PIOTR GAJEWSKI, MONIKA JAKUBUS, ZBIGNIEW KACZMAREK
WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE I WODNE
GLEB HYDROGENICZNYCH W SĄSIEDZTWIE
URUCHAMIANEJ ODKRYWKI WĘGLA BRUNATNEGO
„TOMISŁAWICE”
PHYSICAL AND WATER PARAMETERS OF HYDROGENIC
SOILS IN THE NEIGHBOURHOOD OF THE PLANNED
“TOMISŁAWICE” OPENCAST LIGNITE MINE
Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
A bstract: The main objective o f the experim ents resulting from the adaptation o f the applied tw o-stage
research method w as the evaluation o f soil conditions prior to m ining drainage. The study presents the results o f investigations o f physical and water properties o f hydrogenic soils adjacent to the planned “T om isław ice” opencast lignite mine. The character and content o f the organic matter constituted the basic characters determining the soil properties. D espite high quantities o f water bound by the soils, the content o f water easily accessib le to plants w as low because its significant part is bound by forces exceed in g the suction capabilities o f plant roots. The majority o f the analyzed so ils w ere characterized by groundwater regime or an alternating type o f water regim e and, therefore, m ost o f them may undergo anthropogenic (m ining) drainage degradation. Bearing in m ind the considerable content o f strongly bound water, the m entioned processes can be significantly limited.
S łow a klu czow e: gleb y hydrogeniczne, potencjał w ody glebow ej, degradacja gleb K ey w o r d s : hydrogenic soils, soil water potential, soil degradation
WSTĘP
Cechą charakterystyczną gleb hydrogenicznych jest duża zawartość materii organicz nej. Organiczna masa glebowa jest akumulowana w warunkach trwałej bądź okresowej anaerobiozy, natomiast przy znacznym dostępie tlenu ulega silnym przekształceniom. [Okruszko i Piaścik 1990, Unicki 2002]. Taka zmiana warunków powietrzno-wodnych może być efektem naturalnego bądź antropogenicznego odwodnienia. [Owczarzak i in. 2003]. Przemiany takich gleb objawiająsię przede wszystkim nagłą intensywną minerali zacją czyli rozkładem materii organicznej [Okruszko i Piaścik 1990, Unicki 2002, Rząsa i in. 1999] oraz niekorzystną zmianą właściwości fizycznych i wodnych. Tego rodzaju procesy zachodzą niekiedy bardzo szybko, niekiedy w ciągu kilku czy kilkunastu lat
(za-Właściwości fizyczne i wodne gleb hydrogenicznych w sąsiedztwie.. 87
leżnie od intensywności odwodnienia i sposobu zagospodarowania terenu odwadniane go) [Rząsa i in. 1999]. W efekcie, wymienione procesy prowadzą do zaniku gleb torfo wych i ich ewolucji w gleby mineralno-organiczne, a nawet mineralne. Za ten typ prze mian często odpowiedzialne jest górnictwo odkrywkowe, odwadniające złoża przed wy dobyciem kopaliny [Rząsa i in. 1999].
Celem podjętych dwuetapowych badań, [Rząsa i in. 1999] była ocena warunków gle bowych przed ich potencjalnym kopalnianym odwodnieniem i po odwodnieniu. Umożliwi to w przyszłości ocenę ewentualnych zmian jakie mogą powstaćw wyniku działalności odkrywki.
OBIEKT I METODYKA
Obszar objęty badaniami znajduje się na styku województw: wielkopolskiego (gmina Wierzbinek) i kujawsko-pomorskiego (gmina Piotrków Kujawski) i obejmuje tereny wsi: Wójcin, Zakręta, Bycz, Zielonka, Synogać, Chlebowo, Słomkowo, Goczki, Mąkoszyn, Zaryń (rys. 1). Planowana odkrywka Tomisławice wraz z przyległym terenem, położo ne jest na wyniesieniu, pomiędzy rynnowymi obniżeniami Kanału Warta-Gopło, Jeziora Gopło oraz Doliny Noteci [Kondracki 2009]. Obszar ten pocięty jest wąskimi obniżeniami rynnowymi. Występują na nim bezodpływowe zagłębienia terenowe z licznymi oczkami wodnymi. Aktualne urzeźbienie terenu, jego budowa morfologiczna i klimat współdecy dują o utrwaleniu się w glebach określonych warunków powietrzno-wodnych, a więc w konsekwencji o ich typach gospodarki wodnej.
Prace terenowe przeprowadzono w 2008 roku. Na podstawie zgromadzonej doku mentacji kartograficznej wyznaczono obszary szczególnego zagrożenia, w aspekcie po tencjalnych możliwości i negatywnych skutków kopalnianego odwodnienia. Były to głównie obniżenia rynnowe oraz lokalne, bezodpływowe obniżenia terenowe. Podczas prac tere nowych rozpoznano 12 profili z różnych jednostek należących do działu gleb hydroge nicznych. Były to gleby: torfowe torfowisk niskich (profil: 11, 12), torfowo-murszowe (profil: 3, 4, 6, 7), mineralno-murszowe (profil: 2, 5, 10), murszaste (profil: 8, 9) oraz gleba torfowo-mułowa (profil 1) [PTG 1989]. Po dokonaniu opisu budowy morfolo gicznej i określeniu głębokości zalegania zwierciadła wody gruntowej, z poszczególnych poziomów genetycznych gleb pobrano próbki o strukturze naruszonej i nienaruszonej, w których oznaczono: skład granulometryczny metodą Bouyoucosa w modyfikacji Pró szyńskiego [PKN 1998], gęstość fazy stałej metodą piknometryczną dla utworów mine ralnych [Soil Conservation Service 1992] oraz za pomocą wzoru Okruszki [1971] dla utworów organicznych, gęstość gleby - z wykorzystaniem naczynek Nitzscha o pojem ności 100 cm3, porowatość obliczono na podstawie oznaczeń gęstości, wilgotność me todą suszarkowo-wagową [Mocek i Drzymała 2010], maksymalną pojemność higrosko- pową w komorze próżniowej, przy podciśnieniu 0,8 atm w obecności nasyconego roz tworu K^S04 [Mocek i Drzymała 2010], potencjały wiązania wody przez glebę - metodą komór ciśnieniowych Richardsa [Kłute 1986], potencjalną (PRU) i efektywną (ERU) retencję użyteczną - obliczono na podstawie oznaczeń pF, zawartość materii organicznej - wagowo na podstawie strat prażenia [Mocek, Drzymała 2010]. Wszystkie zamiesz czone wyniki są wartościami średnimi z pięciu replikacji.
WYNIKI I DYSKUSJA
Podłoże mineralne większości analizowanych gleb stanowiły piaski luźne lub glinia ste. W trzech przypadkach (profile 3, 8, 9) była nim glina lekka, a w profilu 1 pył zwykły £PTG 2009]. Stwierdzono także obecność głębokich torfów (profil 12) (tab.l). Domina cja piasków w podłożu gleb hydrogenicznych, których właściwości determinowane są przez warunki wodne jest cechą zdecydowanie niekorzystną. Duża przepuszczalność piasków i ich małe zdolności retencyjne mogą wydatnie zwiększyć szybkość oraz roz miar odwodnienia. Na związek pomiędzy charakterem podłoża a intensywnością i skut kami odwodnienia, zwracają także uwagę inni autorzy [Rząsa i in. 1999, Owczarzak i in. 2003]. Kolejnym, istotnym czynnikiem determinującym warunki powietrzno-wodne, a tym samym podatność gleb na degradację odwodnieniową jest głębokość zalegania zwier ciadła wód gruntowych [Rząsa i in. 1999, Kechavarzi i in. 2007]. Chow i in. [2006], Kellner i Halldin [2002] zwracają uwagę także na to, że warunki wodno-powietrzne są funkcją wilgotności, a nie bezpośrednio wysokości zalegania zwierciadła wody grunto wej. W badanych glebach średnioroczna głębokość zalegania zwierciadła wody grunto wej wahała się w granicach od 60 cm (profil 12) do >250 cm (profil 5) - jednak w większości przypadków nie przekraczała 100 cm (tab. 1). Gleby te charakteryzowały się typami gospodarki wodnej: gruntowej (profil: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 11, 12), przemiennej (profil: 8, 9) oraz opadowej (profil 5) [Rząsa i in. 1999]. M ogą zatem w większości, podlegać degradacji odwodnieniowej. Należy przy tym zaznaczyć, iż wobec daleko już posuniętych naturalnych procesów degradacyjnych tych gleb, działalność odwodnienio wa kopalni może je jedynie zintensyfikować i pogłębić.
W glebach hydrogenicznych podstawowym czynnikiem determinującym właściwo ści fizyczne jest ilość i stopień rozkładu materii organicznej [Unicki 2002, Gajewski 2005]. W opisanych glebach zawartość materii organicznej wahała się w granicach od 4,41 (poz. A2e, prof. 5) do 82,02% (poziom Otni., prof. 6) (tab. 1). W mineralnym podłożu była ona minimalna i nie przekraczała 1%. Wśród endopedonów organicznych przeważa ły poziomy silnie zamulone, często objęte także procesem murszenia, prowadzącym do mineralizacji materii organicznej. Wskazuje to, na zachodzącą tu już od lat, naturalną decesję, czyli proces murszenia.
Stosunkowo wysoka zawartość materii organicznej powodowała niską gęstość fazy stałej, niską gęstość gleby i związaną z nimi wysoką porowatość całkowitą. Gęstość fazy stałej kształtowała się w przedziale od 1,64 (poz. Otni, prof. 6) do 2,53 Mg • m'3 (poz. A2e, prof. 5). Najwyższą gęstość gleby i jednocześnie najniższą porowatość stwierdzono w poziomie A2e (prof. 5), gdzie wartości te wynosiły odpowiednio: 1,26 Mg • m° i 50,20%. Najniższą gęstość i najwyższą porowatość (0,13 Mg • cm'3 i 92,07%) stwier dzono w poziomie Otni profilu 6 (tab. 1). Zbliżone wartości tych właściwości, w gle bach o podobnej genezie opisali też: Schwarzel i in. [2002], Myślińska [2003], Owcza rzak i in. [2003]. Wilgotność naturalna (wyrażona w procentach objętościowych) wahała się od 13,58 (poz. Ai., prof. 9) do 89,68% (poz. Otni., prof. 6). Jej duże zróżnicowanie wynikało z odmiennego w poszczególnych glebach poziomu zalegania zwierciadła wody gruntowej. Zależała też od zdolności retencyjnych poszczególnych poziomów genetycz nych. W mineralnym podłożu oznaczone wilgotności były, w większości przypadków, niższe. Ich wielkości determinowane były przez uziamienie oraz głębokość zalegania w nich zwierciadła wód gruntowych.
Zdolności sorpcji wody przez poszczególne gleby były odmienne, zmienne w zależno ści od gęstości, porowatości i zawartości materii organicznej. We wszystkich
przypad-Właściwości fizyczne i wodne gleb hydrogenicznych w sąsiedztwie.. 89
TABELA 1. Podstaw owe właściwości fizyczne i poziom wód gruntowych TABLE 1. Basic physical properties and ground water level
N r prof Pro£ N o . Poziom genet. Genetic horizon G łębokość Depth [cm] Podgru pa gran. Texture PTG 2008 M at org. Org. m at [%] Gęstość iazy stałej Specyfie density [Mg -m*3] Gęstość gleby suchej Bulk density [Mg -nr3] Porowat. Porosity [%] Wilgotność Moisture [%] Zwiercia dło w ody gruntowej Ground water level [cm] 1 POtm 0-25 RO.* 21 ,1 4 2,32 0,65 71,98 58,3 6 74 Otm 2 5 -5 0 a o . 4 6 ,6 4 2,04 0,40 80,39 70,34 D1 5 0 -7 0 pi 0,49 2,65 1,66 37,36 33,01 D2G 7 0 -1 5 0 pz 0,45 2,65 1,70 35,85 33,95 2 A e 0 -2 0 a o . 18,01 2,33 0,58 75,11 34,82 73 C l 3 0 -4 0 gIP 0,51 2,65 1,62 38,87 32,48 C 2gg 4 0 -8 0 Pi 0,42 2,66 1,72 35,34 31,11 G 8 0 -1 5 0 Pi 0,41 2,66 1,82 31,58 2 4,66 3 Mt 0 -3 0 a o . 27,08 2,25 0,38 83,11 44 ,3 4 78 D1 3 0 -5 0 Pg 0,48 2,65 1,68 36,60 17,19 D 2gg 5 0 -9 0 gl 0,39 2,65 1,75 33,96 27 ,3 2 G 9 0 -1 5 0 gl 0,37 2,65 1,82 31,32 28,65 4 Mt 0 -3 0 a o . 35,78 2,15 0,42 80,47 54,82 83 Otnil 3 0 -5 0 a o . 27,68 2,24 0,60 73,21 65,42 Otni2 6 0 -7 0 a o . 4 8 ,5 7 2,01 0,31 84,58 52,7 7 Om 7 0 -1 0 0 a o . 11,66 2,42 0,80 66,94 62,25 D 100-150 Pi 0,34 2,65 1,80 32,08 2 7 ,0 2 5 A l e 0 -2 0 a o . 4,58 2,52 1,23 51,19 27 ,4 9 poniżej A 2e 2 0 -4 4 a o . 4,41 2,53 1,26 50,20 28,11 250 C 4 4 -1 5 0 Pi 0,35 2,65 1,81 31,70 12,18 6 Mt 0-35 a o . 51,08 1,98 0,48 75,76 61,38 100 Otni 35 - 150 a o . 82,02 1,64 0,13 92,07 89,68 7 Mt 10-30 a o . 2 6 ,5 6 2,25 0,87 61,33 45 ,1 7 95 Otni 3 0 -5 0 a o . 4 1 ,6 9 2,09 0,49 76,56 42,03 D1 5 0 -6 0 pz 0,47 2,65 1,69 36,23 20,85 D 2 6 0 -1 0 0 Pi 0,40 2,65 1,72 35,09 28 ,1 0 D 3gg 100-150 Pi 0,37 2,65 1,77 33,21 22,51 8 Ai 0 -3 0 a o . 8,32 2 ,46 0,80 67,48 4 8,79 138 A 30-4 5 Pg 0,50 2,65 1,62 38,87 11,71 C lc a 4 5 -8 0 gl 0,46 2,65 1,72 35,09 17,35 C2cagg 8 0 -1 5 0 gl 0,41 2,65 1,80 32,08 22,18
cd. tabeli 1 9 Ai 0-25 a o 8,68 2,45 0,80 67,35 13,58 123 AC1 25-55 pyz 0,52 2,65 1,60 39,62 16,82 C2 5 5 -1 2 0 pi 0,44 2,66 1,79 32,71 18,27 C3gg 120-150 gi 0,42 2,65 1,80 132,08 25,55 10 A e 0-35 a o . 14.26 2,39 0,55 : 76,99 39,22 75 D l 3 5 -1 5 0 Pl 0,38 2.65 1,73 34,72 18,55 11 POtni 0-35 a o . 29,23 2,23 0,40 82,06 70,98 63 D l 3 5 -7 0 Pl 0,45 2,66 1,76 33,83 2 1 ,6 6 D 2gg 7 0 -1 5 0 Pl 0,42 2,66 1,82 31,58 2 3.82 12 POtni 10-20 a o . 66,67 1,82 0,30 |83,52 58,97 60 Otnil 30-6 0 a o . 54,21 1,95 0,40 79,49 60,08 Otni2 6 0 -8 0 a o . 62,17 1,86 0,35 (81,83 70,29 Otni3 130-150 a o . 41,89 2.09 0,49 76,56 69,74
* nie oznaczono - not determined.
kach maksymalna pojemność wodna zbliżona była do porowatości całkowitej, przyjmu jąc wartości o kilka procent niższe (tab. 2). Polowa pojemność wodna (pF=2,0), określa jąca górną zawartość wody dostępnej dla roślin, kształtowała się na poziomie od 34,88 (poz. Ae2, prof. 5) do 76,24% (poz. Otni2, prof. 12). Wilgotność przy potencjale pF=2,5 była niższa o kilka lub rzadziej o kilkanaście procent - w stosunku do jej wielkości przy pF=2,0. Podobny spadek wilgotności stwierdzono przy potencjale pF=3,7. Wilgotność trwałego więdnięcia (pF=4,2) wynosiła od 12,21 (poz. A el, prof. 5) do 38,22% (poz. Otni, prof. 7), natomiast maksymalna pojemność higroskopowa (pF=4,5) kształtowała się przeważnie na poziomie kilkunastu procent. Głównym czynnikiem różnicującym te wilgotności była odmienna zawartość materii organicznej, stopień jej rozkładu oraz poro watość całkowita poszczególnych poziomów genetycznych. Podobnych obserwacji do konali także: Ilnicki [2002], Rovdan i in. [2002], Owczarzak i in. [2003], Gnatowski i in. [2010]. Tak jak w przypadku uprzednio omówionych właściwości, zdolności retencyjne mineralnego podłoża były wyraźnie niższe, kształtując się przeważnie na poziomie kilku, kilkunastu procent (tab. 2).
Uzyskane wyniki - świadczące o dużej zawartości wody silnie związanej - znajdują częściowe potwierdzenie w literaturze [Owczarzak i in. 2003, Kechevarzi i in. 2010]. Smólczyński i in. [2000] stwierdzają wzrost zawartości wody silnie związanej wraz ze wzrostem stopnia rozkładu torfu. Efektywna retencja użyteczna (pF=2,0-3,7) kształto wała się w zakresie od 8,82 (POtm, prof. 1) do 25,35% (Otni, prof. 6), natomiast poten cjalna retencja użyteczna (pF=2,0-4,2) - w przedziale od 17,80 (Ae2, prof. 5) do 47,10% (Otni2, prof. 12) (tab. 2). Powyższe wyniki prowadzą do dwóch konkluzji. Duża zawar tość wody silnie związanej, zdecydowanie ogranicza zdolności retencyjne, w szczegól ności w zakresie wody łatwo dostępnej. Jednocześnie może ona wydatnie ograniczyć proces odwodnienia i związane z nim zjawisko decesji. Potwierdzająto również wielolet nie badania prowadzone wokół innych odkrywek węgla brunatnego KWB Konin i Ada mów [Rząsa i in. 1999, Owczarzak i in. 2003]. Kechevarzi i in. [2010] podają, że mimo
Właściwości fizyczne i wodne gleb hydrogenicznych w sąsiedztwie.. 91
TABELA 2. Potencjały wiązania w od y przez glebę oraz potencjalna (PRU) i efektywna (ERU) retencja użyteczna
TABELA 2. Soil water potentials and the total (TAW) and readily (RAW)available water
N r p rof Prof N o . Poziom genetyczny Genetic horizon Głębo kość Depth [cm] Wilgotność przy pF Moisture at pF [%v/v] Retencja i Retention iżyteczna [%v/v] 0,0 2,0 2,5 3,7 4,2 4,5 ERU RAW 2 ,0 -3 ,7 PRU TAW 2 ,0 -4 ,2 1 POtrn 0-25 70,21 59,82 52,8 51,0 32,1 16,17 8,82 2 7,72 Otm 2 5 -5 0 78,12 6 7,29 60,33 55,19 33,12 12,40 12,10 34,17 D1 5 0 -7 0 34,28 8,14 7,02 2,60 1,50 1,13 5,54 6,64 D 2G 7 0 -1 5 0 34,50 30,21 28,11 2 2,09 10,09 5,22 8,12 20,1 2 2 A e 0 -20 71,21 6 6,89 57,24 4 6 ,2 7 30,11 18,77 2 0 ,6 2 3 6,78 C l 3 0 -4 0 32,55 25,41 21,03 14,29 10,44 6,21 11,12 14,97 C2gg 4 0 -8 0 31,20 9,21 8,54 2,80 1,50 1,11 6,41 7,71 G 8 0 -1 5 0 2 7 ,2 2 7,44 6,15 2,04 1,40 1,07 5,40 6,04 3 Mt 0 -30 82,95 68,36 53,55 51,66 30,17 15,21 16,70 38,19 D1 3 0 -5 0 33,20 14,28 12,03 6,27 3,10 2 ,50 8,01 11,18 D 2gg 5 0 -9 0 32,01 2 8 ,5 4 2 5 ,5 4 15,40 12,45 5,21 13,14 16,09 G 9 0 -1 5 0 2 9 ,0 7 2 2 ,1 4 19,09 10,54 8,28 5,77 11,60 13,86 4 Mt 0 -3 0 78,22 68,19 57,09 53,14 33,09 20,1 9 15,05 35,10 Otnil 3 0 -5 0 72,12 63,95 55,44 50,11 35,12 11,47 13,84 28,83 Otni2 6 0 -7 0 81,27 7 5,19 68,21 56,16 39,44 16,32 19,03 35,75 Om 7 0 -1 0 0 63,09 60,22 56,31 48,12 33,14 14,21 12,10 2 7,08 D 100-150 28,12 7,94 6,81 2,12 1,70 1,07 5,82 6,24 5 A le 0 -20 4 6 ,1 4 37,21 3 4 ,4 7 24,63 12,21 10,21 12,58 2 5 ,0 0 A 2e 2 0 -4 4 4 7 ,1 9 34,88 32,09 2 2,17 17,08 9,04 12,71 17,80 C 4 4 -1 5 0 26,95 9,23 6,21 4,24 2,01 1,08 4 ,99 7,22 6 Mt 0-35 75,01 62,38 57,63 45,95 2 8,79 19,54 16,43 3 3,5 9 Otni 3 5 -1 5 0 90,11 75,65 60,42 50,30 38,12 12,21 2 5,35 37,53 7 Mt 10-30 61,08 47,5 4 3 ,2 6 36,35 2 9,12 12,17 11,15 18,38 Otni 3 0 -5 0 72,33 67,19 60,33 51,49 3 8,22 11,49 15,70 2 8 ,9 7 D1 5 0 -6 0 34,12 19,23 16,41 10,11 6,79 4,21 9,12 12,44 D 2 6 0 -1 0 0 31,05 9,11 8,23 2,45 1,30 1,07 6 ,66 7,81 D 3gg 1 00-150 2 9,12 7,55 6,33 2,72 1,55 1,17 4,83 6,00 8 Ai 0 -3 0 65,31 59,21 55,66 43,45 27,15 14,08 15,76 32,06 A 30-45 34,25 18,03 10,29 5,65 2,20 1,50 12,38 15,83 C lc a 4 5 -8 0 34,04 15,04 8,10 5,20 3,11 1,20 9,84 11,93 C 2cagg 8 0 -1 5 0 31,01 2 5,14 2 0,19 17,06 10,20 5,11 8,08 14,94
cd. tabeli 2 9 Ai 0-25 64,09 56,21 54,11 4 0 ,4 9 12 2 ,2 2 12,08 15,72 33,99 AC1 25-5 5 29,02 25,41 22,33 16,53 8,30 4,80 8,88 17,11 C2 5 5 -1 2 0 2 8,99 9,08 7,14 3,22 1,50 1,18 5,86 7,58 C 3gg 120-150 31,08 20,0 7 15,20 ! 10,09 7,82 4,51 9,98 12,25 10 Ae 0-35 76,03 68,24 62,23 152,49 33,21 12,28 15,75 35,03 D l 3 5 -1 5 0 30,21 9,21 7,01 3,11 1,62 1,13 6,10 7,59 11 POtni 0-35 78,21 71,22 6 8,27 58,66 34,01 12,22 12,56 37,21 D l 3 5 -7 0 29,45 7,99 6,50 2,64 1,35 1,01 5,35 6,64 D2gg 7 0 -1 5 0 28,94 7,42 5,89 2,11 1,20 1,08 5,31 6,22 12 POtni 10-20 81,24 67,88 59,2 50,19 31,02 17,45 17,69 36,86 Otnil 30-6 0 77,01 74,12 70,12 56,09 32,33 11,22 18,03 4 1 ,7 9 Otni2 6 0 -8 0 79,14 76,24 69,45 62,21 2 9 ,1 4 11,80 14,03 4 7 ,1 0 Otni3 130-150 72,33 70,07 61,07 56,02 23,11 8,04 14,05 4 6 ,9 6
większych zdolności retencyjnych torfów słabo rozłożonych, straty wody związane z odwodnieniem są większe, niż w torfach j uż zdegradowanych.
PODSUMOWANIE
Zawartość materii organicznej oraz stopień jej rozkładu i zmurszenia były głównymi czynnikami determinującymi właściwości fizyczne i wodne. Przeprowadzone badania potwierdziły specyficzność cech przypisywaną glebom hydrogenicznym: niską gęstość fazy stałej i gęstość gleby suchej oraz wysoką porowatość i wilgotność naturalną. Pomi mo sorbowania przez nie dużych ilości wody, produkcyjne zdolności retencyjne były niskie, gdyż znaczna jej część wiązana była siłami przewyższającymi zdolności ssące korzeni roślin uprawnych. Większość gleb charakteryzował typ gospodarki wodnej grun towej oraz przemiennej. M ogą one zatem podlegać antropogenicznej (kopalnianej) degra dacji odwodnieniowej. Jednakże, ze względu na dużą zawartość wody silnie związanej, procesy takie będą prawdopodobnie wydatnie ograniczone. Należy także zaznaczyć, iż wobec daleko już posuniętych, naturalnych procesów degradacyjnych tych gleb, działal ność odwodnieniowa kopalni może jedynie pogłębić zachodzące już od lat naturalne pro cesy. Ocena wielkości i zasięgu ewentualnego kopalnianego odwodnienia będzie tu więc możliwa dopiero po całkowitym zakończeniu eksploatacji i zasypaniu odkrywki.
RYSUNEK 1. Lokalizacja punktów badawczych FIGURE 1. Location of examinated points 'o u> W ła śc iw o śc i fiz yc zn e i w od ne gle b h yd ro g en ic zn yc h w sąs ied ztwi e...
LITERATURA
CHOW A.T., TANJI K.K., GAO S., DAHLGREN R.A. 2006: Temperature water content and wet-dry cycle effect on DOC production and carbon mineralization in agricultural peat soils. Soil Biol. Biochem. 38: 477-488.
GAJEWSKI R 2005: Budowa morfologiczna i właściwości gleb hydrogenicznych Doliny Grójeckiej w strefie oddziaływania Kopalni Węgla Brunatnego „Konin”, Poznań - rozprawa doktorska: 170 ss.
GNATOWSKI T.. SZATYŁOWICZ J„ BRANDYK T., KECHAVARZI C. 2010: Hydraulic properties o f fen peat soils in Poland. Geoderma 154: 188-195.
ILNICKI P. 2002: Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego, Poznań: 606 ss. KECHAVARZI C., DAWSON Q., LEEDS-HARRISON PB. 2010: Physical properties o f low-lying agricultural
peat soils in England, Geoderma 154: 196-202.
KECHAVARZI C.? DAWSON Q., LEEDS-HARRISON P.B., SZATYŁOWICZ J., GNATOWSKI T. 2007: Water table management in lowland UK peat soils and its potential impact on C 0 2 emission. Soil Use
Manage. 23: 359-367.
KELLNER E.; HALLDIN S. 2002: Water budget and surface-layer water storage in a Sphagnum bog in central Sweden. Hydrol. Process. 16: 87-103.
KLUTE A. 1986: Water retention: Laboratory Methods. [In:] Klute A. (ed.). Methods o f soil analysis, Part 1: Physical and mineralogical methods. 2 edn. Agron. Monogr. 9 ASA and SSSA, Madison, WI. KONDRACKI J. 2009: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa: 441 ss.
MOCEK A., DRZYMAŁA S. 2010: Geneza analiza i klasyfikacja gleb. Uniwersytet Przyrodniczy, Poznań: 418 ss.
MYŚLIŃSKA E. 2003: Development o f mucks from the wethering o f peats: its importance as an isolation barrier. Bull. Eng. Geol. Env. 62: 389-392.
OKRUSZKO II. 1971: Określenie ciężaru właściwego gleb hydrogenicznych na podstawie zawartości w nich części mineralnych. Wiad. Inst. Melior. Użyt. Ziel. 10, 1: 47-54.
OKRUSZKO H., PIAŚCIK H. 1990: Charakterystyka gleb hydrogenicznych. Wyd. ART, Olsztyn: 291 ss. OWCZARZAK W., MOCEK A., GAJEWSKI P. 2003: Właściwości wodne gleb organicznych Doliny Grójec
kiej w sąsiedztwie projektowanej odkrywki węgla brunatnego „Drzewce”. Acta Agrophys. 1(4): 711-720. POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 2009: Klasyfikacja uziamienia gleb i gruntów mineralnych
- PTG 2008. Rocz. Glebozn. 60, 2: 5-16.
POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 1989: Systematyka gleb Polski. Rocz. Glebozn. PTG 40, 3/ 4: 45-54, Warszawa.
POLSKI KOMITET NORMALIZACYJNY 1998: Polska Norma PN-R-04032: Gleby i utwory mineralne. Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego, Warszawa: 12 ss.
ROVDAN E., WITKOWSKA-WALCZAK B., WALCZAK R., SŁAWIŃSKI C. 2002: Changes in the hydro physical properties o f peat soils under anthropogenic evolution. Int. Agrophys. 16: 219-226.
RZĄSA S., OWCZARZAK W., MOCEK A. 1999: Problemy odwodnieniowej degradacji gleb uprawnych w rejonach kopalnictwa odkrywkowego na Niżu Środkowopolskim. Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Ciesz kowskiego, Poznań: 394 ss.
SCIIWARZEL K., RENGER M., SAUERBERY R, WESSOLEK G. 2002: Soil physical characteristics o f peats soils. J. Plant. Nutr. Soil. Sci. 165: 479-486.
SMÓLCZYŃSKI S., ORZECHOWSKI M., PIAŚCIK H. 2000: Właściwości fizyczno-wodne oraz prognostycz ne kompleksy wilgotnościowo-glebowe gleb hydrogenicznych w krajobrazie delty wiślanej. Biul. Nauk. 9: 93-102.
SOIL CONSERVATION SERVICE 1992: Soil Survey laboratory methods manual. Soil Survey. Invest. Raport No. 42, U.S. Dept. Agric., Washington, DC.
Dr Piotr Gajewski
Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu ul. Szydłowska 50
60-656 Poznań tel (61) 8487392
