BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2006 VARSOVIE
TOM (VOL.) LVIII
r
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguj e zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations:
Anna Kinecka, Marta Stasiak-Cyran, Andrzej Jacek Tomaszewski
Jacek Andrzejowski
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
]R]
Rycina na ok?adce: emaliowana zapinka br?zowa
z Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys. L. Kobyli?ska)
Cover picture: enamelled bronze disc brooch
from Babi Dó?-Borcz, distr. Kartuzy (drawn by L. Kobyli?ska)
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2006
© Autorzy, 2006
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? kultury
finansowan? przez
Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji i pe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office:
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
,
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Tom
(VoI.)
LVIIISPIS
TRE?CI
Contents
ROZPRAWY
El?bieta C i ep i ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? powierzchniowych
w mi?dzyrzeczu Pilicy i Wis?y 3
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers
Barbara B a rg ie ?, Kultura strzy?owska w ?wietle znalezisk grobowych
The Strzy?ów Culture in the light of burial finds
65
Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)
Late spring-cover brooches (A II 41)
101
MISCELLANEA
Anna D r z e w icz, Niezdobiony naszyjnik br?zowy z haczykowatym zapi?ciem ze zbiorów Pa?stwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie 121
Bronze plain neck ring with hooked terminal sfrom the collection of the State Archaeological Museum in Warsaw
Anna St r o b in, P?setka br?zowa z cmentarzyska kultury oksywskiej w Wyczechowie, pow. kartuski
Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. Kartuzy
127
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Agnieszka U rb a n i ak, Prowincj onalnorzymska zapinka tarczowata z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 145
Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture cemetery at Babi Dó?
-Borcz, distr. Kartuzy
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena
On selected variants of Oscar Almgren group II, eastem series, brooches
159
Jacek A ndr zej ow s ki, ?ukasz Maurycy S tan a s z ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i
s zk a, Mod?a, grób 169
-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu wp?ywów rzymskich z ziem polskich 185
Mod?a, grave 169
-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki ?elaza w Tynwa?dzie
na Pojezierzu I?awskim 201
AWielbark Culture grave from an Early Iron Age cemetery at Tynwa?d in Ilawa Lake District
MATERIA?Y
Andrzej Jacek T o m as z e w ski, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z cmentarzyska
kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew
Teresa W ? g r zy n o wi cz, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski
Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. Legionowo
215
Rados?aw P r o c h o wi cz, Osada z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Strzy?owie,
pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265
Late Pre-Roman and Roman Period settelment from Strzy?ów, distr. Hrubieszów. Insights from investigation made in 1935-1937 and 1939
Andrzej Ma ci a?o w i cz, Cmentarzysko kultury przeworskiej z m?odszego okresu przedrzymskiego
w Suchodole, pow. sochaczewski 283
Przeworsk Culture cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew
ODKRYCIA
Marek Z ale w s k i, Rogowy harpun z rzeki Wilgi
An antler harpoon from the Wilga river
371
Jerzy L ib e r a, Niecodzienny zabytek z Polesia Lubelskiego
An unusual artefact from Polesie Lubelskie
372
Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z ek, Znaleziska grobowe (?) kultury mierzanowickiej na Mazowszu
Burial finds (?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze
374
Tadeusz W i ?
n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic
Auniqe find near Starachowice
375
Marek F lor e k, Siekierka br?zowa z miej scowo?ci Senis?awice, pow. kazimier ski
Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka
377
Miros?awa A ndr z ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z ek, Groby kloszowe na warszawskiej Sadybie
Cloche graves from Sadyba in Warsaw
378
Rados?aw Pr o ch o w ic z, Szpila holszty?ska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostro??cki
Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4
384
Zbigniew N o w ako w s k i, Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski
New finds from Kamie?czyk, distr. Wyszków
388
Piotr ?u c z k i e w i cz, Perespa
-kolejne cmentarzysko z okresu rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny? 390
Perespa
-apreviously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?
Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzi?ska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega, Prusiek,
pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze cmentarzysko ludno?ci kultury przeworskiej w polskich Karpatach
Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture cemetery recorded in the Polish Carpathians
394
Jacek An dr z ej ow ski, ?ukasz Maurycy St an a s z ek, Andrzej Gr zymkow ski, Nieznane cmentarzyska
z okresu wp?ywów rzymskich w
?mijewie
Ko?cielnym i?mijewie
Gajach, w pow. m?awskim 401New cemeteries from the Roman Period at ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo Gaje, distr. M?awa
Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N
o w a k ie w icz, Cezary S o b c z ak, A?urowa zapinka ze wsi Szczeberka,
pow. augustowski
-import czy na?ladownictwo? 407
Openwork brooch from Szczeberka, distr. Augustów: import or imitation?
Marek F lor e k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy z Sandomierza
Early Medieval inhumation burial from Sandomierz
410
Krukowski, S. Under the cloches (Fig. 3a.d) were found urns with burnt human bone.
1920 Materia?y archeologiczne z b. Królestwa Polskiego w
Ro-sji, WA V, s. 86-91.
The comp1ete um found in grave 'N
-with a broad body and smoothed neck (Fig. 3a) was covered by a hemispherical bowl with a polished
body (Fig. 3b), set upright over the mouth ofthe um. The urn from grave 'B' with abroad body and roughened surface and smoothed neck (Fig. 3e) broke during construction and was dumped outside the grave. Lenartowicz, J.
1921 Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi Glince w pow.
opatowskim, PArch. I, 1919-1921, s. 134-140.
Mik?aszewska, R. The rectangular 'stand' inc1uded fragments of a vase-like vessel with a tall neck (Fig. 3f), ornamented bowl with a short neck (Fig. 3g) and
two large broad-bodied vessels with well-defined necks emphasised by notched cordons (Figs. 4, 5).
1961 Cmentarzysko halsztacko-late?skie w miejscowoset Gole
pow. Grodzisk Mazowiecki, WAXXVII/2, s. 251-260.
Niew?g?owski, A.
1984 Dwa cmentarzyska z okresu przedrzymskiego w Warsza-wie- Wilanowie, "Rocznik Mazowiecki" VIII, s. 171-189.
The pottery from Morszy?ska St. is typical for Cloche Grave Culture
ceramie forms known from the region ofMazowsze (cfT. W?grzynowicz
1988, p. 8-10, fig. 5); in ornamentation and technology it is also consistent
in general with vessels known from Cloche Grave Culture sites recorded in the area. The only non-typical feature is the ornamentation of sherds from the bowl which were used to make the rectangular 'stand', and the
notching of the lip of the bowl from grave 'A'. Also worth noting is care-ful preparation of the mixture of c1ay and large amount of crushed rock
temper used to roughen (by daubing) the cloches and urns.
1987 Stosunki kulturowo-osadnicze we wczesnym okresie
przed-rzymskim, [w:] Osadnictwo obszaru Warszawy na tle
?ro-dowiska naturalnego (V w. p.n.e.
-XII w. p.n.e.) (red. 1. Pyrga?a), Wroc?aw, s. 45-82.
Tomaszewski, A. J.
1980 Cmentarzysko kultury grobów kloszowych na stanowisku
.Kosumce" wRadwankowie, woj. siedleckie, WA XLV/2,
s. 179-209.
The urn from grave 'A' contained the remains of an adultus woman,
slender and tall (approximately 160-164 cm), in good physical condition. Grave 'B' produced the remains of a mature woman (?). Degenerative
changes observed on spinal bones ofthis individual suggest hard living and
heavy labour. Bones collected in the area around the two graves inc1uded afragment of ayoung roe deer tibia diaphysis.
Podkowi?ska, Z.
1925 Cmentarzysko grobów podkloszowych w Siannie w pow.
sochaczewskim, WAIX, s. 246-261.
Stanaszek, ?. M.
2005 Analiza antropologiczna materia?u kostnego z D?bka,
pow. m?awski, stan. 29, WALVII, 2004-2005, s. 235-239.
The site at Morszy?ska St. lies on an extensive elevated lower terrace
ofthe Vistula River, between the terrace rim and Earea ofthe moat ofFort Czerniaków the remains ofFort IX, built in 1883-1890. The first cloche graves in this area of Warsaw, found in the same period, were described
prof. D. Ya. Samokvasov, who inc1uded the finds into his own collection of
antiquities (S. Krukowski 1920, p. 89). The State Archaeological Museum in Warsaw (PMA) holds material from other Cloche Grave Culture sites in the area ofFort Czerniaków originating from random discoveries made
starting from the 1920s (R. Jakimowicz 1929, p. 276; c;fM. G?dzikiewicz 1954, p. 147; J. G?osik 1973; 1974; 1976, p. 235, fig. 22; 1983, p. 254;
file 'Warszawa-Czerniaków' in PMA archives). Strza?ko, J., Piontek, J., Malinowski, A.
1972 Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie ko?ci
zacho-wanych we fragmentach lub spalonych, "Przegl?d
Antro-pologiczny" XXXVIII/2, s. 277-287.
1974 Mo?liwo?ci identyfikacji szcz?tków ludzkich z grobów
cia-?opalnych w ?wietle wyników bada? eksperymentalnych,
[w:] Metody, wyniki ikonsekwencje bada? kosci z grobów
cia?opalnych. Materia?y z sesji naukowej w dniu 25 III
1972 roku (red. H. Gi?y?ska), Pozna?, s. 31--42.
W?grzynowicz, T.
1964 Cmentarzysko w Sulbinach, pow. Garwolin na tle
stano-wisk kloszowych z po?udniowego Mazowsza, WA XXXI
1-2, s. 138-149.
The concentration of cloche graves recorded in Sadyba residential
quarter, viewed in combination with other as yet little investigated Cloche
Grave Culture cemeteries elsewhere in Warsaw, ?e, in ?azienki Królewskie Park (M. G?dzikiewicz 1954, p. 146), Wilanów (A. Niew?g?owski 1984), Powsinek and S?u?ew (PMA collections, records ofthe Mazowsze Office for the Protection of Monuments in Warsaw), suggest that the left bank area of Warsaw may have been more densely settled during Early Iron
Age than previously imagined.
1976 Niektóre zagadnienia zwi?zane z wyst?powaniem ko?ci
zwierz?cych na cmentarzyskach kloszowych, WA XLI/3, s.263-280.
1982 Szcz?tki zwierz?ce jako wyraz wierze? w czasach
cia?opa-lenia zw?ok, Warszawa.
1988 Uwagi o kulturze grobów kloszowych na Mazowszu i
Pod-lasiu w ?wietle próby typologicznej klasyfikacji ceramiki,
WA XLIX/l, 1984/1988, s. 3-16.
t?um. A. Kinecka
Zawadzka, B.
1964 Cmentarzysko grobów kloszowych w
Warszawie-Henryko-wie, MS X, s. 229-321. Rados?aw Prochowicz
SZPILA HOLSZTY?SKA ZE STANOWISKA 4
WTOMASZACH, POW. OSTRO??CKI
CLOCHE GRAVES FROM SADYBA IN WARSAW
Summary W 1985 roku, w pierwszym z czterech sezonów badawczych na
stanowisku wTomaszach 1, znaleziono unikatow? szpil?
wykona-n? ze stopu miedzi (Ryc. la).
Construction works carried out in September 2005 in the garden of aprivate villa in Morszy?ska Street (Fig. 1), in Sadyba quarter in Czerniaków (in Warsaw's southern district Mokotów), led to the uncovering oftwo clochc graves set closc together.
Przedmiot ten zosta? odlany i zachowa? si? niemal w ca?o?ci
-jedyne uszkodzenie to u?amany koniec trzpienia; zachowana
d?ugo?? szpili wynosi 4,6 cm. Smuk?a g?ówka ma kszta?t zbli?o-ny do dwusto?kowatego ni?szy sto?ek znajduje si? na
odwró-conym szersz? podstaw? do góry wi?kszym, ?ci?tym sto?ku,
Both clochc vesscls occurred at the depth of ca 120 cm from the
present--day ground 1evcl, within c1ean yellow sand (Fig. 2). Both of them rested on a 'stand', ?e a1ayer of severa1 dozen heavily burnt sherds from different vesse1s (Figs. 3f.g, 4, 5), arranged tightly in a rectang1e. The two buria1s were probab1y contemporaneous and may be viewed as a single deposit
consisting of two graves.
l
Tomasze, gm. Czerwin, pow. ostro??cki, woj. mazowieckie. Odno?nie do
dok?adnej lokalizacji stanowiska i historii bada? patrz R. J. Pr o ch
0-wicz 1998; 2001, s. 175.
Ryc. l. Szpile holszty?skie z Tomaszów, st. 4 (a), ?ó?wina (b), ?uszczewa (c) i Sob iej uch (d). Rys. B. Karch (a), J. K?delska (c) i Z. ?urawski (d),
oraz wg B. Kresa 1965a (b)
Fig. l. Holsteinpinsfrom Tomasze, site4(a), ?ó?win (b), ?uszczewo (c), and Sob iej uchy (d). Drawn by B. Karch (a), J. K?delska (c), and Z. ?urawski (d),
and after B. Kres 1965a (b)
o
, I • o 3em dktóry jest zdobiony czterema g??boko rytymi bruzdami; g?ówka
szpili ma wysoko?? 0,9 cm i ?rednic? 0,5-0,95 cm. G?ówka jest
osadzona na ?aglowatym wybrzuszeniu o szeroko?ci do 0,9 cm;
równie? ono zdobione jest dwiema parami ?ukowato wygi?tych
rytych bruzd. Poni?ej znajduje si? wygi?ty, u?amany na ko?cu
trzpie? szpili.
zemplarze przysadziste zpocz?tku m?odszego okresu przedrzym-skiego (faza Ila)4. Wchronologii kultury late?skiej
odpowiada-?oby to fazom Lt B2 i Lt CI (H. Hingst 1986, s. 35).
Macierzystym terenem wyst?powania szpil holszty?skich jest
obszar kultury jastorfskiej (H. Hingst 1986, s. 23-38, ryc. 1-4,
tabl. 59, mapa 14-18; tam dalsza literatura). Na Jutlandii, gdzie
w okresie przedrzymskim obserwuj emy silne wp?ywy jastorfskie
(C. J. Becker 1961), znajdowane s? wy??cznie egzemplarzejednej
z odmian tych szpil- typu Skovby/Bjerndrup (C. J. Becker 1961,
s. 255-256, ryc. 231; H. Hingst 1983, s. 29; F. Kaul, J. Martens
1995, 141, ryc. 27). Poza Jutlandi? i pó?nocnymi Niemcami szpi-le holszty?skie odkryto jeszcze w ?ó?winie, pow. mi?dzyrzecki (Ryc. lb; B. Kres 1965a, s. 50, tabl. 111:2; 1965b, s. 13-14, ryc. na s. 10), Sobiejuchach, pow. ?ni?ski (Ryc. Id; B. Erzepki 1890, s.
53-54, tabl. XXI:7), i ?uszczewic", pow. koni?ski (Ryc. lc;
B. Erzepki 1890, s. 53-54, tabl. XXI:6), a wi?c na stanowiskach
po?o?onych wzgl?dnie blisko wschodnich rubie?y kultury jastor-fskiej (por. Z. Wo?niak 1977, s. 272, ryc. 1; R. Wo??giewicz 1979,
s. 68, ryc. 14; T. D?browska 1994, ryc. 8). Egzemplarz zTomaszów
jest jak dot?d najdalej na wschód po?o?onym od zwartego
osad-nictwa tej kultury znaleziskiem szpili holszty?skiej",
Szpila zosta?a znaleziona na g??boko?ci ok. 0,4 m, tu? pod
war-stw?ziemi ornej, której mi??szo?? si?ga?a tu 0,2-0,35 m, w
stropo-wej (?) cz??ci wype?niska obiektu l, interpretowanego jako
wcze-sno?redniowieczna ziemianka (J. M. Dmuchowski 1987). Poza
licznymi fragmentami naczy? wczesno?redniowiecznych i ko?ci
zwierz?cych wyst?pi?y w niej równie? dobrze zachowane,
stosun-kowo du?e u?amki ceramiki typowej dla pierwszej fazy
ceramicz-nej kultury przeworskiej.
Szpil identycznych z odkryt? w Tomaszach nie uda?o mi si?
znale??. Najbli?sze jej analogie nale?? do licznej, do??
zró?nicowa-nej morfologicznie grupy tzw. szpil holszty?skic?r', jednak pewne
cechy naszego egzemplarza czyni? zniego znalezisko wyj?tkowe.
Szpile holszty?skie zasadniczo mo?emy podzieli? na dwie grupy:
jedn? o smuk?ych, zdobionych rowkami g?ówkach i wolach okr?-g?ych w przekroju, oraz drug? o szerokich, przysadzistych
g?ów-kach i rozd?tych wolach. Szpila z Tomaszów ??czy w sobie cechy
obydwu grup, gdy? ma smuk?? g?ówk? i szerokie wole. Wygi?cie trzpienia, je?li uzna? je za intencjonalne, mo?e wskazywa? na jej
przynale?no?? do odmiany Skovby/Bjerndrup',
4
Ostatnio na ten temat H. Hingst 1986, s. 29-35, tab. 1-5. Zob. te?
H. Hi ng st 1951, s. 51, 53, ryc. 17a:57.58.67-75, 17b:59.60.63-68; R. H. Behrends 1968, s. 54-56, ryc. 20:105.106.
5
Chcia?bym wtym miejscu podzi?kowa? Paniom mgr Alicji Ga??zowskiej
i mgr Urszuli Naro?nej-Szama?ek z Muzeum Archeologicznego w Po-znaniu za pomoc w uzyskaniu rysunków szpil z?uszczewa i Sobiejuch, aDyrektorowi Muzeum Archeologicznego wPoznaniu, Panu dr. Markowi Ch?odnickiemu za zgod? na ich opublikowanie.
Wspomniane zró?nicowanie znajduje te? odzwierciedlenie
w datowaniu szpil holszty?skich. Zdaniem Hingsta egzemplarze
smuk?e wyst?puj? w zespo?ach z ko?ca starszego (faza Id), a
eg-2
Ostatnio na ten temat zob. H. Hin gst 1986, s. 23-38, ryc. 1--4, tabI.
59, mapa 14-18.
6
Za nieporozumienie nale?y uzna? okre?lenie jako holszty?skiej szpili
odkrytej przypadkowo w Kamie?czyku, pow. wyszkowski (J. Andr z e
-j owski 2005, s. 231, ryc. 3), nale?y ona bowiem do innej, równie?
charakterystycznej dla kr?gu j astorfskiego grupy tzw. szpil ze skrzyde?-karni iFliigelnadeln; por. np.: H. Keiling 1969, mapa 8; tam dalsza
literatura; zob. te? Z. Nowakowski 2006, s. 388, ryc. la.b).
3
Jako typ Skovby ten rodzaj szpil okre?li? H. Hin gst (1983, s. 29). Znacznie wcze?niej podobne szpile z lekko wygi?tym trzpieniem
wy-dzieli? w osobny typ Bjemdrup G. Schwa nte s (1958, s. 365-366, ryc.
22, 23a, tabI. XXX: l).
Na ziemiach polskich zabytki tego typu by?y dotychczas
dato-wane na czasy odpowiadaj?ce starszemu okresowi
przedrzymskie-mu (Z. Wo?niak 1977, s. 272; R. Wo??giewicz 1979, s. 68) i
uwa-?ane za importy jastorfskie wkulturze pomorskiej (J. Kostrzewski,
1923,s. 145, 291, przyp. 602; 1955,s. 183;B.Kres 1965a,s. 50;
J. Lewczuk 1995, s. 225). Wi?zanie ich z t? kultur? jest jednak
do?? w?tpliwe, gdy? ?adna ze szpil nie zosta?a odkryta w
kontek-?cie materia?ów pomorskich.
browska, Z. Wo?niak 2005, s. 92, ryc. 1). Najwcze?niejsze mate-ria?y tej kultury mia?yby si? na Ni?u Polskim pojawi? w czasach
odpowiadaj?cym fazie Lt B2, najpó?niejsze za? mo?na datowa? na
pocz?tki fazy A3 m?odszego okresu przedrzymskiego (H.
Macha-jewski 2004, s. 97-102).
Wgranicach tych mie?ci si? równie? chronologia szpil
holszy?-skich, datowanych, jak ju? wspomnia?em, w ramach faz Lt B2- CI . Nale?y jednak wykluczy? nap?yw tej kategorii ozdób do ?rodkowej
i zachodniej Polski w pocz?tkach tego okresu. Po pierwsze, szpi-le z ?ó?wina, Sobiejuch i ?uszczewa reprezentuj? pó?ne formy szpil holszty?skich, po drugie za? fakt, ?e na terenach na wschód
od Odry jest ich tak niewiele przemawia za pojawieniem si? ich
tutaj w momencie, kiedy wychodzi?y ju? mody, a wi?c w ko?cu
fazy Lt Cb wspó?cze?nie z pocz?tkami kultury przeworskiej.
WWypadku szpili z Sobiejuch wiemy tylko, ?e stanowi?a
ele-ment kolekcji W?adys?awa Ja?d?ewskiego", do której trafi?a naj-prawdopodobniej w drugiej po?owie XIX wieku. W archiwach
MuzeumArcheologicznego wPoznaniu, gdzie obecnie
jestprzecho-wywany ten zabytek, nie ma ?adnych informacji dotycz?cych
okoliczno?ci jej odkrycia", Szpila z ?uszczewa, obecnie równie?
w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, zosta?a
zna-leziona podczas eksploracji torfu nicopodal jeziora.jakoby" razem
z siekierk? br?zow? nale??c? do wschodnioba?tyj skiego typu
D?bo-wiec". Du?a ró?nica chronologii obu przedmiotów (siekierka jest
przynajmniej o kilkaset lat starsza od szpili) nie pozwala jednak
uzna? ich za elementy jednego zespo?u.
Przyj?cie takiego datowania dla szpili zTomaszów rodzi pytanie
o atrybucj? kulturow? tego znaleziska. Wydaje si?, ?e wTOInaszach nie odkryto do tej pory jakichkolwiek materia?ów o chronologii
zbie?nej zdatowaniem szpili itym samym pozwalaj ?cych na
okre-?lenie jej przynale?no?ci kulturowej. Ze stanowiska tego pochodzi
du?a seria fragmentów naczy? zpierwszej fazy ceramicznej
kultu-ry przeworskiej, brak jednak podstaw by datowa? którykolwiek
znich na pocz?tek naj starszego odcinka m?odszego okresu
przed-rzymskiego. Natomiast chronologia nielicznych materia?ów o
na-wi?zaniach jastorfskich jest albo jak w wypadku fragmentu tzw.
koz?a ogniowego zbyt szeroka (por. M. Babes 1993, s. 76-79), bo
obejmuj?ca ca?y m?odszy okres przedrzymski, albo jak w
wypad-ku misy z wisz?cym uchem, pó?niej sza od interesuj ?cej nas
szpili (R. J. Prochowicz 1998).
Znaleziskiem lu?nym jest te? szpila z ?ó?wina. Wed?ug
spra-wozda? z bada? odkryto j? wlu?nych zwa?ach ?wiru, wosuwisku
?wirowni (B. Kres 1965a, s. 50; 1965b, s. 13-14). Wpó?niejszym
opracowaniu materia?ów z ?ó?wina szpil? holszty?sk?powi?zano z pomorsk? faz? zasiedlenia tego stanowiska (J. Lewczuk 1995,
s. 225). Zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami poza ceramik?
kultury pomorskiej odkryto tam tak?e fragmenty naczy? kultury
przeworskiej (por. J. Lewczuk 1995, s. 225), natomiast na
rysun-kach w publikacjach materia?ów z ?ó?wina poza fragmentami
ceramiki kultur pomorskiej iprzeworskiej zamieszczone s? równie?
pogrubione, facetowane od wewn?trznej strony wylewy,
charakte-rystyczne raczej dla ceramikijastorfskiej (B. Kres 1967, ryc. 2-4;
J. Lewczuk 1997, tabl. XXIV: 15, XXVI:2, XXVII: 10.14).
Niewy-kluczone wi?c, ?e zarówno szpila holszty?ska, jak i ceramika
o nawi?zaniach pó?nocno-zachodnich s? ?ladem pobytu tutaj jakiej?
grupy ludno?ci kultury j astorfskiej .
Niewiele mo?e pomóc w rozstrzygni?ciu tego problemu
przyj-rzenie si? innym materia?om odkrytym na pó?nocnym Mazowszu
a wspó?czesnym szpili holszty?skiej. Z terenów tych pochodz?
zapinki i bro? o cechach stylu Lt Cb ale s? one znaleziskami
lu?-nymi lub pochodz? zgrobów o niejasnej przynale?no?ci kulturowej
(T. D?browska 2001, s. 29). Jedynie zabytki z Tuchlina,
Go??bie-wa i Drozdowa mo?na bez wi?kszych w?tpliwo?ci przypisa?
kulturze przeworskiej (por. T. D?browska 1988, s. 69,73, mapy
3, 4; 2001, s. 25, 29). Znaleziska jastorfskie s? równie? nieliczne
i trudno je uzna? za relikty jakiego? zwartego osadnictwa tej
kul-tury (T. D?browska, Z. Wo?niak 2005, ryc. 1). Wydaje si?, ?e równie? szpile z ?uszczewa i Sobiejuch, mimo
?e nie towarzyszy?y im ?adne inne materia?y jastorfskie, nale?y
uzna? nie za importy (por. H. Machajewski 2004, s. 98-99) a
?la-dy osadnictwa tej kultury. Jest to do?? prawdopodobne, zw?aszcza
je?li we?miemy pod uwag? odkrycia licznych materia?ów
jastorf-skich dokonane w ?rodkowej izachodniej Polsce wci?gu ostatnich
kilkunastu lat, mi?dzy innymi podczas prac wykopaliskowych na
trasach budowy gazoci?gu i autostrad 11. Badania te dostarczy?y
szeregu materia?ów, w ?wietle których bardzo prawdopodobne jest
istnienie na ziemiach polskich kolejnej po nadodrza?skiej i
gu-bi?skiej, anieznanej do tej pory grupy kultury jastorfskiej (T.
D?-Podsumowuj?c wydaje si?, ?e szpil? zTomaszów nale?y uzna?
za lu?ne znalezisko kultury jastorfskiej na ziemiach na wschód od
Wis?y i datowa? na czasy nieco wyprzedzaj?ce lub wspó?czesne
zpowstaniem kultury przeworskiej. Niewykluczone, ?e wraz z
in-nymi lu?nymi znaleziskami jastofskimi o podobnej chronologii
(np. naszyjnikami koronopodobnymi) mo?e by? ona ?ladem
w?-drówki Bastarnów i Skirów w kierunku Morza Czarnego, która
odby?a si? w?a?nie wtym okresie (T. D?browska, Z. Wo?niak 2005,
s.92-93).
7
Na temat dzia?alno?ci W. Ja?d?ewskiego patrz J. Ko strzews ki 1949,
s. 80,107; J. E. Kaczmarek 1996, s. 332-333.
Mgr Rados?aw Prochowicz
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. D?uga 52 8
Uprzejma informacja dr J. E. Kaczmarek zArchiwum Naukowego
Mu-zeum Archeologicznego w Poznaniu, za któr? serdecznie dzi?kuj?. 00-241 Warszawa
9
Zgodnie z relacj? na temat okoliczno?ci odkrycia szpili isiekierki, jak? dysponowa? Erzepki, celt (tj. siekierka) (... ) wtem samem miejscu i, jak mnie zapewniano, razem z opisan? wy?ej spil? z torfu zastal wydobyty.
10
Odno?nie do typologii siekierek br?zowych patrz A. SzPu n ar 1987,
s. 71-73, tabl. 24:431. BIBLIOGRAFIA
Andrzejowski, J. 11
Por. W. Dzieduszycki, T. Makiewicz, A. Sobucki 1998, s.
138-161; J. Bednarczyk 1998, fot. nas. 86, nr kat. 69.70. Zob. te? li-czne materia?y opublikowane w tomie Kultura jasto rfska na Nizinie
Wiel-kopolsko-Kujawskiej (red. H. Machajewski), Pozna? 2004.
2005 Liwiec River as axis 0./ local settlement structures oj' the
Przeworsk and Wielbark Cultures, [w:] Wasserwege:
Le-bensadern
-Trennungslinien (red. C. von
heim, H. Friesinger), Schriften des Archaologischen
Lan-desmuseums, Erganzungsreihe 3, Neumi.inster, s. 231-252.
Kostrzewski, J.
1923 Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Pozna?".
1949 Dzieje polskich bada? prehistorycznych, Biblioteka
Prehi-Babe?, M.
storyczna VIII, Pozna?.
Die Poienesti-Lukasevka-Kultur: Beitrag zur
Kulturge-schichte im Raum ostlich der Karpaten in den
Jahrhunder-ter vor Christi Geburt, Saarbri.icker Beitrage zur
Alter-tum skund e 30, Bonn.
1993
1955 Wielkopolska wpradziejach, Warszawa-Wroc?aw.
Kres, B.
1965a Tymczasowe sprawozdanie z wykopalisk w ?ó?winie, pow.
Mi?dzyrzecz Wlkp. w 1962 roku, Materia?y Komisji
Arche-ologicznej l, Zielona Góra, s. 44-54.
Becker, C. J.
1961 Forromersk Jernalder i Syd- og Midtjylland,
Nationalmu-seets Skrifter, Storre beretninger VI, Kobenhavn. 1965b Osada late?ska w ?ó?winie, pow. Mi?dzyrzecz Wlkp.,
Zie-lona Góra.
Bednarczyk, J.
1967 Tymczasowe sprawozdanie z bada? wykopaliskowych w ?ó?winie, pow. Mi?dzyrzecz Wlkp. w 1963 roku,
Materia-?y Komisji Archeologicznej 2, Zielona Góra, s. 101-111. 1998 Everyday Life in the Roman Period
-?ycie codzienne
w czasach rzymskich, [w:] Pipeline oj Archaeological
Treasures
-Gazoci?g pe?en skarbów archeologicznych
(red. M. Ch?odnicki, L. Krzy?aniak), Pozna?, s. 73-98. Lewczuk, J.
1995 Kultura pomorska a kultura ?u?ycka a kultura przeworska
i grupa gubi?ska kultury jasto rfskiej na
?rodkowym
Nadod-rzu, [w:] T. W?grzynowicz, M. Andrzejowska, J. Andrzejo-wski, E. Radziszewska (red.), Kultura pomorska i kultura
grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materia?y z
konfe-rencji w dniach 24-26 listopada 1993, Warszawa, s. 213--227.
Behrends, R. H.
1968 Schwissel, ein Urnengrdberfeld der romischen Kaiserzeit
aus Holstein, Offa-Bucher 22, Neumi.inster. D?browska, T.
Wczesne jazy kultury przeworskiej. Chronologia
-zasi?g
-powi?zania, Warszawa.
1988
Wp?ywyjastorfskie na kultur? przeworsk? w m?odszym
ok-resie przedrzymskim, Kultura Przeworska I, Lublin, s.
71--87. 1994
1997 Kultura przeworska na
?rodkowym
Nadodrzu w okresielate?skim, Pozna?.
Machajewski, H.
200 l Wschodnie tereny kultury przeworskiej w m?odszym
okre-sie przedrzymskim, WA LIV, 1995-1998, s. 25-36. 2004 Z bada? nad ceramik? naczyniow? z okresu
przedrzym-skiego w Wielkopolsce, [w:] H. Machajewski (red.),
Kultu-ra jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Pozna?,
s.83-122.
D?browska, T., Wo?niak, Z.
2005 Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:]
P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o
po-cz?tkach S?owian. Materia?y z konferencji. Kraków, 19-21
listopada 2001, Kraków, s. 87-101.
Nowakowski, Z.
2006 Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski, WA
LVIII, s. 388-390.
Dmuchowski, J. M.
Prochowicz, R. J.
1987 Wyniki bada? sonda?owych na stanowisku IV w
Toma-szach (gmina Czerwin, woj. ostro??ckie) na tle osadnictwa
obszaru dorzecza Orzu w okresie od drugiej po?owy X do
ko?ca XIII wieku, m-pis pracy magisterskiej w Instytucie
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
1998 Wielokulturowe stanowisko IV w Tomaszach, gm.
Czer-win, woj. ostro??ckie
-problem przynale?no?ci kulturowej ichronologicznych granic u?ytkowania, m-pis pracy magi-sterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszaw-skiego.
Dzieduszycki, W., Makiewicz, T., Sobucki, A. 1998 Nowa Wie?, st. 1 i12, gmina Bledzew, GAZ nr 43/43a, AZP
51-12: 7 i 55, [w:] R. Mazurowski (red.), Archeologiczne
badania ratownicze wzd?u? trasy gazoci?gu tranzytowego,
tom I: Ziemia lubuska, Pozna?, s. 117-195.
2001 Ba?towie nad Orzem? Zapinka zpe?n? pochewk? z
Toma-szów, st. 4, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.),
Offici-naArchaeologica Optima. Studia ofiarowane Jerzemu
Oku-liczowi-Kozarynowi w siedemdziesi?t? rocznic? urodzin
?wiatowit Supplement Series P: Prehistory and
Middl?
Ages VII, Warszawa, s. 175-178.
Erzepki, B.
1890 Przedhistoryczne bronzy z ?uszczewa, "Zapiski
Archeolo-giczne Pozna?skie" V, 1889, s. 53-54. Schwantes, G.
1958 Die Gruppen der Ripdorf-Stuje, [w:] Festschrift Herrn Pro-jessor Dr. Walther Schulz zu seinem 70. Geburtstage von
seinen Schulem und Freunden in Dankbarkeit und
Vereh-rung gewidmet (red. M. Jahn), Jm V 41/42, s. 334-388.
Hingst, H.
1951 Vorgeschichte des Kreises Stormarn, Die vor- und
fruhge-schichtlichen Denkmaler und Funde in Schleswig-Holstein
V, Neumi.inster.
Szpunar, A.
1983 Die vorromische Eisenzeit Westholsteins, Offa-Bi.icher 49,
Neumunster. 1987 Die Beile in Polen I (Flach be ile, Randleistenbeile,
Rand-le istenm eifiel) , Prahistorische Bronzefunde IX/16,
Mun-chen. 1986 Urncnfriedhofe der vorromischen Eisenzeit aus dem
ostli-chen Holstein und Schwansen, Offa-Bi.icher 58,
Neumi.ins-ter. Wo??giewicz, R.
1979 Kultura pomorska a kultura oksywska, [w:] Problemy
kul-tury pomorskiej (red. T. Malinowski), Koszalin, s. 33-69.
Kaczmarek, J. E.
1996 Organizacja bada? i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720-1958), Biblioteka Fontes
Archaeologi-ci Posnanienses 8, Pozna?.
Wo?niak, Z.
1977 Kulturelle Beziehungen zwischen den Gebieten Polen und
DDR wdhrend der Latene- und der fruhen romischen
Kaiserzeit, AFB 22, s. 269-287.
Kaul, F., Martens, J.
1995 Southeast European Influences in the Early Iron Age oj
Southern Scandinavia. Gundestrup and the Cimbri, "Acta
Archaeologica" 66,111-161. HOLSTEIN PIN FROM TOMASZE, DISTR. OSTRO??I<A,
SITE4
Keiling, H.
1969 Die vorromische Eisenzeit im Elde-Karthane-Gebiet (Kreis
Perlenberg und Kreis Ludwigslust), Beitrage zur Ur- und
Fri.ihgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neu-brandenburg 3, Schwerin.
Summary
In 1985 the first of four research seasons at site 4 at Tomasze, comm.
Czerwin, distr. Ostro??ka, woj. mazowieckie, produced anearly complete
od do?u wci?cie, w które w?o?ono gotowe skrzyde?ka.
?wiadcz?
o tym ?lady uderze? m?otka na g?ówce iniestarannego zaklepania
boków wci?cia. Konstrukcj a szpili jest wyra?nie widoczna na
zdj?ciach rentgenowskich wykonanych w Pracowni
Konserwator-skiej Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego (Rtg nr 6184).
unique pin of copper alIoy (Fig. la). It belongs to a large and morpho-logicalIy mixed group of pins, which are tied in their origins with the area of Jastorf Culture. In relative chronology these forms belong in phases
Lt B2 and Lt Ci'
Further finds of Holstein pins in Poland are known from ?ó?win, distr.
Mi?dzyrzecz, Sobiejuchy, distr. ?nin, and ?uszczewo, distr. Konin (Fig. lb-d). Previously they were dated to the Early Pre-Roman Period and considered Jastorf imports in Pomeranian Culture. Still, their connection
to the latter culture unit is rather doubtful considering that none of these forms were discovered in context with Pomeranian Culture finds.
Szpile skrzydlate nale?? do zabytków bardzo rzadko
spotyka-nych na terenie kultury przeworskiej. S?jedn?z
charakterystycz-nych form kultury jastorfskiej we wczesnej fazie m?odszego
okresu przedrzymskiego (R. Wo??giewicz 1981, s. 192).
Materia-?ami stosowanymi do ich wyrobu by?y br?z i ?elazo, przy czym
g?ówk? zawsze wykonywano z br?zu, za? trzon zbr?zu b?d?
?e-laza (H. Keiling 1969, s. 49). Pierwszej klasyfikacji szpil
skrzy-dlatych, opartej na niewielkiej jeszcze liczbie znalezisk, dokona?
Józef Kostrzewski (1919, s. 79-82), który wyodr?bni? trzy typy,
oznaczone cyframi I, II i III. Ten rodzaj szpil pojawi? si? jeszcze
okresie ?rodkowolate?skim na terenie dzisiej szego
Szlezwiku--Holsztynu iwrejonie Hanoweru. Naj starszym typologicznie jest
typ I, m?odszymi s? dwa pozosta?e, które wykszta?ci? si? mia?y dalej na wschód, na obszarach pó?nocnej Brandenburgii i
Pomo-rza Przedniego. Nowa typologia szpil skrzydlatych, oparta na
znacznie wi?kszej liczbie zabytków, powsta?a niejako na
margine-sie opracowania spokrewnionych z nimi zapinek typu Zachow
kilka dziesi?cioleci po poprzedniej (H. Schubart 1957, s. 81-94).
Mo?na przyj??, ?e generalnie szpilom typu I Kostrzewskiego
odpowiadaj? okazy typu Jastorf Schubarta, typowi II szpile typu
wschodniomeklembursko-przedniopomorskiego (okre?lanego te?
jako typ klasyczny), za? typowi III szpile typu dolnoodrza?skie-go (Odermiindungs- Typ).
New evidence from rescue excavations associated with construction in the last decade or so of the gas pipeline and motorways suggests the presence in the Polish Lowland between the Odra and the Vistula of apreviously unknown Jastorf group, different from the Oder and the Gubin Groups. Most probably, the pin finds from ?ó?win, Sobiejuchy and ?uszczewo would be associated with this group. In terms of chronology
they represent later forms of Holstein pins, datable to phase Lt Ci'
A similar dating may be adopted for the pin from Tomasze, but the
question of its culture attribution is slightly different. Jastorf finds to the
east ofthe Vistula are not as common as in the area west ofthat river and have aless narrow dating. At the same time, it is worth recalIing that the late phase Lt Ci was the time of the emergence of Przeworsk Culture, its presence in north Mazowsze indicated by a smalI body of finds of early date.
At the present stage of research it the pin from Tomasze probably
may be considered a stray find of Jastorf Culture in the area east of the Vistula and dated to aperiod slightly predating or contemporary with the emergence of Przeworsk Culture.
t?um. A. Kinecka
Szpila z Kamie?czyka ??czy cechy typów I i II w klasyfikacj i
Kostrzewskiego. Cech? typu Ijest wygi?ty trzon b?d?cy
przed?u-?eniem g?ówki, za? typu II g?ówka wpostaci odwróconego sto?ka,
zdobiona grupami dookolnych bruzdek lub linii. Wklasyfikacji
Schubarta szpil? zKamie?czyka nale?y zaliczy? do typu
wschod-niomeklembursko-przedniopomorskiego. Opisywany zabytek pochodzi najpewniej z terenów obejmuj?cych Meklemburgi?,
Pomorze Przednie oraz pó?nocn? Brandenburgi?, gdzie skupiaj?
si? znaleziska szpil zaliczonych do typów I i II (J. Kostrzewski
1919, s. 81) oraz typu
wschodniomeklelnbursko-przedniopomor-skiego (H. Schubart 1957, mapa l). Okaz z Kamie?czykajest nie-mal identyczny z publikowan? przez Schubarta szpil? z
miejsco-wo?ci Demmin, Kr. loco (op. cit., ryc. 6).
Zbigniew Nowakowski
NOWE ZNALEZISKA Z
KAMIE?CZYKA,
POW. WYSZKOWSKI
Interesujacego odkrycia w pobli?u Kamie?czyka dokona? jego
mieszkaniec, miejscowy mi?o?nik staro?ytno?ci pan Jerzy
Sad-kowski. Podczas jednej zwielu wycieczek po okolicach rodzinnej
miejscowo?ci znalaz? fragmenty br?zowej szpili tzw. skrzydlatej
ibr?zowej zapinki kapturkowej. Miej sce znaleziska oddalone jest
o ok. 500 In na wschód od znanego cmentarzyska w
Kamie?czy-ku-Suwcu (T. D?browska 1997); znajduje si? ono na skraju lasu,
na nieu?ytku poro?ni?tym g?st? traw? oraz samosiejkami sosen
i brzóz. Jest to stok d?ugiego pasa niskich, zalesionych wydm,
?agodnie opadaj ?cych na po?udnie ku bezimiennemu ciekowi.
Prospekcj a terenowa autora notatki doprowadzi?a do znalezienia
kilku niecharakterystycznych fragmentów r?cznie lepionej
cerami-ki istopu szk?a (?). Wszystkie zabytki przekazane zosta?y do zbio-rów Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego wWarszawie (inw. IV/l 0480).
Szpile skrzydlate i inne zabytki jastorfskie spotykane
spora-dycznie na obszarze kultury przeworskiej (T. D?browska 1988a,
mapa 23) s? istotnym elementem poznania wzajemnych relacji
obu kultur we wczesnej fazie m?odszego okresu przedrzymskiego.
Znalezisko zKamie?czyka ma tu jednak, z uwagi na brak innych
zabytków towarzysz?cych, mniej sze znaczenie. Z pobliskiego
cmentarzyska w Kamie?czyku-Suwcu znane s?jednocz?onowe
klamry do pasa, okre?lane jako importy jastorfskie (T. D?browska
1988a, mapa 23; 1997, tabl. III/3:l, CXLVI/325:2, CLXX/365:4,
CLXXX/386:3). Przyjmuje si?, ?e koncentracja zabytków
jastor-fskich w Wielkopolsce i na zachodnim Mazowszu jest
?wiadec-twem w?drówki plemion Skirów i Bastarnów w III i II wieku
przed Chr. w kierunku dzisiej szej Mo?dawii i Rumunii (T.
D?b-rowska 1988b, s. 75). Zabytki z Kamie?czyka mo?na uzna? za
przejaw kontaktów ludno?ci miejscowej z przemieszczaj?cymi
si? obcymi grupami, Mo?e to by? równie? ?lad krótkotrwa?ego
osadnictwa tych ostatnich na trasie w?drówki wzd?u? Bugu (por.
Zachowany fragment szpili skrzydlatej ma 4 cm d?ugo?ci (Rys.
la). Br?zowa g?ówka ma form? odwróconego sto?ka o kolistym
przekroju, zaopatrzonego w dwa boczne skrzyde?ka. Sto?ek
zdo-biony jest trzema grupami dookolnych ??obków. Ko?ce skrzyde?ek
maj? posta? prostok?tnych p?ytek, których przednie p?aszczyzny pokryte s? szerszymi i g??bszymi oraz krótszymi i delikatniej
ry-tymi bruzdkami; ich d?u?sze, zewn?trzne kraw?dzie pokryte s?
szeregiem krótkich naci?? (Ryc. lb).
?elazny
trzon szpili, b?d?cyprzed?u?eniem g?ówki, jest ?ukowato wygi?ty do przodu.
T. D?browska 1994).
Br?zowa zapinka znaleziona w Kamie?czyku (Rys. lc) ma
esowato wygi?ty kab??k zdobiony pod?u?nymi bruzdkami oraz
czterema pojedynczymi oczkami powy?ej niewielkiego grzebyka
Bardzo interesuj?cy jest sposób po??czenia skrzyde?ek z
g?ów-k?szpili. Wg?ówce, w miejscujej przej?cia w trzon, znajduje si?
WYKAZ
SKRÓTÓW
TYTU?ÓW
CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCHLIST OF ABBREVIATIONS OF PERIODICALS AND SERIAL PUBLICATIONS "Acta Archaeologica Carpathica", Kraków
"Acta Archaeologica Academiae Scientiarum
Hungaricae", Budapest
"Materia?y Zachodniopomorskie" , Szczecin
.Pamatky archeologicke" (wcze?niej: .Pamatky archeologick? a mistopisn?"), Praha
AAC
AAHung.
MZP
PA
.Arbeits- und Forschungsberichte zur sachsichen
AFB PArch.
PMMAE
"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?
Bodendenkmalpfiege", Berlin (Stuttgart)
"Archeologia Polski", Warszawa
"Prace i Materia?y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w ?odzi. Seria
Archeologicz-na", ?ód? APolski
AR "Archeologicke rozhledy", Praha
- British
Archaeological Reports, International
Series, Oxford
B.A.R. Int. Series
PomAnt .Pomorania Antiqua", Gda?sk
Prahistoria ziem polskich
-Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit
imezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel),
Wroc-?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1975; tom II: "Bericht der Romisch-Gcrmanischen
Kommis-sion", Frankfurt a.M.-Berlin BerRGK
BJahr.
BMJ
.Bonner Jahbucher", Koln/Bonn
.Bodcndcnkrnalpflcgc in Mecklenburg-
Vorpom-mern", Lubstorf (wcze?niej:
.Bodcndcnkmal-pfiege in Mecklenburg. Jahrbuch ... ", Schwerin/
Rostock! /Ber lin)
Neolit (red. W. Hensel, T. Wi?la?ski),
Wroc?aw--Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tomIl!:
Wcze-sna epoka br?zu (red. A. Gardawski, J.
Kowal-czyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978; tom IV: Od ?rodkowej epoki br?zu do ?rodkowego
okresu late?skiego (red. J. D?browski, Z.
Rajew-ski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1979; tom V: Pó?ny okres late?ski iokres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wroc?aw-
Warszawa-Kraków--Gda?sk 1981
Corpus der romischen Funde im europaisohen Barbaricum
CRFB
"F ontes Archaeologici Posnanienses" (wcze?niej:
.Fontes Praehistorici"), Pozna?
FAP
Inf.Arch. "Informator Archeologiczny. Badania rok ... ",
Warszawa
InvArch. .Juventaria Archaeologica, Pologne",
Warszawa--?ód?
"Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft
Prussia" (pó?niej: .Prussia, Zeitschrift fur
Heimat-kunde"), Konigsberg i.Pr. Prussia
"J ahresschrift fur mitteldeutsche Vorgeschichte", Halle/Saale
JmV
.Praehistorische Zeitschrift" , Berlin-New York
.Recherches Arch?ologiques", Kraków
"Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok
PZ
RArch. RB RO
"Jahrbuch des Romisch-Gcrmanischcn
Zentral-museums Mainz" ,Mainz
JRGZM
"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej",
War-szawa
KHKM
"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn
SJahr.
SIA SovArch
"Saalburg Jahrbuch", Berlin-New York
"Slovenska archeológia", Bratislava
"Sovetskafi Arheologia" (CoBeTCKa5I
apxeono-rM5I), Moskva
- Kratkie soob?enia
Instituta arheologii Akademii
nauk SSSR (KpaTKMe C006rn;eHM5I IIHcTMTyTa
apXeOJIOrMM AKa,IJ;eMMM nayx CCCP), Moskva
KSIA
-Materialy iisslcdovania po arheologii SSSR
(Ma-TepMaJIbI MMCCe,IJ;OBaHM5I no apXeOJIOrMM CCCP),
Moskva MIA SprArch. SprPMA WA ZNUJ
"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków
"Sprawozdania P.M.A.", Warszawa "Wiadomo?ci Archeologiczne", Warszawa "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu J agiello?skie-go", Kraków
MatArch. MS MSiW
"Materia?y Archeologiczne", Kraków
"Materia?y Staro?ytne", Warszawa
"Materia?y Staro?ytne i W
czesno?redniowie-czne", Warszawa
"Z otch?ani wieków", Warszawa
ZOW
"Materia?y i Sprawozdania Rzeszowskiego
O?-rodkaArcheologicznego",
Rzeszów-Krosno-San-domierz- Tarnów (-Przemy?l/Tarnobrzeg)
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2006. Wydanie I. Nak?ad 500 egz. Druk i oprawa: DRUKARNIA Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
