Związki próchniczne gleb odłogowanych na tle ich właściwości fizykochemicznych

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LX NR 1 WARSZAWA 2009: 6 9 -7 6

MICHAŁ LICZNAR, STANISŁAWA ELŻBIETA LICZNAR, KAROLINA WALENCZAK, MONIKA BROJANOWSKA

ZWIĄZKI PRÓCHNICZNE GLEB ODŁOGOWANYCH

NA TLE ICH WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNYCH

HUMIC SUBSTANCES OF FALLOWED SOILS

AGAINST A BACKGROUND OF THEIR

PHYSICOCHEMICAL PROPERTIES

Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Abstract: T he study w a s aim ed at determ in ing the in flu e n ce o f so ils fa llo w in g on their p h y sic o ­ c h e m ic a l p ro p erties and q u a n tita tiv e and q u a lita tiv e c o m p o s itio n o f h u m ic su b s ta n c e s. T h e o b ject o f stu d ies w ere so ils o f n eigh b orin g a llotm en t gardens varied in respect w ith fa llo w in g tim e app lied 0, 12. 2 0 and 26 years. The results sh o w s that fa llo w in g o f s o ils o f the allotm en t gardens increases acidity, d ecalcitation and d ecrea ses cation s e x ch a n g a b le capacity (C E C ). In fa llo w e d san dy s o ils there occu rs a ccu m u la tio n o f organic matter. T h is s o ils h a v e a lso lo w er h u m ifica tio n d egree than tillaged so ils. Fractionate c o m p o sitio n o f hu m ic su b sta n ces in fa llo ­ w ed s o ils is correlated w ith their p h y sico c h e m ica l properties.

S ło w a k lu c z o w e : o d ło g o w a n ie , w ła ś c iw o ś c i fiz y k o c h e m ic z n e , skład frakcyjn y p róchnicy. K e y w ords: fallow in g, ph ysicochem ical properties, fractionate com p osition o f hum ic substances.

WSTĘP

Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, urbanizacja obszarów wiejskich, a zwłaszcza nieopłacalność produkcji rolniczej są przyczyną odłogowania znacznych obszarów gleb ornych [Orłowski, Nowak 2004]. Aktualnie w Polsce odłogowane są nie tylko gleby marginalne, ale również wiele innych o wyższej wartości użytkowo-rolniczej [Rola 1995; Niedźwiecki i in. 1998; Ostrowski 1997; Martyn i in. 1998; Niemyska-Łukaszuk i in. 2002]. Wyłączone z uprawy gleby, szybko porastające chwastami segetalnymi i ruderal- nymi, z upływem czasu ulegają zadarnieniu i pojawiają się samosiewy krzewów i drzew [Rola 1995; Marks i in. 2000; Strączyńska, Zawieja 2001]. Równolegle ze zmianami w składzie roślinnym zm ieniają się również właściwości gleb odłogowanych.

Badania Krężla [1990], Słowińskiej-Jurkiewicz i in. [1999], Lętkowskiej i Bogacza [2000a] nie potwierdzają negatywnego oddziaływania odłogowania na właściwości fizyczne gleb. W św ietle danych M iklaszew skiego [1990] oraz M artyna i in. [1998] gleby odłogowane wykazują wyższą aktywność biologiczną w porównaniu z glebami uprawnymi.

Dotychczasowe wyniki badań [Miklaszewski 1990; Martyn i in. 1998: Strączyńska, Strączyński 2000; Strączyńska. Zawieja 2001; Łętkowska, Strączyńska 2001; Niemyska- Łukaszuk i in. 2002: Łętkowska, Bogacz 2000a; Baran i in. 2003: Wójcikowska-Kapusta i in. 2003; Strączyńska i in. 2002] nie określająjednoznacznie kierunku zmian właściwości fizykochemicznych i chemicznych gleb pod wpływem odłogowania. Dotyczy to głównie zasobności w makro- i mikroelementy; zawartości i jakości próchnicy, odczynu, pojemności kompleksu sorpcyjnego oraz jego wysycenia kationami o charakterze zasadowym.

Ze względu na w ażną rolę materii organicznej w kształtowaniu żyzności gleb, podjęto badania dotyczące wpływu odłogowania na właściwości fizykochemiczne oraz skład ilościowy i jakościowy związków próchnic-znych w madach próc-hnicznych piaszczystych na terenie ogrodów działkowych.

OBIEKTY I METODY

Badania prowadzono na terenie ogrodów działkowych powstałych na polach uprawnych RZD Swojec UP we W rocławiu. Obiekty zlokalizow ano na czterech sąsiadujących działkach, różniących się długością odłogowania:

Obiekt A - działka nieodłogowana, nawożona corocznie niewielkimi dawkami nawozów mineralnych, wapnowana po powodzi w roku 1997;

Obiekt B - działka odłogowana 12 lat, nawożona w roku 1997 pomiotem kurzym: Obiekt C - działka odłogowana 20 lat, nienawożona w 6-letnim okresie użytkowania; Obiekt D - fragment pola pozostający w ciągłym odłogowaniu (26 lat).

Pokrywę glebową analizowanych obiektów stanowiła mada próchniczna wytworzona z piasku (tab. 2).

Z wytypowanych obiektów pobrano (w 2007 roku) laską gleboznawczą próbki gleb z głębokości 0 -20 cm w czterech powtórzeniach. W zebranym materiale oznaczono:

TABELA 1. Niektóre w łaściw ości fizykochemiczne badanych gleb TABLE 1. Some physicochemical properties o f investigated soils Obiekt O bject Czas odłogowania i Fallowing time pH : Hh Kationy wymienne Exchangeable cations IS BS It CEC V BS

no

NIR

ns - nieistotna; not significant: Objaśnienia: S - siuna kationów zasadowych: T - pojemność sorpcyjna: V - stopień wysycenia kompleksu kationami zasadowymi; Explanations: TBC - sum

Związki próchniczne gleb odłogowanych na de ich właściwości fizykochemicznych 71

TABELA 2. Zaw artość węgla organicznego (C ). azotu ogółem (N o ) i skład granulometryczny TABLE 2. Content o f organie carbon (C ), total nitrogen ( N J ancf granulometric composition O biekt O bject Czas odłogowania Fallowing time c i w g. OŁ 105

C:N Procentow a zaw artość frakcji o średnicy cząstek Percentage content o f fractions with particle diam eter [mm] i o • k o -1 : C- >1 11-0,1 0 ,1 -0 .0 2 <0,02 |<0,002 A N ieodłogowane N on fallowed 8.90 I0.84 10.6 0.2 77 12 _{U !} B Ugór 12 lat 12-year tallow 9.21 | 1.03 8,9 0.2 78 11 11 C Ugór 20 lat 20-year fallow 11,30 | 1.01 11,1 0.2 78 12 10 i D Ugór 26 lat 26-year fallow i L 6 8 :0,96 12.2 0.1 78 12 10 -) i N 1 R ,,„ - l s dm5 10.28 i0,11 1,3 - j - - -

-- skład granulometiyczny metodą areometryczną Cassagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego; - właściwości fizykochemiczne: pH w wodzie i 1 mol KC1 potencjometrycznie, kwasowość

hydrolityczną(Hh) metodą K appena kationy wymienne metodą Pallmanna, w tym: Ca, K i Na na fotometrze płomieniowym oraz Mg na AAS. Na postawie tych wyników obliczono sumę kationów o charakterze zasadowym (S), pojemność sorpcyjną (T) i stopień wysy- cenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym (V);

- właściwości chemiczne: C organiczny m etodą Tiurina, N-ogółem m etodą Kjeldahla; - skład frakcyjny związków próchnicznych zmodyfikowaną metodą Tiurina [Licznar i

in. 1997], wydzielając: połączenia organiczne niskocząsteczkowe (Frakcja la), połą­ czenia próchniczne w'olne oraz związane z Ca i z niekrzemianowymi fonnami R->CX (Frakcja I), połączenia próchniczne związane z krzemianowymi formami R20 . (Frak­ cja II), połączenia próchniczne wolne i zw iązane z niekrzemianowymi formami R 70 , (Frakcja III);

- absorbancję kwasów huminowych (Frakcji I) przy długościach fal A 4b5 i A665 nm. z uzyskanych wyników wyliczono iloraz barwy A4/A6.

Wyniki analiz opracowano statystycznie, weryfikując je na poziomie istotności «=0,05 testem t-Studenta.

WYNIKI

Przeprowadzone badania (tab. 1 -3 ) potwierdzają wpływ odłogowania gleb w ogrodach działkowych na ich właściwości fizykochemiczne, chemiczne oraz skład jakościowy związków próchnicznych. Wartości pH w warstwie 0 -2 0 cm gleb z analizowanych działek pozwalajązaklasyfikować obiekty' odłogowane 20 i 26 lat (C i D) do gleb kwaśnych. Gleby z pozostałych obiektów (A - działki nieodłogowane i B - odłogowane 12 lat) m ają odczyn słabo kwaśny.

0 . 0 5 M h.,s o4 F r a k c j a l a 0 , 1 M N a O I I F r a k c j a I - F r a c t i o n 1 0 . 1 M F' r a k c j N a O H a II F r a c t i o n II % C -n o -n h y d r . 10 , 1 M N a O I I ! F r a k c j a III | F r a c t i o n III C M A b o u n d w i t h C a F r a c t i o n l a c WVu /.. C OMIII. C kh C M A C kr C F A C M A / C F A c wvd/.. C_cMrii. C\ h M A ( \ r C F A C M A / C F A i ^ WVll/. ! C ' C k. / C kr C M A / C F A A 4 , 5 5 0 . 8 2 9 . 0 2 1 . 8 1 . 3 4 5 . 9 4 . 8 1 . 0 4 . 8 0 3 8 . 9 ! 2 7 , 7 1 . 2 9 1 . 2 5 1 3 . 5 3 , 4 B 3 , 6 4 1 . 1 2 3 . 4 1 7 . 7 1 . 3 5 5 . 3 3 . 4 1 . 9 1 . 7 9 5 0 , 0 1 2 6 . 0 1 , 0 0 1 , 1 5 1 0 . 4 3 . 6 C 3 , 2 3 7 , 0 1 9 . 4 1 7 . 6 1 . 1 0 5 , 0 3 . 7 1 . 3 2 , 8 5 5 4 , 8 13 2 . 0 1 , 0 4 1 , 0 5 1 . 9 4 . 0 I) 4 . 1 3 8 , 8 1 9 . 5 1 9 , 3 1 . 0 2 4 . 6 3 . 2 1 . 4 2 . 2 8 5 2 , 4 3 1 . 1 1 , 9 1 0 . 9 2 4 . 8 3 . 9 N , R 005 0 . 4 2 . 1 1 , 0 2 , 1 0 , 1 7 0 . 5 0 . 4 0 , 7 1 . 1 2 2 , 1 1 , 3 0 . 1 0 0 . 1 4 1 . 2 0 . 1

T A B F L A 4 . W s p ó łc z y n n ik i k o r e l a c j i m ię d z y w ła ś c iw o ś c ia m i f iz y k o c h e m ic z n y m i a s k ła d e m p r ó c h n ic y * T A B L F 4 . T h e c o r r e l a ti o n c o e f f i c ie n ts b e t w e e n s o m e p h y s ic o c h e m i c a l p r o p e r t i e s a n d c o m p o s i tio n o f h u m u s * P "m. I Ih C a 21 V B S % F r .I a % F r. I % F r. II % C - n ie h v d r % C - n o n h y d r % F r. I ll C .. zw . z C a_kh C M A b o u n d w ith C a P Hk<. i i h - 0 , 9 3 C a : ’ 0 . 8 6 0 .8 7 V B S 0 ,9 5 I 0 ,9 8 0 , 8 9 % FT. Ia n .s . 0 .5 3 0 .6 8 n .s . % . F r. I 0 .6 5 0 .6 2 0 . 7 9 0 . 5 6 0 . 7 6 % . F r. II 0 .7 2 -0 .5 3 0 ,6 2 0 .5 1 n .s . 0 .7 5 -% C - n ie h v d r % C - n o n h y d r 0 .6 5 0 .6 3 0 . 8 0 0 . 5 7 0 .7 8 1 .0 0 0 ,7 5 % F r. I ll 0 .9 4 0 .9 2 - 0 . 8 4 0 . 9 4 n .s . - 0 . 5 5 0 .6 0 . 5 6 C .. zw . z C a _kli C M A b o u n d w ith C a 0 . 8 6 0 ,9 0 0 .9 3 0 . 8 7 0 . 6 9 0 .8 8 0 , 7 4 0 . 8 9 0 .8 5 - ^ C M A /C F A 0 , 7 4 0 .5 7 0 , 7 6 0 .6 2 n .s . 0 .6 8 0 , 7 7 - 0 . 6 7 - 0 , 6 6 0 , 7 7

* poziom istotności p<0,05 * significant values at p<0.05; n.s. korelacje nieistotne n.s. - not significant

M .Ł . L ic zn a r, S. E . L ic zn ar , K . W a le n cz a k , M Br o ja n ow sk a

Związki próchniczne gleb odłogowanych na de ich właściwości fizykochemicznych 73

Konsekwencją silniejszego zakwaszenia gleb odłogowanych 20 i 26 lat był istotny wzrost w nich kwasowości hydrolitycznej i spadek zawartości w apnia wymiennego. W ieloletnie odłogowanie przyczyniło się natomiast do istotnego wzrostu zawartości magnezu i potasu wymiennego. Mimo znacznych zmian zawartości poszczególnych kationów wymiennych, pojemność sorpcyjna nie różniła się istotnie. Kształtowała się ona w przedziale 6,08-6.55 cmol(+)*kg 1 z zarysowującą się tendencją wzrostową w obiektach odłogow anych. Efektem odłogow ania je st spadek udziału kationów o charakterze zasadowym w kompleksie sorpcyjnym. Wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym w glebach odłogowanych 20 i 26 lat (obiekty C i D) było istotnie niższe niż w glebie działki nieodłogowanej (obiekt A) i odłogowanej 12 lat (obiekt B). W śród analizow anych obiektów zdecydow anie najniższy (50% ) udział kationów o charakterze zasadowym wykazywała gleba obiektu C.

Zależnie od sposobu użytkowania obiektów różniła się ilość dopływającej materii organicznej i próchniczność gleb. Zawartość C organicznego (tab. 2) wahała się od 8,90 g*kg_1 na obiekcie A do 11.68 g*kg_1 na obiekcie D. Wzrastała ona z upływem czasu odłogowania i była istotnie zróżnicowana między obiektami. Podobnie gleby odłogowane zawierały większe ilości N-ogółem. Wartości stosunku C:N kształtowały się w przedziale 8,9-12 i były istotnie zróżnicowane, przyjmując najniższą wartość w glebie odłogowanej 12 lat (obiekt B), a najwyższą po 26 latach odłogowania (obiekt D). W glebie uprawnej stosunek C:N był istotnie wyższy niż w glebie nawożonej jednorazowo pomiotem kurzym (obiekt B). a jednocześnie niższy niż w obiekcie D - najdłużej odłogowanym.

Warunki siedliskow e, kształtow ane zależnie od sposobu utrzym ywania gleby w obiektach oraz czasu odłogowania, oddziaływały’ na przebieg procesu humifikacji materii organicznej. W składzie frakcyjnym związków próchnicznych udział frakcji la, obejmującej połączenia organiczne niskocząsteczkowe, był niski (3.2-4,5% C ). Wyższą jej zawartość stwierdzono w glebie działki nieodłogowanej. Wśród wydzielonych frakcji dominujący udział miały związki próchniczne wolne oraz związane z wapniem i niekrzemianowymi formami R^(X (Frakcja I). Ich zawartość wahała się w przedziale 37,0-50,8% C i była istotnie zróżnicowana. Zawartość związków próchnicznych frakcji I znacznie sięzmniejszała w glebach odłogowanych. Wśród gleb odłogowanych była istotnie mniejsza również jej ilość na obiektach dłużej odłogowanych (C i D). Podobnie różnicowała się we frakcji I ilość kwasów huminowych. W analizowanej frakcji I stosunki C^/C^. wahały się w przedziale 1,02-1,34 i wykazywały istotnie niższe wartości w glebach obiektów C i D. W glebach analizowanych obiektów wytworzonych z piasków udział związków próchnicznych związanych z krzemianowymi formami R,(X (Frakcja II) był niski (4 .6 - 5,9% C o). Tym niemniej udział tej frakcji oraz ilość kwasów huminowych jest najwyższa w glebie obiektu nieodłogowanego.

Wyliczona wartość sumaryczna indeksu Ckh/Ck(. w badanych glebach wahała się od 0,92 do 1,25. zm niejszając się w m iarę upływu czasu ich odłogow ania. W artości omawianego stosunku istotnie różnią się między obiektem nieodłogowanym a odłogo­ wanymi 20 i 26 lat oraz w obrębie obiektów odłogowanych 12 i 26 lat.

Zróżnicowany jest również iloraz barwy A 4/A 6 kwasów huminowych. Jego wartości są istotnie niższe w glebie uprawnej w' porównaniu z glebami odłogowanymi. Iloraz barwy przyjm ow ał niższe wartości w glebie odłogowanej 12 lat w porów naniu z odłogowanymi 20 i 26 lat.

Przejawem wpływu odłogowania gleb na przebieg procesu humifikacji jest ilość C niehydrolizującego. W badanych glebach wahała się ona od 38.9 do 54,8% CQra i była istotnie wyższa w obiektach odłogowanych.

W składzie frakcyjnym zw raca uwagę ponadto zawartość frakcji III - związków próchnicznych wolnych i związanych z niekrzemianowymi formami R70„. Ich ilość była istotnie wyższa w glebach obiektów odłogowanych. W analizowanej trakcji III zmieniał się również stosunek C /Ckf Był on znacznie wyższy w glebie nieodłogowanej. Podobnie pod względem ilości Ckh związanych z wapniem różniły się wszystkie obiekty. Wśród nich gleba nieodłogowana i odłogowana 12 lat wykazywały zdecydowanie wyższą ich ilość w porównaniu z glebami odłogowanymi 20 i 26 lat.

DYSKUSJA

Zawartość materii organicznej i jej jakość w glebach jest warunkowana przez zespół czy nników siedliskowy ch i antropogenicznych zw iązanych z określoną kategorią użytkową [Drozd 1973]. Doniesienia z literatur}' [Marks i in. 2000] wskazują, że na polach, gdzie nie stosuje się pełnego cyklu uprawowego, nawet przy zmniejszonym dopływ ie,.budulca*’ ustala się wyższy, choć chwiejny poziom zawartości próchnicy. Niewątpliwie większy dopływ materii organicznej na obiektach odłogowanych w porównaniu z pozostającymi w ciągłej uprawie przyczynił się do istotnego wzrostu w' nich zawartości C organicznego. W glebie obiektu D (odłogowanego 26 lat) zawartość C organicznego była wyższa o 30% od zawartości w glebie działki nieodłogowanej. Dwukrotnie większy przyrost ilości C organicznego w tym samym okresie odłogowania na madzie wytworzonej z piasku stwierdził Miklaszewski [1990]. Również wielu innych autorów [Niemyska-Lukaszuk i in. 2002; Martyn i in. 1998; Lętkowska, Bogacz 2000 a, b] notowało w-zrost zawartości próchnicy w glebach odłogowanych.

Istotne zmiany zaszły również w jakości próchnicy. W literaturze [Drozd 1973; Licznar i in. 1997] podkreśla się zależność składu frakcyjnego próchnicy od niektórych właściwości fizykochem icznych gleb. Na działkach odłogowanych 20 i 26 lat zachodził proces zakwaszania i dekalcytacji gleb. Potwierdzają to również prace innych autorów, między innymi Łętkowskiej i Strączyńskiej [2001]. Niemyskiej-Lukaszuk i in. [2002].

Obliczone zależności (tab. 4) między pH. kwasowością hydrolityczną(Hh), zawartością wapnia wymiennego w kompleksie sorpcyjnym (Ca2 ), stopniem wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym (V) a składem frakcyjnym związków próchnicznych potwierdzają wpływ' tych właściwości na przebieg procesu humifikacji. Istotne współczynniki korelacji między zawartością frakcji I. węgla niehydrolizującego a właściwościami fizykochemicznymi wskazują ponadto, że odłogowanie gleb nie sprzyja humifikacji materii organicznej. Wzrost udziału humin w składzie frakcyjnym próchnicy stwierdził Miklaszewski [1990] w' madzie odłogowanej 28 lat, a Strączyńska i Strączyński [2004] kilkuprocentowe zwiększenie w' glebie rdzawej odłogowanej 11 lat.

W analizowanych glebach odłogowanych obiektów niski stopień humifikacji substancji organicznej tłumaczyć może brak wzrostu pojemności sorpcyjnej.

Frakcja reprezentująca połączenia próchniczne związane z krzemianowymi formami R^(X w świetle danych Drozda [1973] wykazuje dodatnią korelację z zawartością iłu koloidalnego. W prowadzonych badaniach frakcja I wykazywała dodatnią korelację z pH w KCL zaw artością Ca2' i stopniem wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym, a ujemną z kwasowością hydrolityczną.

Bardzo wysoką korelację wykazano między właściwościami fizykochemicznymi a zawartością frakcji III. Pozwala to wnioskować, że proces zakwaszenia, zachodzący w odłogowanych glebach ogrodów działkowych, przyczynia się do wzrostu ilości połączeń próchnicznych wolnych i związanych z niekrzemianowymi formami R^O^

Związki próchniczne gleb odłogowanych na tle ich właściwości fizykochemicznych 75

K onsekw encją procesu zakwaszenia i dekalcytacji gleb w ogrodach działkowych jest ponadto jakość związków próchnicznych, której odzwierciedleniem jest stosunek C kh/Ckf oraz ilość kwasów huminowych związanych z wapniem. Ich procentowy7 udział w' składzie frakcyjnym, wykazujący dodatnie korelacje z wartościami pH, Ca2\ V i ujem ną z Hh, potwierdza również niekorzystny wpływ odłogowania na jakość związków próchnicznych.

WNIOSKI

1. Przeprowadzone badania wykazały, że odłogowanie wpływa na właściwości fizyko­ chemiczne gleb oraz proces transformacji substancji organicznej w swoiste związki próchniczne.

2. Odłogowanie gleb - mad próchnicznych w' ogrodach działkowych spowodowało wzrost ich zakwaszenia, dekalcytację oraz obniżenie udziału kationów o charakterze zasado­ wym w obsadzie kompleksu sorpcyjnego.

3. W odłogowanych glebach lekkich zachodzi proces kumulacji substancji organicznej, która wykazuje niższy stopień humifikacji niż w glebie uprawnej.

4. Skład frakcyjny związków próchnicznych w glebach odłogowanych wykazuje silne związki z ich właściwościami fizykochemicznymi.

LITERATURA

B A R A N S., W Ó JC IK O W SK A -K A PU ST A A.. G OSTK O W SK A K. 2003: Zmiany zawartości m iedzi i cynku w glebach odłogow anych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 493: 3 0 5 -3 1 0 .

DR OZD J. 1973: Związki próchniczne niektórych gleb na Ile ich fizykochem icznych w łaściw ości. Rocz. G lebozn. 24, 1: 3 -5 5 .

KRĘŻEL R. 1990: Dynam ika zmian w łaściw ości fizycznych gleb y lekkiej w różny sposób użytkow a­ nej. Zesz. P robl. Post. Nauk Roln. 376: 2 7 -3 0 .

LICZNAR M.. DROZD J.. LICZNAR S.. SZEWCZUK A. 1997: Wpływ ugoru herbicydowego i mulczowa- nia gleby w sadzie jabłoniowym na ich właściwości fizykochemiczne, skład związków próchnicznych i urodzajność. W: Gonet S.S.. Zaujec A. (red.): Humus Substances. The Environment 1 :4 5 -5 3 .

LĘTK OW SK A A.. BO GA CZ A. 2000a: Zawartość m ikroelem entów w glebach odłogow anych D oln ego Śląska. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471: 3 7 9 -3 8 6 .

LĘTK O W SK A A .. BO GA CZ A. 2000b: Selected physical properties o f fallow ed mountain soils. A cta A groph ysica 35: 13 7 -1 4 4 .

LĘTK OW SK A A.. ST R Ą C Z Y Ń SK A S. 2001: Wybrane w łaściw ości fizykochem iczne i chem iczne gleb odłogow an ych i użytkow anych rolniczo. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 478: 2 4 1 -2 4 8 .

M A R K S M.. NOW ICKI J.. SZW’EJKOW SKl Z. 2000: O dłogi i ugory w Polsce. Cz. 1. Przyczyny od łogow ania i zjaw iska tow arzyszące. B ibliotheca F ragm enta A gron om ica 17 (65): 5 -1 9 .

M ARTYN W., ON U C 11 - A M BORS K A J.. M OLAS J. 1998: Porównanie wybranych w łaściw ości gleb użytkowanych rolniczo i gleb naturalnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 460: 4 7 9 -4 8 5 .

M IKLASZEW SKI S. 1990: W pływ różnych sp osobów utrzymywania ornej gleby piaszczystej na jej chem iczne i b iologiczn e w łaściw ości. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 376: 3 9 -4 5 .

NIEDŹW IECKI E.. MELLER E.. M ALINOW SKI R. 1998: Wartość i przydatność rolnicza o d łogow a­ nych gleb Pomorza Zachodniego. B iblioth eca F ragm enta A gron om ica 5: 3 5 -4 3 .

N IE M Y SK A -L U K A SZ U K J., N ICIĄ P.. Z A D R O Ż N Y P. ZALESKI T. 2002: W pływ odłogow an ia na w łaściw ości chem iczne i fizykochem iczne gleb płow ych Poaórza W ielickiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 482: 4 0 3 -4 0 8 .

ORŁOW SKI G.. NOW AK L. 2004: Problematyka odłogow ania gruntów w św ietle w yn ik ów badań prowadzonych w krajach Europy Zachodniej i Stanach Z jednoczonych (artykuł przeglądow y). Acta Sci. Pol.. A gricu ltu ra 3 (2): 2 7 -3 6 .

OSTROW SKI J. 1997: Potrzeba i zasady utworzenia bazy danych o glebach marginalnych Polski. W: System y Informacji Przestrzennej: VII Konferencja N aukow o Techniczna, PT1P: 3 3 9 -3 4 5 . ROLA J. 1995: E kologiczno-gospodarcze skutki ugorów i o d ło eó w w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk

Roln. 4 1 8 :3 7 -4 3 . "

SLOWIŃSKA-JLIRKIEW1CZ A.. PO D SLA W K A -C H M IELEW SK A E.. PA LYS E.. PR A N A G A L J. 1999: W pływ odłogow ania na wybrane w łaściw ości fizyczn e gleby. Fragm enla A gron om ica 16. 2 (6 2 ):7 2 7 82.

ST R Ą C Z Y Ń SK A S.. STR ĄCZY ŃSKI S. 2000: Niektóre chem iczne w łaściw ości gleb odłogow anych i użytkowanych rolniczo. Zesz. Probl. Posi. Nauk Roln. 471: 5 4 3 -5 4 7 .

ST R Ą C Z Y Ń SK A S.. STR ĄCZY ŃSKI S. 2004: Properties o f humic substances o f cultivated and fallo­ wed soils. C h em istry o f A gricultu re 5: 1 8 7 -1 9 2 .

STR Ą C Z Y Ń SK A S.. STR ĄCZY ŃSKI S.. KOCOW ICZ A. 2002: Z akw aszenie gleb odłogow anych i użytkowanych rolniczo. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 484: 5 0 7 -5 1 2 .

ST R Ą C Z Y Ń SK A S.. ZAWIEJA J. 2001: Zmiany fitocenozy i niektórych w łaściw ości gleby pod w pły­ wem jej w ieloletn iego odłocow ania. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 478: 3 2 7 -3 3 3 .

W Ó JCIK Ó W SK A-K APUSTA A., BA R A N S.. JAW ORSKA B.. B A R A N O W SK A E. 2003: Zawartość fosforu i potasu w profilach gleb uprawnych i odłogow anych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 493: 5 3 7 -5 4 2 .

Prof. dr hub. Michał Licznar

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Nauk o Głebie i Ochrony Środowiska, uł. Grunwaldzka 53, 50-357 Wrocław,