ożna się n apatrzeć różnego narodu. M u rzyny nie M urzyny, żółte, czerw onaw e narody...

S z y m o n W idzieliście, ludzie kochające...

H i p o l i t

(siadając, na fotelu)

Na m orzu kolega byw ał?

J ó z e f Ale skąd?!...

S z y m o n Na morzu!

H i p o l i t

To dopiero fra jd a, jak cię weźnie s ta te k ciskać na praw o, na lewo...

J ó z e f T akie to drogi te n wasz odbyw ał?

H i p o l i t

P h i — gdzie te n nie był? K ro k u brakow ało, żebyśm y byli skoczyli do A fry k i (z udaną nie dbałością)-polować na lw y.

S z y m o n

A dobra duże m a?

H i p o l i t

D obra m a niczego, p arę folw arków , m a i k ap itał sw ój w b a n ­ ku angielskim , m a dom we Lw ow ie. Ja k b y chciał, tob y dziś posłem został.

S z y m o n Posłem ?

H i p o l i t

Posłem — czy to do Lw owa, czy do W idnia. Po niem iecku gada ekspedite.

S z y m o n

N igdym ja nie był w ty ch w aszych k ra ja c h i w ydziw ić się nie mogę. No, a do tego Lw owa często jeżdżacie?

H i p o l i t

Do Lw ow a? J a k się zdarzy. Je st w m ieście co ciekaw ego — rżniem y do m iasta; je s t sesja w e W idniu — rżn iem y do W idnia.

J ó z e f

A pan z niego dobry?

H i p o l i t

Niczego sobie. T rza się ty lk o znać na nim , jak na narow nym koniu. J a to dość okiem rzucę — i w iem , co trz a robić. Ma takie sw oje czasy, że będzie siedział w domu, chodził z k ą ta w k ą t ga­ bin etu abo sta n ie i będzie p a trz a ł w okno... W tedy koło niego na palcach i zachow aj ta, Boże, sprzeciw ić się, bo porw ie, co pod ręką, i puści w łeb. A kiedy indziej — będzie z tobą za pan b ra t ro zm a­ w iał ta m o polityce, o tym , o owym...

)

S z y m o n

(do Józeja z niep o k o jem ) Te... A n ton i tam posługuje przy śniadaniu?

J ó z e f

Ma się wiedzieć. Niechże też i on tro ch ę poharuje, cóż ja będę dzień dnia. (do Hipolita) Niech też kolega jeszcze coniebądź rozpow ie.

H i p o l i t

(pobłażliwie)

H e — he... Cóż ja mogę ta k na razie. Coś chyba z podróży... co?

S c e n a c z w a r t a

(Olszyniec s tu k a we d rzw i w głębi. W sz y s c y trzej lokaje na pal­ cach w y m y k a j ą się drzwiam i na lewo. Po chwili S z y m o n wraca

i otwiera drzw i przed Olszyńcem)

S z y m o n

(do Olszyńca)

Ja śn ie p a n p rzy śniadaniu. Prosił jaśn ie pan, żeby w ielm ożny pan chw ilę poczekał.

O l s z y n i e c Dobrze, Szym onie.

(S zy m o n wychodzi drzw iam i na lewo. Olszyniec chodzi po gabi­ necie tam i na powrót, później siada w fotelu p rzy stole i podpiera

w za m y śle n iu głową na ręku)

S c e n a p i ą t a

(We drzwiach bocznych z pra w ej strony ukazuje sią Ewa. Przez pew n ą chwilą Olszyniec jej nie widzi. Ona postąpuje dw a kroki

naprzód)

E w a

Dzień dobry...

(Olszyniec z r y w a sią i oddaje jej ukłon)

P rzy szłam na chw ilę pod pozorem , że idę do k redensu. O l s z y n i e c

(chce zbliżyć sią do niej, ale ona p o w s tr zy m u je go ru c h e m rąki)

D ziękuję.

E w a

Muszę naty ch m iast w racać do jadalni. O l s z y n i e c

T ylko jed n o słowo. K to to jest pan Sm ugowski?

E w a

(z u ś m iechem figlarnym)

P a n Sm ugow ski? J e s t to nasz daleki kuzyn. P rz y je c h a ł nas odwiedzić.

O l s z y n i e c O, niech m i p an i powie!

E w a

J u ż serce pełne zazdrości. Czy to ładnie? .

O l s z y n i e c

P ełn e tak ie j rozpaczy! P an n o Ewo... czy to?...

E w a

(cicho, po chwili milczenia)

A jeżeli... nie?

O l s z y n i e c

(mówi prędko, prawie szeptem )

Niech p a n i m a litość nade m ną... T eraz już, gdy te n p an tu jest, nie będę m ógł zam ienić z panią jednego w yrazu. To tak a straszna rzecz m yśleć, że może panią w tej chw ili tracę... P anno Ewo... pani będzie m iała ty le litości nade m ną, że gdyby ten pan m iał zostać narzeczonym ... pani m i powie, pani m i to da znać w jakikolw iek sposób...

E w a

Nie, n ie dam .

O l s z y n i e c

M oja najdroższa, m oja ukochana, m oja cudow na.

E w a

Ten p a n nie będzie m oim narzeczonym ! O l s z y n i e c

(w uniesieniu radości)

Nie będzie?... Nie będzie?...

(zbliża się k u niej, ona go z n o w u p o w s tr z y m u je gestem)

N iech m i p an i da na to sw e słowo, że nie będzie! E w a

To, co m ówię, to je s t w łaśn ie m oje słowo. Adieu. O l s z y n i e c

Jeszcze jed n ą sekundę.

(Ogląda się na w szy s tk ie ströny. Ona także)

Je ste m dziś ta k szczęśliwy, tak bezgranicznie... P an n o Ewo, Ewo... w ty m dn iu szczęśliwym ... raz w życiu... (szeptem, zbliża­

jąc się k u n iej) Niech m i wolno będzie dotknąć u stam i tego św ię­

tego słowa na twoich... To będzie ty lko przysięga, że cię będę kochał do śm ierci, do ostatniego tchnienia. To będzie tylko p rzy ­ sięga.

(ona patrzy na niego p rzez chwilę z miłością i waha się, później daje m u ręką znak ostrożności i wychodzi)

S c e n a s z ó s t a

(Olszyniec sam, chwilę nieruchomo patrzy we drzwi, gdzie znikła Ewa, później stoi w zam yśleniu oparty rękom a o stół, wreszcie siada w fotelu przy stole. Po chwili w su w a się do pokoju lokaj S z y m o n i zaczyna ścierać kurze na b iu rku Goryckiego, wyciera nogi stołków, p odejm uje coś z posadzki, przechodzi na drugą stronę sceny i wyciera skórzaną sofę, wreszcie zbliża się do stołu,

przy k tó r y m siedzi Olszyniec, i coś poprawia. W zdy c ha)

O l s z y n i e c

(spojrzał na niego kilka razy i zno w u pogrążył się w myślach)

Szym on chce m i coś powiedzieć?

S z y m o n

Ij... ja tak... sprzątam ...

O l s z y n i e c

No dobrze, dobrze — o cóż idzie? Czy m oże znow u o G ajkosia?

S z y m o n

A bo m ię to m ało zdrow ia kosztuje ten człowiek? O l s z y n i e c

(z uśmiechem)

S z y m o n

A no i nie, proszę łaski pana? O l s z y n i e c

P rędzej to chyba wy, Szym onie, psujecie m u zdrow ie niż on wam .

S z y m o n

J a jem u psuję zdrow ie? Szedłem do niego, prosiłem , żeby ode m nie b rał pieniądze?

O l s z y n i e c

To praw da, że nie szliście do niego. Bieda go do was przygnała. Skoro kup ił te parę m órg g run tu, trz a się było zagospodarow ać. Nie m iał ani czym zaorać calizny, an i z czego zasiać. Słyszał, że m acie pieniądze, żeście uskładali — więc przyszedł do was. M y­ ślał, że idzie do b rata, do chrześcijanina, do katolika, że go ten b ra t nie będzie d arł w jego nędzy. A w y co? K azaliście m u od s tu ru b li co rok u płacić blisko trzydzieści. To się nazyw a trz y ­ dzieści procent. K tóż tu m a z tego chorow ać?

S z y m o n

To niech odda m oje pieniądze. Po co się zgadzał? J a m u nie kazał. O to w czoraj był u m nie ogrodnik z W ojciechow a. M ówi — s ły ­ szałem , Szym onie, że m acie trochę grosiw a, w y staw ię w am kw it i będę daw ał p recen t tak sam o jak każdy inny. Spraw iedliw ie m ówię.

O l s z y n i e c

J a w ierzę. J a k kom u potrzeba, to pożycza gdzie się da — u Żyda czy nie u Żyda... n aw et na bardzo w ysoki procent.

S z y m o n

O, la Boga świętego! Cóż ja też m am za to kary , żem tem u psu w ygodził. Słyszane rzeczy!

O l s z y n i e c Cóżeście m i chcieli powiedzieć?

S z y m o n

(całuje go w rękę, Olszyniec ją cofa)

No, ja chciałem łask i pana prosić, żeby skoro już m a być ten sąd nad nam i, żeby choć już z połowę, z piętnaście ru b li od sta za rok. P rzecie jaśnie panien ka pow iedziała m i już, że p an chce za­ sądzić na m oją krzyw dę. N aw et m i się w ierzyć nie chce... Pięć ru b li od sta na rok... Przecie ten z W ojciechow a ogrodnik...

O l s z y n i e c

A ni grosza nad pięć rubli. To darm o. G ajkoś je st chłop biedny, ledw ie chałupę w ystaw ił, stodoliny n aw et nie m a. Zobaczym y, jak m u się w ty m ro k u urodzi.

S z y m o n

(znow u chce go całować w rękę)

Proszę pana.

O l s z y n i e c

Dajcież pokój, Szym onie. Przecież to nie zależy ode m nie. J a nie m ogę dopuścić, żebyście obdzierali biednego chłopow inę. P rz y ­ szedł do m nie prosić, żebym rozstrzygał m iędzy w am i — więc ja m ówię, jak m i każe sum ienie. Sam i powiedzcie...

S z y m o n

Ale przecie obiecał, przysięgał na czym św iat stoi, ja k b rał pieniądze, że będzie płacił tyle, com powiedział...

O l s z y n i e c

(z uśmiechem )

A co? N aw et się w stydzicie w ym ów ić, ile...

(słychać za sceną kroki)

S z y m o n

(iiasłuchując)

Ja śn ie p an idzie.

[ S c e n a s i ó d m a ] G о г у с к i (wchodząc, do Olszyńca) Dzień d obry panu.

(podaje rękę i siada p r z y s w y m biurku)

B ył p an na Czernicy?

O l s z y n i e c B yłem dziś rano.

G о г у с к i Czy Pęczalski zaczął kosić?

O l s z y n i e c

Zaczął na sm ugu, ale je s t tam zaledw ie trzy d ziestu chłopów z kosami.

G о г у с к i

Ten osioł zawsze m i ro b i w ten sposób. Prosiłem , jak tu był... T rzeba w ysłać polecenie, żeby m i ju tr o obesłać po w siach, ile jest chłopów. B ezw arunkow o niech m i obeśle!

O l s z y n i e c To może bym ja zaraz pojechał?

G о г у с к i

A nie, dziękuję panu, pan ie H en ry k u . Ja... (nam yśla się przez

chwilę) Czy był p an i w M lecznej może?

O l s z y n i e c

W ybierałem się w łaśnie, gdy przyszedł po m nie służący. G о г у с к i

Aha, tak... Proszę pana, panie H en ry k u , ja chciałem z panem pomówić...

O l s z y n i e c (pomieszany) Służę panu!

G о г у с к i Proszę, niechże p an siada.

(Olszyniec siada p rzy stole)

Czy pan nie zauw ażył, że na fo lw ark ach źle w szystko idzie? O l s z y n i e c

Ja k to, proszę pana?

G о г у с к i

W szystko źle idzie. K iedy się usiądzie z ołów kiem w ręce nad arkuszem p ap ieru i kiedy się zacznie liczyć sk ru p u la tn ie zyski i s tr a ty — to się w idzi dopiero całą grozę położenia. Na pozór w ydaje się, że idziem y naprzód, a w g ru n cie rzeczy...

O l s z y n i e c

J a k to, w ięc p an przypuszcza, że m a ją te k pański n a złej je s t drodze?

G о г у с к i

Praw ie, praw ie... To je s t — nie m ów ię, żebym sta ł n a progu ruiny, nie śm iałbym tego powiedzieć, bobym bluźnił, ale nie idę po tej drodze, k tó rą bym chciał iść, k tó rą pow inien bym iść.

O l s z y n i e c

(z u ś m iech em )

M nie się w ydaje, proszę pana, że to są ty lk o rozczarow ania człow ieka dążącego do ideału. N a tu ra ln ie , że rzeczyw istość ta ­ kich ludzi n ie zadaw alnia. Gdzież tu m oże być m ow a o... złej drodze. W zeszłym ro k u urodzaj był w cale niezły. N ie m ożna po­ wiedzieć, żeby jak iś niezw ykły, ale przeciętn y . W ty m roku w szystko zapow iada się...

G о г у с к i Co się tam zapowiada!...

O l s z y n i e c

Na p rzyk ład łąki. Cóż za traw y! Dziś byłem ... G о г у с к i

No, w łaśnie mówię: na pozór w szy stk o w ygląda ja k idylla. Zdaw ałoby się, że to jedno z n ajlepszy ch w p ro w in cji całej go­ spodarstw . O, dziś p a n Stogow ski, k uzy n m ój z G alicji, m ówił m i kom plem enta... A ja w łaśnie w owej chw ili, gdy on to m ówił, skończyłem rach u n ek folw arku W ałek i b yłem pod w rażeniem ... deficytu.

O l s z y n i e c Pod w rażen iem d eficytu na W ałku? G о г у с к i No tak, panie kochany, tak.

O l s z y n i e c

A cóż m ów ią rach u n k i o innych folw arkach, bo to przecie b y ­ łoby ciekawe. Czy także?

G о г у с к i

A ładna pociecha! Chciałbyś p an jeszcze, żeby i inne folw arki? O l s z y n i e c

Proszę pana... W ałek nigdy jeszcze nikom u nie dał m in im al­ nego dochodu od stw o rzen ia św iata, więc cóż dziw nego. F o lw ark gałgan, na górze w kam ieniu. W szelką u p raw ę gleby w ody je ­ sienne sp łuk ają. Ale gdyby tak porów nać obecny s ta n tego fol­

w ark u z poprzednim i laty. Sam e tra w y pastew ne... G о г у с к i

To byłoby ty lk o usypianie się, to b y ły b y tylk o pociechy kw ie- tyzm u. Ziem ia pow inna daw ać dochód. Gdzie człow iek na niej k ro k staw ia, tam leży rubel. Jeżeli go się z ziem i nie podnosi, to znaczy, że się je s t niedołęgą i b an k ru te m .

O l s z y n i e c

M ożemy w ytężyć w ty m k ieru n k u w szystkie siły, chociaż nie mogę powiedzieć, żeby rządcy i ekonom ow ie pracow ali źle albo niedbale. Owszem, zarów no M ajewski...

G o r y c k i

Tak, tak... Chociaż dałoby się o ty m niejed no powiedzieć. P r o ­ szę pana, ja zresztą chciałem pomówić nie ty le o s ta n ie moich interesów , ile o panu. To, co m ów iłem poprzednio, naprow adziło m ię ty lk o na m yśl, k tó rą panu chciałbym do rozw ażenia p rzed­ staw ić.

O l s z y n i e c Słucham p ana z całą uwagą.

G o r y c k i

K iedy pan po skończeniu sw ych stu d iów zgłosił się do m n ie z propozycją p rak ty k o w a n ia u m nie przez jakie dw a la ta — p rzy ­ stałem z cała gotowością. Było to dla m nie w ielką, istotną p rzy ­ jem nością. Tyle o panu słyszałem dobrego od m oich kuzynów Halickich, a pańskich koleeów z Halli. Gdy pan u nas zam ieszkał, gdy poznaliśm y pański dzielny c h a ra k te r, siłę woli, rozum i w y­ kształcenie...

O l s z y n i e c

(pom ieszany)

Proszę, proszę pana...

G o r y c k i

byliśm y i jesteśm y w szyscy zniew oleni tak dalece, że lite ra l­ nie człowieka tu nie m a jednego,, k tó ry by nie był pańskim p rzy ­ jacielem . N iech m i pan w ierzy, że n ik t bardziej ode m nie...

O l s z y n i e c A le o cóż chodzi, proszę pana?...

G o r y c k i

O l s z y n i e c

(prawie z przestrachem)

O m nie?

G о г у с к i

P an ie H enryku! Czego pan tu u m nie może się nauczyć? Taki człowiek ja k pan, z fachow ym , w yższym ukształceniem , p o trzeb u ­ je poznać m etodę gospodarow ania praktycznego — to pew na, ale tam , gdzie gospodarstw o idzie drogą w zorową. A u m nie co?

(c h w y ta arkusz papieru z biurka) Oto niech p an rzuci okiem . Tu

św iadectw o niedołęstw a, tu głupoty, tu niedozoru. To n ie tylko nie je st gospodarstw o wzorowe, ale m niej niż zw yczajne p a r­ tactw o. Niech m i p an w ierzy, że się po pro stu w stydzę. U n as tak zawsze! Jeżeli agronom te o re ty k p o trz e b u je zobaczyć, jak należy gospodarow ać praktycznie, to m u po kazujem y fo lw ark W ałek: zobacz, bracie, jak się produkuje... deficyt.

O l s z y n i e c

(wstając)

Skoro pan znajduje, że m oja obecność w W iklinach... G о г у с к i

(c h w y ta go za obiedwie ręce)

P anie H enryku! W ierz m i pan, że m am dla ciebie uczucia ojca. Jeżeli m asz ludzi życzliw ych na świecie, ludzi, k tó rz y cię... kochają, to ja nie jestem ostatnim z ich liczby... W ierz mi... Kogóż m ógłbym pragnąć bardziej m ieć przy sobie w m oim dom u niż ciebie... Ale m usim y przecież nauczyć się... patrzeć szerzej. K to m a się czegoś nauczyć, to niechże się uczy tam , gdzie je s t po tem u możność.

O l s z y n i e c J a tu w łaśnie nauczyłem się pracow ać...

G о г у с к i

To tw oja zasługa, tw o ja zdatność. A le naszym obow iązkiem jest pomóc ci w tej pracy. Otóż ja, nie obw ijając w baw ełnę, pow iem ci całą praw dę.

(przysuwa swój fotel do krzesła Olszyńca i opiera ręką na jego ramieniu)

W łaśnie dziś kuzyn m ój, pan Stogowski, pow iedział do m nie rzecz, k tó ra m i zupełnie przy p ad ła do przekonania. On tw ierdzi, że tacy ludzie jak p an to dźw ignie postępu w rolnictw ie. M y w łaściciele d a je m y środki, ale tacy ludzie jak pan są w ykonaw ca­ mi. J a po obliczeniu się nie m ogę nie tylko prow adzić żadnych ulepszeń gospodarskich, nic nowego, ale m uszę zaniechać w szy­ stkiego. K to prow adzi gospodarstw o istotnie w ielkie, choć na tere n ie n iezb y t znow u szerokim , to h rab ia J a n Żółkiew ski. P an ie H enry ku , jeżeli tw o ja wola, to ja p o staram się o to, żebyś m ógł p rak ty ko w ać u hrab ieg o Jan a?

O l s z y n i e c

(wstają c)

D ziękuję panu...

G о г у с к i

Nie m ogę zrozum ieć, czy zgadzasz się na m oją propozycję, czy tylko...

O l s z y n i e c

D ziękuję panu za tę propozycję, k tó ra je s t dow odem życzli­ wości dla m nie, ale na razie...

G о г у с к i

(wstaje i bierze Olszyńca pod rękę)

Nie bierz tylko tej sp raw y ze złej stro n y , o to jedn o cię p ro ­ szę. M y ludzie siln i m usim y trzeźw ość uw ażać za w ytyczną, za p u n k t honoru. Na razie m ogłoby się w ydaw ać, że ja jestem pod jakim ś względem — jakże to powiedzieć — niezadow olony czy jak... Sam nie wiem ... Ale przecież to spraw a czysta. Można być niezadow olonym z jakiegoś płatnego rządcy, ale człowiek tak i jak ty, p anie H en ry k u... Człowieka takiego... Przecież m ię chyba pojm ujesz, kochany panie...

O l s z y n i e c

(przez chwilą milczy)

hrabiego Ż[ółkiewskiego] z prośbą o pozwolenie p rak ty k o w an ia w jego m ają tk u . Ale to nieco później. Obecnie, to jest... dziś w yjadę do W arszaw y...

G o r y c k i

Dziś! Cóż pilnego?... Oto co znaczy, gdy kto w gorącej wodzie kąpany. Ja p ro jek to w ałem tylko tego Ż ółtyńskiego. Ale jeśliby ci to, panie H en ry k u , m iało spraw ić przykrość, to rzucam y ten p lan do kosza — i rzecz skończona. N iepraw daż — co?

O l s z y n i e c

Nie, proszę pana. J a sam daw no m yślałem o tym , że należy... W gruncie rzeczy należało... Otóż dziś, gdy pan tę kw estię p o ru ­ szył... Tak, bardzo p an u dziękuję. H r. Żółtyński... Ależ, ro zu ­ m ie się, znakom ite gospodarstw o hrabiego Żółtyńskiego...

G o r y c k i

N aturalnie! Tam poznasz, panie H enryku, tę, uważasz, tajem n ą żyłę dużej afery gospodarczej, tam zagłębisz się w doskonale sk o n stru o w an e arkana...

O l s z y n i e c

A więc żegnam pana... D ziękuję za gościnność, serdecznie dzię­ k u ję za wszystko...

G o r y c k i

(tr z y m a długo jego rękę)

D ostrzegam w to n ie tw ej m ow y żal, choć sta ra sz się go ukryć. Nie, nie zgodzę się na to, ażebyś odchodził z m ojego dom u z n a j­ drobniejszą chociażby pró szy nk ą żalu w sercu. Za nic się nie zgo­ dzę na to! M usim y się rozstać ja k przyjaciele, inaczej cały ten p ro je k t rozstania, ja k pow iedziałem , rzucam do kosza. Człowiek silny...

O l s z y n i e c Człowiek silny..

Więc jakże?

O l s z y n i e c

R ada pańska zaskoczyła m ię niespodziew anie, ale już się zde­ cydow ałem . Będę pana prosił o konie dziś... nad wieczorem .

G о г у с к i

Dlaczegóż to dziś? W tej gw ałtow n ej chęci w yjazdu w łaśnie widzę tw oją urazę.

O l s z y n i e c

Ż adnej urazy, d aję panu słowo h onoru. Ale m uszę dziś w y je ­ chać koniecznie.

G о г у с к i

W ierzę tem u słowu — i dlatego zgadzam się n aw et na te n w y ­ jazd dzisiejszy, chociaż dopraw dy zasm uci to w szystkich. J a li­ czyłem, że kiedyś w ty m czasie... (d z w o n i) D opraw dy, zm artw ią się wszyscy.

(Wchodzi lokaj S zy m o n )

Poproś no, Szymonie, panienki. Poproś, żeby przyszła tu ta j. Czy jest pan Sm ugow ski w sw oim pokoju? — Z m artw ią się.

S z y m o n

Jaśn ie pan w yszedł do p arku . G о г у с к i No, to poproś panienki.

( Szym on wychodzi. Do Olszyńca z obłudną życzliwością)

Ewa ta k chciwie k o rzy stała ze w skazów ek, k tó re jej p an udzie­ lał. Będzie bardzo zasm ucona i dlatego chcę ją uprzedzić o p a ń ­ skim postanow ieniu. No, ale panie H e n ry k u — ostatnie słowo: na przyszłość dom mój zawsze stoi dla ciebie otw orem . D aj m i słowo, że będziesz nas odwiedzał. Daj uroczyste słowo...

[ S c e n a ó s m a ]

E w a

G o r y c k i

(do E w y )

Spotka cię sm u tn a wiadomość: p an Olszyniec opuszcza nas i dziś w yjeżdża, (ciszej) Trzeba, żeby obiad...

E w a

(ze zdum ieniem )

P a n Olszyniec w yjeżdża? Dokąd? O l s z y n i e c

T ak się u kład ają interesa, że m uszę opuścić W ikliny i w y je­ chać do W arszaw y.

E w a

Ale... dlaczego?

G o r y c k i

(zimno)

Dlatego, że p an H en ry k ta k postanow ił. W idzi pan, i córka m oja podziela mój szczery żal...

E w a

Nie mogę zrozum ieć, co w płynęło na to postanow ienie... Nie mogę zrozumieć...

O l s z y n i e c Żegnam panią...

E w a

(Podaje m u ręką, później w y r y w a ją nieznacznie i wolno wychodzi z pokoju. Olszyniec p a trzy za nią długo. P otem zwraca się do

Goryckiego)

[ S c e n a d z i e w i ą t a ] O l s z y n i e c

(z tłu m io n y m w yb uch em )

G о г у с к i

(cicho)

А...

O l s z y n i e c P a n ie G orycki... T ak jest, tak jest...

G о г у с к i

(zimno, stanowczo)

Ja... nie jeste m ciekaw y pańskich tajem nic. D arujesz pan...

O l s z y n i e c

(błagalnie, z uniesieniem)

Nie, niech p an pow strzym a się chw ilę. Pow inienem był dawno, kied y w ybuchła ta miłość, w yjechać, zginąć z oczu. Nie było... siły. A tera z już to na próżno. D arem nie wszystko...

G o r y c k i

Ł askaw y panie, p ow tarzam raz jeszcze, że te jakieś uczucia pańskie nie zaciekaw iają m ię ani trochę. Z resztą (z szyderstw em ) ja je daw no znałem ...

O l s z y n i e c

N ie było w n ich jednego cienia. P a n n a Ew a m a duszę tak przeczystą. Oszalałem , to praw da. Panie, ja rozum iem w szystko, widzę przepaść, k tó ra nas dzieli. J a przecie się nie łudzę... Jestem człow iek zupełnie biedny. Pochodzę ze zubożałej rodziny drobno- szlacheckiej. Ale ja też nic nie chcę. Nie m arzę n aw et nigdy o tym , żeby p an na Ew a zostać m iała m oją żoną.

G o r y c k i

Ależ, m ój łaskaw co, zastanów się z łaski sw ojej, co mówisz. J e s t to śmieszne! Po p ro stu śmieszne! M oja córka nie będzie cho­ dziła w jed nej sukni, bo jest dziedziczką dużego im ienia i znacz­ nej fo rtu n y . Z astanów się, pow tarzam , mój panie H enryku, nad tym , co mówisz, i przyjdź do siebie. Są to piękne może chim ery m łodości, ale je sobie m usisz z głow y wybić, to darm o.

O l s z y n i e c

Nie, to nie są chim ery. Je st to najw iększe uczucie, jak ie czło­ w iek mieć może... J a zapew niłbym jej szczęście, ja bym żyły dla niej otw orzył, zapracow ałbym się dla niej. Ona je st m oją ducho­ wo. Panie, przysięgam .

G o r y c k i

(z pasją)

Łudzisz się, mój panie, że ona jest, ja k m ówisz, tw o ją duchowo. W iem dobrze, że usiłow ałeś bałam ucić jej pojęcia niedorzecznym i ideałam i, w iem naw et, że poniekąd stało się w edług tw ych za­ m iarów , ale zaręczam ci, że to była bardzo nieszkodliw a w ietrzn a ospa.

O l s z y n i e c

Nie, nie. To p an się m ylisz. Tej duszy ju ż nic nie skazi. Ja m am ręce silne i wolę silną. J a bym zdusił w łasnym i ręk am i w szelkie uczucie, gdyby nie to, że tu ta j k ształto w ałem zarazem n ieśm iertelneg o ducha. D lategom się nie m ógł oderw ać. O, bądź p an dobrym , bądź ojcem zarów no tego ducha, ja k jesteś ciała. Możesz uczynić, co zechcesz, tak jest, ale spełń ten dobry uczynek...

G o r y c k i

Czego p an u Boga O jca życzysz sobie ode m nie? O l s z y n i e c

T ylko ta jed n a jed y n a prośba: niech pan jeszcze teraz nie w y daje p an ny Ew y za m ąż. Ona je st jeszcze tak m łoda. P a n Sm ugowski...

G o r y c k i

Już pow iedziałem , ja k ie są m oje m yśli, i nic, zdaje się, nie m am y sobie do n adm ienienia. Jeżeli sobie pan życzy, mogę n a­ ty ch m iast napisać list rek o m en d acy jn y do hrab ieg o Żółtow skiego.

O l s z y n i e c Ach, więc to była m yśl...

G о г у с к i

Tak, um yślnie proponowałem. N ie przeczę wcale. Ród mój spowinowacony jest ze znakomitymi nazwiskami w kraju. Córka m oja może być żoną tylko równego jej człowieka. Nie mogłem

patrzeć na niestosow ny afekt... To darmo.

O l s z y n i e c

Panna Ewa należy duchem do mnie i nic nie zdoła rozerwać tego związku.

G о г у с к i

Mój panie, zaczyna m ię irytować to, co prawisz. O l s z y n i e c

Szlachcic polski prosił niegdyś o rękę córki królewskiej.

G o r y c k i Ale to nie był hołysz bez imienia.

O l s z y n i e c Za cóż m ię pan znieważasz?

G о г у с к i

To pan mię znieważasz. Zakochać się w mojej córce może naw et pastuch, ale m ówić mu o tym do m nie nie wolno. Gdyby się zbliżył z podobnym wyznaniem, tobym go kazał batami oćwiczyć.

O l s z y n i e c

(hamując się)

Rachuj że się pan...

G o r y c k i Już dosyć! Idź pan!

(wchodzi Ew a i z a tr z y m u je się p r z y drzwiach)

[ S c e n a d z i e s i ą t a ] O l s z y n i e c Ach, podły... G о г у с к i (z furią) Precz!

(Olszyniec rzuca się do niego z w y c ią g n ię ty m i rękam i. W te d y woła na niego) E w a P a n ie Olszyniec! O l s z y n i e c (w s tr z y m u je się) Ach, Boże!... G о г у с к i (spostrzegając Ew ę, do niej) Oto widzisz!

(Zbliża się do Olszyńca i w y m ie r z a m u policzek)

E w a

Ach!

(Olszyniec upada w fotel stojący p r z y stole, całym k o rp u se m i z w y ­ ciągniętym i ręka m i rzuca się tw arzą na dół na stół i łka kilkakroć głośno)

G о г у с к i Oto... do czego... prowadzi...

(Ewa stoi nieruchoma. Z lew ej stro n y wchodzi S m u g o w ski. O lszy ­ niec w staje po chwili i ciężkim kro kie m , nie patrząc na nikogo,

[ S c e n a j e d e n a s t a ] S m u g o w s k i

M ówił m i Szym on... (ze zd u m ie n ie m spostrzegając Olszyńca) Cóż to? P a n Olszyniec...

G o r y с k i

(pom ieszany)

Ech... D ostał jakieś niepom yślne listy od rodziny. U siłow a­ liśm y go n ad arem nie pocieszyć. Dziś m a w yjechać...

S m u g o w s k i W yjeżdża dziś? dokąd?

G о г у с к i Zdaje się...

E w a

Kuzynie...

G о г у с к i Proszę cię, E w uniu, w ydaj polecenie...

(za sceną słychać strzał)

G о г у с к i (siada bezwładnie) Co to! Boże m iłosierny! E w a S m u g o w s k i

(zwraca się k u niej)

K uzynko... uspokój się proszę... G о г у с к i

(do Sm ugowskiego)

S m u g o w s к i (wybiegając) N atychm iast.

[ S c e n a d w u n a s t a ]

(Trw a długie milczenie. Za sceną w dole słychać gw ar i o k rzyki. Ew a stoi oparta ręko m a o stół i p atrzy w e drzwi. G orycki siedzi bezwładnie w fo te lu z z a m k n i ę t y m i oczyma. G w a r się zbliża, wreszcie jeden z lokai otwiera drzw i na oścież. Chw ilę n i k t nie

wchodzi. Słychać zbliżające się głosy)

P i e r w s z y g ł o s Wolno, wolno, cóż szarpiesz!

D r u g i g ł o s G łowę podnieś, gapo!

T r z e c i g ł o s

(po pauzie)

Leć po wodę! Po wodę, m ówię!

S m u g o w s k i

(za sceną)

Zachodź na lewo...

(Pięciu lokai i S m u g o w s k i niosą, tłocząc się i popychając, O lszyń- ca. Ewa, u jrz a w sz y to, zasłania się rękam i, jak b y odpychała ten widok, później prowadzi go oczami. Niosący składają ciało rannego Olszyńca na sofie w głębi i zasłaniają go -sobą. Na palcach w c h o ­ dzą inne osoby ze słu żb y i otaczają ją tak, że rannego wcale prawie nie widać. Co chwila k to ś w ybiega i wraca, to z wodą, z n o ży czk a m i i bielizną. S m u g o w s k i klęka p r z y sofie, rozcina no ­ ż y c z k a m i ubranie na r a n n y m , macza ręcznik, o b m y w a i bada ranę. Co chwila mów i)

S m u g o w s k i

J e d e n z l o k a i (z cicha) Robi piersiam i, widzicie...

D r u g i W zdycha... T r z e c i W zdycha... (milczenie) W s z y s c y

K rew się w ali ustam i!

J e d e n z l o k a i Oho, k re w gębą broczy...

D r u g i

Ju ż n a nic...

(S m u g o w s k i podnosi się z kolan. Ma ręce we k rw i. S z y b k o zbliża się do stołu, ściąga z niego dużą, czarną serw etę i zarzuca ją na trupa Olszyńca w te n sposób, że prawie cala sofa jest okryta.

Później m ó w i do lokajów)

S m u g o w s k i No, rozejść się! Co tu stoicie?

(Lokaje w ychodzą zwolna szepcząc m ię d z y sobą. S m u g o w s k i w y ­ ciera chustką od nosa zbroczone ręce, zbliża się do Gotyckiego

i mówi)

Skończone... T rzeba było w yprow adzić... (do E w y) Kuzynko, chodźm y stąd, kuzynko... (u jm u je ją pod ramię)

E w a

(odsuwa go d z i w n y m gestem, idzie do G otyckiego i w skazując na z w ło k i mówi)

G o r y с к i

(chrapliw ym głosem do Smugowskiego)

W yprow adź ją, w yprow adź!

E w a

Chcę zobaczyć!

G о г у с к i

(podnosząc na ' nią oczy)

Zobaczyć... A tak... zobaczyć...

E w a

(do S m u g o w skiego , k tó r y ją usiłuje ująć pod ręką — s z e p te m )

J a chcę tw a rz zobaczyć...

(S m u g o w sk i prowadzi ją do sofy, odsłania róg k a p y i ukazuje tw a rz zmarłego. Ewa w p a tru je się w nią i mówi)

Aha, aha...

(odchodzi prowadzona przez Smugow skiego, powtarzając)

Aha, aha...

(za nim i wlecze się Gorycki)

Koniec a k tu .p ie rw sze g o

U w a g i o t e k ś c i e

Tekst aktu dram atycznego zachował się w zeszycie form atu 18X22 cm, oprawnym w czarną ceratę, zaw ierającym 76 kart papieru liniow anego, za­ pisanych zasadniczo obustronnie. Zeszytów takich zakupił autor w iększą ilość około r. 1900, w ypełn iał je tekstem Popiołów. Z zawalonej piw nicy na Starym M ieście uratowano ich po katastrofie 1944 część tylko. Z siedm iu dochowanych — ten z tekstem aktu w ydaje się chyba najwcześniejszy; m ieści w sobie również fragm enty tekstu przynależne w yłącznie tylko do t. 1 Popiołów. W zeszytach pozostałych znajdujem y części tom ów 2 i 3.

Zeszyt ten służył autorowi na dwa co najmniej zawody: kiedyś zapi­ sał jego sporą część jednym utworem , po czym odwróciwszy i zaczynając znow u od stronicy pierwszej różnymi urywkam i, w ciągu zaś dalszym w yp ełn i go utworem drugim. Z jednej strony zeszytu znajdujem y (s. rkpsu 11—93) rozdziały Żołnierska doła i Mantua, a w ięc przynależne do końca t. 1 Popiołów, z drugiej (s. 152—196) — zapisany w jednym ciągu