Elżbieta LITWIŃSKA
Politechnika Wrocławska
WPŁYW
REWITALIZACJI
DUŻYCH
TERENÓW
PRZEMYSŁOWYCH
NA STRUKTURĘ
MIASTA
THE IMPACT OF REVITALISATION OF LARGE INDUSTRIAL AREAS ON THE STRUCTURE OF THE CITY
ABSTRACT: The paper presentstwo examples of the revitalisation process conducted on large old industrial sites, in Góteborg andLisbon. These areas encompass about 300ha.In Góteborg inthe 19thcentury the shipyard era began. In that period several harbours were builtonthe north sideofthe river. Inthe mid 1970s
after theoilcrisis theshipyards hadto close because of shipbuildingcompetition fromAsian countries. In
a long-term process Góteborg has managed to tuma formerindustrialzonę into an urbanareawithmultiple functions: modern Industries, housing, education,offices, commercial, recreationaland cultural activities.
ParkofNations lies in theeastern partof Lisbon. Priorto redevelopmentthe site was ina very derelict State.
Formerly,a refinery and fuel tanks, military barracksand sewer treatmentplantoccupiedthesite. In the first phase (1992-1998) alloperationsconnected with the EXPO ’98exposition were implemented (the oceanarium,
pavilions and transport infrastructure). In second phase (after 1998) on the remaining part of the area the
resi-dential-office complex was built and arose theurbancentrewith a mix of uses suchasresidential, commercial, cultural, sports and leisureactivities. A long lasting process reąuires a elear visionofrevitalisation, possibility of adopting to marketneeds and public/privatepartnership. Newactivities in sucharea mean newinvestments orrelocation from the centre, but collapse ofsome activities in neighbouring areas can be observed too.It
influences on labourmarket what causesinereaseofunemployment ratę among Iow educated people who do not have opportunity to find job. The place becomes very attractive to live, but flats areexpensive. Only people with highincome can afford to live there. It causes to slow downtheurbansprawiphenomenon. The large area after revitalisation can be new pole ofattraction for regionor metropolitan area with importantfacilitieslike
tradefair,modern shoppingareas andcentresetc. Theradicaltransformation of large area means changeof
thefunctional, demographic and social aspects ofstructure of the city andthe region.
KEYWORDS: derelict industrial area,revitalisation,transformation offunctions
Wprowadzenie
Zdegradowane terenyindustrialne w miastach to wynikupadku tradycyjnego prze mysłu i tendencji do relokacji działalności produkcyjnej z centrum miast na ich obrzeża. Ze zjawiskiem tym już od lat 60. borykają się władze wielu miast Europy
292 Elżbieta Litwińska
Zachodniej. Transformacja ustrojowaspowodowała, że problemtendotyka również polskich miast (Jałowiecki1999; Kaczmarek2004; Lorens, Załuski1996).Szczególnie trudnym wyzwaniem jest rewitalizacja rozległych obszarów poprzemysłowych (Gasi dło 1998). W artykule zaprezentowano przykłady dwóch przedsięwzięć, w Góteborgu i w Lizbonie, gdzieprzekształceniami objęto obszaryopowierzchni około 300 ha, oraz pokazano, jak proces tenwpłynąłnastrukturęmiasta.
Norra Alvstranden w Góteborgu
Góteborg rozwijał się na południowym brzegu rzeki Gota Alv. W XIX stuleciu w mieście brakowało już miejsca dla żywiołowo rozwijającego się przemysłu, dlatego stocznie, porty, fabryki i osiedlarobotnicze zaczęto lokalizować na drugimbrzegu. Tak powstała dzielnica Norra Alvstranden (Gigler,Tótzer, Knoflacher 2004; Cadell 2008), która zajmuje 290ha,z czego 40 ha stanowi woda. Od wschodu obszarten sąsiaduje zterenami przemysłowymi, od zachodu z mieszkaniowo-przemysłowymi, jego pół nocną granicę wyznacza autostrada iliniakolejowa, apołudniową- rzeka. Składa się z szeregu rejonów, które różni fizjografiaoraz zagospodarowanie - zarówno obecnie występujące,jakito ukształtowane w XIX i w pierwszejpołowie XX w.(rys. 1).
Rys. 1. Norra Alvstrandenw Góteborgu
Źródło: Norra Alvstranden... 2000.
Do lat 70. w zlokalizowanychtutaj stoczniach pracowało 15 tysięcy osób. Jednak kryzys naftowy (1974) oraz konkurencjaze strony stoczni azjatyckich spowodowały upadek przemysłu stoczniowego. W tym czasie zmniejszyło się również znaczenie tutejszych portów, ponieważnie mogły do nichzawijaćwiększejednostki.
Upadające stocznie przejęło państwo, starano się stworzyć nowe miejsca pracy wprzemyśle, przeznaczono środki na przekwalifikowanie pracowników, ale problem zdegradowanego terenu pozostał. We wczesnych latach 80. powstałplan wybudowania 20 tysięcy mieszkań w 20- i30-piętrowychblokach, co miało zapewnić pracę tysiąco wi osób przez 10lat. Pomysłten został odrzucony, ponieważ w tym czasie notowano
nadwyżkę mieszkań w Góteborgu. W połowie lat 80. Norra Alvstranden liczyła już niewiele ponad trzystamieszkańców.
Stopniowo krystalizowała siękoncepcja przekształceniaNorra Alvstranden w wie lofunkcyjną dzielnicę Góteborga z innowacyjnym przemysłem, mieszkalnictwem, edukacją i usługami. W latach1985-1990 rewitalizacja dotyczyła głównie terenów trzech zamkniętych stoczni. W Eriksbergu zaczęto wprowadzać nową zabudowę mieszkaniową oraz starano sięprzyciągnąć małe przedsiębiorstwa,w Lindholmen rozpoczęły sięprzygotowania do powstania centrum przemysłów opartych nawie dzy, w LundbyStrand tworzonowarunkisprzyjające małym i średnim przedsiębior stwom. Część zabudowy przemysłowej została poddana renowacji, zaadaptowano ją na biura, hotele, sale wystawowe, widowiskowe, restauracje itp. Ze względu na walory kulturowe wyremontowano niektóre budynki mieszkalne wSlottsberget. Przystąpiono do porządkowania nabrzeży. Jednocześnie wśród mieszkańców Góte borga i regionu był promowanynowy wizerunek tego fragmentu miasta - „miasta przyjaznego”.
W następnym okresie(1990-1995) procesrewitalizacjizostał zakłóconyprzezkryzys finansowy ikryzys na rynku nieruchomości. Jednakwówczas udało się stworzyćw Lin dholmen Centrum Wiedzy, znalazły się w nim szkoły średnie oprofilu technicznym oraz jeden z wydziałów Uniwersytetu TechnologicznegoChalmers.
Kolejnelata (1996-2000) okazały się bardzo ważne, w tym czasie rząd przekazał władzommunicypalnym terenystoczniowe. Odtąd władze Góteborga mogły decydo wać ocałej dzielnicy,wcześniej własnością miasta były już porty. Zostałapowołana spółkaNAUAB S.A., w której zarządzie zasiedli przedstawiciele miasta. Postanowio no, że spółka będzie działać na takich zasadach jak prywatnideweloperzy, a zyski ze sprzedaży nieruchomości zostaną zainwestowanew nowe przedsięwzięcia, m.in. w poprawę stanu środowiska.Wtymokresie potentat szwedzkiego przemysłuEricsson poszukiwał miejsca dla swoich inwestycji. Wybrano Lindholmen, co dało początek klastrowi przedsiębiorstw, które działają na takich polachjak telefonia komórkowa, logistyka,telematyka,media oraz - dzięki Volvo-przemysłsamochodowy.Od 1999 r. spółka ParkNaukowy Lindholmen koordynujedziałania pomiędzyznajdującymi się tu wydziałami informatyki i inżynierii dwóchuniwersytetów,placówkami badawczymi igrupą przedsiębiorstw1.
1 W Lindholmenw marcu2009r.byłozarejestrowanych180 firm (www.lindholmensciencepark.se, maj 2009 r.).
W NorraAlvstranden budowanesą parkingi wielopoziomowe, apartamenty wzdłuż basenu portowego w Sannengarden oraz w Eriksbergu, który stał się atrakcyjnym terenem mieszkaniowym. Zakończono budowę centrum handlowego o powierzchni 10,5 tys.m2. Mieszkańcy, studenci i uczniowieszkół średnich mają zapewniony dostęp do handlu,usług, opieki zdrowotnej, terenów zielonych i rekreacyjnych - ścieżki spa cerowe i rowerowe powstały wzdłuż rzeki.
294 Elżbieta Litwińska
Proces przekształceń nie zostałjeszcze ukończony. Docelowo ma tu zamieszkać 15 tys. osób, planuje się, że liczba miejsc pracy osiągnie 35 tys. W 2006 r. Norra Alvstrandenliczyło 4 tys. mieszkańców, znajdowało się tam 7 tys. miejsc pracy, stu diowałoi uczyło się 9 tys. osób.
Park Narodów w Lizbonie
Dzielnica Park Narodów (Cabral, Rato 1999; Cabral, Rato, Reis 2006; Figueraiin. 2004; Gigler, Tótzer, Knoflacher 2004) leży w granicach administracyjnych Lizbony (w większej części)oraz w sąsiadującej z nią gminie Loures. Jest to fragment większego obszaruw północno-wschodniej części stolicy Portugalii, która jeszcze na początku XX w. miała charakter rolniczy. Po wywłaszczeniu właścicieli majątków ziemskich lokalizowanotuzakłady przemysłowe, czemu sprzyjała bliskośćlinii kolejowej oraz portu.W latach 40. zostało zbudowane lotnisko. Znajduje siętu największyprocent socjalnej zabudowymieszkaniowej. Ta część Lizbony nie jest dobrze postrzegana przez jej mieszkańców.
Impulsemdoprzeprowadzenia rewitalizacji obszaruprzemysłowegoo powierzchni 340ha,położonegopomiędzy liniąkolejową a Tagiem,byładecyzja o zorganizowaniu w tym miejscuświatowejwystawy EXPO’98 pod hasłem „Oceany - dziedzictwo dla przyszłości”. Teren był własnością portu. Znajdowały się tutaj: port, rafineria, bazy transportowe, hurtownie, magazynywojskowe iwysypisko śmieci. Przemysłreprezen towały małe i średnie przedsiębiorstwa. Na degradację tutejszego przemysłu wpłynęła z jednejstrony relokacjaniektórych firm poza granice Lizbony, a z drugiej -otwarcie rynkuspowodowanewejściem Portugalii do struktureuropejskich.
Od początku procesem przekształceńzarządza spółka Parque EXPO S.A., której przekazano bezpłatnie całyteren. Najpierw w krótkim okresie od 1992do 1998 r.wyko nano wszystkie prace związane zezorganizowaniemwystawy - wyburzonoiusunięto instalacje przemysłowe,oczyszczonoglebę,urządzone zostałytereny zielone, zbudo wano pawilony wystawowe, z których część po zamknięciu ekspozycji pełni funkcje sportowe, kulturalne i rekreacyjne, powstało wielkie centrumhandlowe Vasco da Gama orazkompleks mieszkań dlaosób zatrudnionychprzypracachzwiązanychz wystawą (rys. 2). Północna część obszaru została kompletnie uzbrojona, w okresie trwania EXPObyłtam zlokalizowany olbrzymi parking. W tym czasie przeprowadzono szereg inwestycji w systemie transportu drogowego, kolejowegoikomunikacji publicznej, by ułatwić dojazd do tego obszaru.
Po zamknięciu wystawy, w drugim etapie rewitalizacji, na tereniezlikwidowanego parkingu przystąpiono do budowy kompleksu mieszkaniowo-biurowego. O wysta wieprzypomina największe w Europieoceanarium, nowy teatr,pawilony, w których odbywają się targi, imprezysportowe i kulturalne, oraz tereny rekreacyjne. Zgodnie z planem w2010 r.w Parku Narodów ma mieszkać 25 tys. osób oraz znajdować się
Źródło: opracowanie własne.
18 tys. miejsc pracy. Szacuje się, żew 2008 r. liczba mieszkańcówosiągnęła7 tys.2, aliczba miejsc pracy-8tys.
2 Niektóre mieszkania zostały zakupionew celach spekulacyjnych.
Specyfika
rewitalizacji
dużych
terenów
Rewitalizacja rozległego obszaru postindustrialnego usytuowanego w mieście jest trudnym i kosztownymprzedsięwzięciem, wymaga kompleksowego podejścia. Nie zwykle ważne jest sformułowanieklarownej wizji, której zostaną podporządkowane działania podmiotów zaangażowanych w przekształcenia.W omówionych przykładach w wyniku rewitalizacji powstaje ośrodekwielofunkcyjny, w którym albo nie majuż przemysłu,albo są jedynieprzemysłyinnowacyjne.Zróżnicowana tkanka miejska ma zapewnić większąodporność na wahania koniunktury i zdolność adaptacji do zmie niającychsię warunków (Domański 1997).
Długi czas trwania rewitalizacji powodujekonieczność modyfikowania działań, gdy zmieniasię otoczenie społeczno-ekonomiczne. W Góteborgutakim narzędziem jest planogólny, który co cztery lata możebyć korygowany. Niezwykleważnejest,by pro blemy własnościowenie hamowałyprocesu rewitalizacji.W omawianych przykładach terennależał albo do miasta, albo do zarządzającej firmy.
Wysokie koszty przekształceń wymagają współpracy między podmiotami prywatny mii publicznymi.Zaangażowanie władz publicznych ma z jednej stronyzapewnić, by zaangażowanie kapitałuprywatnego było zgodne z interesempublicznym, a z drugiej -gwarantować stabilność procesuitworzyć warunki zachęcającepodmioty prywatne doinwestowania. Wyburzenia, rekultywacja czy inwestycje infrastrukturalne są na ogół finansowane ze środków publicznych (Domański 2000).
Podatnik nie miał dopłacać do prezentowanych tu przedsięwzięć, zdecydowano sięnautworzeniespółekodpowiedzialnych za przekształcenia. W Góteborgujestnią
296 ElżbietaLitwińska
spółka Nauab S.A., która działającjak deweloper, jednocześnie uwzględnia interesy miasta. Z kolei w Lizbonie rewitalizacją zarządza spółka Parque EXPO S.A., która ziemię otrzymałabezpłatnie. Jednak koszt przygotowaniaterenu imarketingu okazał się wysoki. Rozebranie budynków, neutralizacja zanieczyszczeń, kompensacja przy rodnicza - prawie 96%takich działań musiało być wykonanych w ciągu zaledwie 6 lat, z czym wiązały się wysokie kosztykredytu.
Szacuje się, że rewitalizacja wGóteborgu kosztowała dotychczas około 0,5 mld euro i podatnik nie dopłacił do tego projektu. Natomiast w Lizbonie koszt wyniósł (bez budowy linii metra imostu) 1,85 mld euro, z czego 500 min wyasygnował rząd, 305min stanowiły środki europejskie, natomiast 65% przypadło na podmiotyprywat ne. W 2007 r. deficyt spółki EXPOS.A.wyniósł 293 min euro, wobec 486 min euro w 2005 r. Długten byłbymniejszy, gdybygminy LizbonaiLoures zapłaciły spółce za zarządzanie Parkiem Narodów (www.parqueexpo.pt, maj 2009 r.).
W obu projektach trzeba było przeprowadzić akcje marketingowe, których celem byłostworzenienowego wizerunku rewitalizowanego fragmentu miasta. W Gótebor-gu organizowanokoncertyoraz wystawy prezentujące projekty przekształceń. Dobry marketing przyciągnął znane firmy, jak Ericsson i Volvo, do lokowania inwestycji, a ludzi zachęciłdo zamieszkania w tym miejscu.W Lizbonieprojekt był promowany przezrząd, organizacja wystawystałasięsprawą narodową. Na początkunie było łatwo przekonać ludzi, że powstaniew tym miejscu atrakcyjna dzielnica iże warto w niej zamieszkać.
Oddziaływaniena strukturę miasta i regionu
Jednym zcelów rewitalizacji dużego obszaru poprzemysłowego jest jego prze strzenna integracjaz miastem. Dotychczas zamknięta, odizolowana dzielnicama się staćłatwo dostępna. W połowie lat 80. do NorraAlvstranden trudno było się dostać z Góteborga pomimo tego, że odległość od starego miastado Eriksbergu wynosi w linii prostej zaledwie 2 km.Spowodowane tozostało zawieszeniem istniejących wcześniej połączeń promowych.Obecnie bardzo dobrze funkcjonuje komunikacja autobusowa, a prom znowu połączył oba brzegi rzeki.
WParku Narodów rewitalizacjęudało sięzsynchronizowaćzinwestycjami o znacze niu krajowym, jakąbyła np. budowa kilkunastokilometrowego mostuVascodaGama, który ułatwiadojazd do południowej części Obszaru Metropolitalnego Lizbony.Dziel nica mabezpośredniepołączenie z lotniskiem, z trzema obwodnicamistolicy, z auto stradami Al iA8, które prowadzą napółnoc,oraz, przez nowy most, zA6 w kierunku HiszpaniiizA2 do regionu Algarve, który leży napołudniuPortugalii. Multimodalny Dworzec Wschodni (Gare do Oriente)3 obsługuje kolej, linie autobusowe i metro.
3 Dworzec zaprojektowanyprzez znanego hiszpańskiego architekta S.Calatravę kosztował 130min euro, zczego 60,5%pochodziłoześrodków unijnych. Pojawiają się głosy krytyczne, że znaczenie dworca dla ruchu
Znajduje się tu również postójtaksówek oraz parkingz dwomatysiącami miejsc. Nowa linia metra z sześcioma stacjami prowadzi do centrum stolicy. Dzielnicamadobrą ko munikacjępubliczną, jednak mieszkańcy, należący do grupy o wysokich dochodach, preferująprzemieszczanie sięsamochodem* *4. Usprawnienie systemu transportowego, przede wszystkim budowa mostu,podniosło atrakcyjność gminObszaru Metropoli talnego Lizbony, któreleżąpo drugiej stronie Tagu, takichjak Montijo iAlcochete, budowane są tam mieszkania, powstał duży outlet.
osobowego jest stosunkowo nieduże, a jednocześnie niema możliwości, by dworzec przejął częśćprzewozów
towarowych (Cabral, Rato, Reis 2006).
4 Badania ankietowe (Vale2005) pokazały, że odsetekosóbdojeżdżającychdo pracy samochodem zasad niczo nie zmienił się,gdy zamieszkaływ Parku Narodów. ,
Radykalna transformacja zagospodarowania dużego obszaruoznacza zmianę jego struktury przestrzennej w sferze:
— funkcjonalnej(przyciąganienowychinwestycji lub powodowanie relokacjizcen trummiasta, możliwy upadek zagospodarowania na obszarach sąsiednich),
— demograficznej (nowa zabudowa mieszkaniowa przyczyniasiędo zmiany roz mieszczenialudności) oraz
— społecznej(nie wszyscy mieszkańcy odnosząkorzyść z rewitalizacji). Sferyte są ściśleze sobą powiązane.
W wyniku rewitalizacji tereny industrialne przekształcono w dzielnice wielofunk cyjne. W NorraAlvstranden tradycyjny przemysł: stocznie, porty, fabryki chemiczne (obecnie pozostała jedynie stoczniaremontowa) został zastąpionydziałalnościami in nowacyjnymi.Powstał kreatywny ośrodek przyciągający przedsiębiorców.Pojawiły się nawet zarzuty, żeatrakcyjność tego miejsca spowodowała, że inwestorzy nieinteresują sięinnymirejonamiGóteborga. Głębokimprzekształceniom strukturygospodarczej towarzyszą zmiany na rynkupracy. W Góteborgu stosunkowo bezboleśnie udało się rozwiązaćproblemy zwalnianych pracowników, co trzeci przeszedł nawcześniejszą emeryturę, pozostali zostali zatrudnieni w innychfirmach oraz przy wydobyciu ropy na Morzu Północnym. Udzielanie pomocy publicznej na szeroką skalęumożliwił fakt, że Szwecjawówczasniebyła jeszcze członkiem Unii Europejskiej (Cadell 2008).
Proces rewitalizacji sprawił, że terenindustrialnyw Lizbonie został przekształco ny w obszar wielofunkcyjny bez przemysłu, choć warto zaznaczyć, że początkowo planowano turównież lokalizację innowacyjnych dziedzin. WParku Narodów nowe miejsca pracy nie odpowiadają kwalifikacjom osób uprzednio tu zatrudnionych czy mieszkających w jego sąsiedztwie. Dobrainfrastruktura i gwarancjerządowe zachę całydotakich inwestycji, w których osobomo niskim na ogół wykształceniu trudno znaleźć pracę. Obecnienajwiększą liczbę miejscpracyoferujecentrumhandlowe, ale jestto praca nisko płatna i skierowanaprzede wszystkim doludzimłodych oraz kobiet. Centrum handlowe Vasco da Gama przyciąga klientów z całego Obszaru Metropoli talnego Lizbony. Warto zaznaczyć, że jego lokalizacja spowodowała,żedrobny handel zlokalizowany w przyległych osiedlach nie wytrzymał tej konkurencji. Wiele miejsc
298 ElżbietaLitwińska
pracyw Parku Narodówpowstało w wynikuich relokacji zLizbony,cojest korzystne, bo w stolicy jest dużeskupisko miejsc pracy, a topowoduje konieczność codziennych dojazdówdopracy z całego obszaru metropolitalnego. Przeniosły siętu niektóre agendy rządowe, siedziby ważnych spółekifirm. Natomiast planowana początkowo wielkość przestrzenibiurowej okazała się zawyżonaiznacznie przekroczyła zapotrzebowanie całego Obszaru Metropolitalnego Lizbony.
Na obu obszarach przed rewitalizacjąalboliczbamieszkańców była znikoma,jak w Norra Alvstranden, albo nikttamnie mieszkał,jak w Lizbonie. Dzięki temu unik nięto większych perturbacji społecznych, choć krytycy zarzucają,żenie uwzględniono interesów mieszkańców osiedli sąsiadujących, w Góteborgu sątoosiedla zamieszkane przezimigrantów, a w Lizbonie takieskupiska robotnicze jak Moscavide iSacavem.
Przekształcenia spowodowały, żete tereny stały się atrakcyjne do zamieszkania. W Góteborgu koszty związane zprzygotowaniem terenu powodują, że ceny mieszkań są wysokie,dlatego mogą sobienanie pozwolić tylko osoby lepiej sytuowane. Również Park Narodów stał się atrakcyjną, prestiżową dzielnicą mieszkaniową, oferowane mieszkania mieszcząsię zarówno w zamkniętych kondominiach, jakiwysokich wie lopiętrowych blokach. Ich cenynależą do najwyższychw Lizbonie, na co wpłynęła z jednejstrony koniecznośćrekultywacji terenu, a zdrugiej - spekulacja.
Uważa się, że rewitalizacjaobejmująca rozległy obszar może do pewnegostopnia powstrzymać zjawisko suburbanizacji,którejest obserwowane w obu miastach.Moż liwość zamieszkania w atrakcyjnej dzielnicy usytuowanejstosunkowo blisko centrum sprzyja spowolnieniu tegotrendu. Wyniki przeprowadzonejankiety(Vale2005)poka zują, żewśród mieszkańców Parku Narodów blisko47%przeprowadziłosięzLizbony, co zapobiegło ich przeprowadzce w miejscabardziej oddalone.
Liczby ludności Góteborga iLizbonynieróżniąsię znacząco (odpowiednio475tys. i556 tys.5 w 2001 r.). Jednak Lizbona jeststolicą ijednocześnie stanowicentrum ob szarumetropolitalnego, gdziejest zlokalizowanych aż 54% wszystkich miejsc pracy, tak więc powstanie wielofunkcyjnego ośrodka miejskiego wspieraideępolicentrycz nej strukturyobszarówmetropolitalnych. Park Narodów stał sięważnymelementem Obszaru Metropolitalnego Lizbony, dobrze zintegrowanymze stolicą izpozostałymi gminami. Porządkowanie tego fragmentu miasta będzie kontynuowane. Planuje się zagospodarować teren dawnej fabryki amunicji, który przylega do północnej części ParkuNarodów.
5 W latach 1981-1991 liczbaludnościLizbony spadła o 18%, awlatach 1991-2001 o dalsze16%.
Oprócz przekształcenia struktury gospodarczej, demograficznej ispołecznej celem rewitalizacji ma być poprawastanuśrodowiska. Womówionych tu przykładach pod stawowym problemembyłozanieczyszczenie gleby.WLizbonieproces ten przepro wadzono wpierwszym okresie na całym obszarze, natomiast w Góteborgu robione jest tostopniowo, przed rozpoczęciem kolejnychinwestycji. Są to bardzo kosztowne procedury.
Podsumowanie
Opisane rewitalizacje rozległych obszarów należądo największych projektówurba nistycznych w Europie. Dzielnice testały się atrakcyjnenie tylko dla inwestorów, miesz kańców,ale także dla turystów6. Sukces tych przekształceń zachęca władzeinnychmiast do zaangażowania się w podobne przedsięwzięcia, choćbyna mniejszą skalę.Przykłady tejednocześnie potwierdzają, że społeczny i przestrzennyrozkładkorzyścipłynących z restrukturyzacji nie jest równomierny (Domański 2000), choć w tych przypadkach bilans okazał się dodatni.
6 W 2000 r. zostałwydany przewodnik po Norra Alvstranden.Biura podróży wczasiepobytu w Lizbonie oferują wizytę w oceanarium.
Bibliografia
Cabral J„ RatoB., 1999, Urban Redevelopment and CityPlanning in a Global Economy- a Framework for the Evaluationof the EXPO’98 Urban Project in Lisbon,RSA InternationalConference „Regional Potentialsin an Integrating Europę”, Bilbao, http://virtuaali.tkk.fi/yhdyskuntasuunnittelu/ytk-eri/mate-
ria/Cabral_RSA%20paper.pdf.
Cabral J.,Rato B„ Reis J., 2006,Lisbon-Portugal.The EXPO '98 UrbanProject, www.sociologia.unimib.it,
kwiecień 2007 r.
Cadell Ch., 2008, Regeneration in European Cities:Making Connections. Case Study of NorraAlvstranden,
Gothenburg(Sweden),Urban & EconomicDevelopment Ltd., www.urbed.co.uk, czerwiec 2008 r.
Domański B., 2000, Restrukturyzacja terenówpoprzemystowych, [w:] Z. Ziobrowski, D.Ptaszycka-Jackowska, A. Rębowska, A. Geissler (red.), Rewitalizacja, rehabilitacja i restrukturyzacja - odnowa miast,Instytut
Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddziałw Krakowie, Kraków.
Domański R., 1997, Przestrzennatransformacja gospodarki, PWN, Warszawa.
FigueraJ„ Mateus A., Serdoura F., Ferreira V., 2004,A NewApproaches to Spatial Planning, 40th ISoCaRP World Congress,Geneva.
Gasidło K., 1998,Problemy przekształceń terenów poprzemystowych, Politechnika Śląska, Gliwice. Gigler K„ Tótzer T., Knoflacher M., 2004, Examples of Revitalized Urban Industrial Sites Across Europę.
Finał Report,ARC System Research, Seibersdorf (na prawachmaszynopisu).
Jałowiecki B., 1999, Współczesne przekształcenia struktury osadniczej i przestrzeni miejskiej, PAN, War szawa.
Kaczmarek S.,2004, Tereny poprzemysłowe wmiastach- problemczywyzwanie?, [w:] J. Słodczyk (red.), Przemiany strukturyprzestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej, Wyd.Uniwersytetu Opol
skiego, Opole.
Litwińska E„2004, Włączenie zdegradowanych obszarówwstrukturę miasta na przykładzie Parku Narodów (Parąue das Naęoes) wLizbonie,[w:] J. Słodczyk (red.),Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnejispołecznej,Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Litwińska E„2008, Rewitalizacja terenówpoprzemysłowych naprzykładzieGóteborga, Konferencja Naukowa
„Zrównoważony rozwój regionówuprzemysłowionych. Problemy.Praktyka. Perspektywy”, Katowice.
Lorens P., Załuski D., 1996,Obszary poprzemysłowe - problemy restrukturyzacji, PAN, Warszawa. NorraAlvstranden. TheGuide,2000,Góteborg.
Vale D.,2005, NewCentralities, Residential Mobilityand Commuting: Exploiting the Connections in Case ofLisbon,EHRConference„Housing in Europę: NewChallengesandInnovations in Tomorrows Cities”, Reykjavik.
300 Elżbieta Litwińska
WPŁYW REWITALIZACJI DUŻYCH TERENÓW PRZEMYSŁOWYCH NA STRUKTURĘ MIASTA
ABSTRAKT: Artykuł prezentuje dwa przykłady procesów rewitalizacjiprzeprowadzanych na wielkich starychprzemysłowych miastach- w Góteborgu i Lizbonie. Powierzchnia rewitalizowanych obszarów wynosiła ok. 300 ha.
W Góteborgu w XIX w. zacząłsię rozwijać przemysł stoczniowy. W tymokresie zbudowano kilka portówpo północnejstronierzeki.W latach 70.- po tym,jak nastąpił kryzys naftowy- trzeba byłozamykać stocznie
z powodu współzawodnictwa rozwoju okrętownictwa z państw azjatyckich. W długoterminowym procesie
Góteborg dążył doprzekształcenia terenów przemysłowych w strefęmiejskiej wielofunkcyjnejprzestrzeni
z innowacyjnym przemysłem, edukacją, administracją,usługami kulturyi rozrywki,handlem i mieszkal
nictwem.
Cbszar objętyrewitalizacją w Lizboniedotyczy Parku Narodów,któryleży we wschodniej częścimiasta.
Obszar ten na początku XXw. miał charakterrolniczy, a następnie zlokalizowano tu zakłady przemysłowe,
rafinerię, port i lotnisko. Impulsem do przeprowadzenia rewitalizacji tego obszaru była decyzja o zorgani
zowaniuw tym miejscu światowej wystawy EXPO ’98 pod hasłem „Oceany- dziedzictwo dla przyszłości”. W krótkim czasieprzeprowadzonowiele działań, któredoprowadziłydo przeobrażenia zdegradowanej prze
strzeniprzemysłowej. Ukształtowane zostałomiejskiecentrumłączące wiele funkcji:biznesową,kulturalną, sportową, rozrywkową i rekreacyjną.
Dugi proces rewitalizacji wymagawyraźnego widzeniajej możliwości adaptowania potrzeb rynkowych
i współudziału publiczno-prywatnego.Nowe działalności wtakiej przestrzeni oznaczają noweinwestycje albo relokację centrum, alemoże też nastąpić upadekniektórychfunkcji w sąsiednich przestrzeniach. To
wywiera wpływ na rynek pracy, copowoduje powiększeniepoziomubezrobocia wśród ludności z niskim wykształceniem, zasiedlającej te obszary. Miejsce takie staje się bardzo atrakcyjne, żywe, ale teżdrogie. Tylko ludziez wysokim dochodemmogąwnim funkcjonować. To wywołuje zjawisko urban sprawi. Wielka
przestrzeń po rewitalizacjimoże być nowymbiegunem rozwoju, atrakcyjności regionu lub metropolii, gdyż maukształtowanewyższefunkcje, takie jak np. targi handlowe, współczesne przestrzeniehandlowe itp.Ra dykalna transformacja wielkiej przestrzeni oznaczazmiany wstrukturze miasta bądź regionuwaspektach:
funkcjonalnym, społecznym, ekonomicznym i przestrzennym.
