prace oryginalne
Urszula Kaczmarek
a, D, e, F, Justyna Składnik-Jankowska
B, Wojciech grzebieluch
cZespół wypalenia u studentów stomatologii
Burnout Syndrome in Dental Students
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – opracowanie statystyczne; D – interpretacja danych; E – przygotowanie tekstu; F – zebranie piśmiennictwa
Streszczenie
Wprowadzenie. Zespół wypalenia występuje we wszystkich zawodach opartych na kontaktach interpersonalnych, przetwarzaniu danych, produkcji, a także u studentów. U lekarzy dentystów powstaje w następstwie stresu zwią-zanego z pracą kliniczną, a u studentów stomatologii wynika zarówno z obciążenia nauką teoretyczną, jak i prak-tyczną (kliniczną).
Cel pracy. ocena występowania wypalenia u studentów stomatologii oraz porównanie jego poziomu w odniesieniu do płci.
Materiał i metody. Badaniem objęto 82 studentów 5. roku stomatologii, w tym 48 kobiet i 34 mężczyzn. Studenci wypełnili anonimowo kwestionariusz MBi-SS szacujący wypalenie, który zawiera 15 pytań tworzących trzy skale oceniające wyczerpanie emocjonalne, cynizm – depersonalizację i zmniejszenie osiągnięć osobistych.
Wyniki. Zespół wypalenia stwierdzono u 2,4% badanych. najczęściej występowały nieprawidłowe wartości skali cynizmu (26/82, 31,7%), a następnie zmniejszonych osiągnięć osobistych (23/82, 28,0%) i wyczerpania nego (20/82, 26,8%). U kobiet w porównaniu z mężczyznami nieco częściej obserwowano wyczerpanie emocjonal-ne (17/48, 35,5% vs. 5/34, 14,7%) i zmniejszoemocjonal-ne osiągnięcia (16/48, 33,3% vs. 7/34, 20,5%) oraz zbliżoną częstość występowania depersonalizacji (15/48, 31,3% vs. 11/34, 33,3%). rozpatrując średnie wartości punktacji trzech skal, stwierdzono u ogółu badanych istotnie wyższy poziom (p < 0,00) wyczerpania emocjonalnego – ee (3,96 ± 1,05) niż zmniejszonych osiągnięć osobistych – pe (2,33 ± 0,64) i cynizmu – cy (1,91 ± 1,47). Kobiety w porównaniu z mężczyznami charakteryzowały się takim samym poziomem wyczerpania (3,97 ± 1,17 vs. 3,97 ± 1,17) i cynizmu (1,90 ± 1,37 vs. 1,93 ± 1,37), a nieco niższym poziomem zmniejszenia osiągnięć osobistych (2,26 ± 0,67 vs. 2,42 ± 0,59). Wykazano pozytywną istotną współzmienność poziomu wyczerpania z cynizmem.
Wnioski. Zespół wypalenia występuje u 2,4% studentów stomatologii. Studenci cechują się wyższym poziomem wyczerpania emocjonalnego niż odczuciem zmniejszonych osiągnięć osobistych i stosunkowo niskim poziomem cynizmu (depersonalizacji) (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 57–63).
Słowa kluczowe: studenci stomatologii, płeć, wypalenie, skala MBi-SS.
Abstract
Background. Burnout syndrome appears in all professions based on interpersonal contacts as well as on processing data and production and also in students. The burnout in dentists develops as a result of stress connected with the clinical work and in dental students both from the load of the theoretical knowledge and the clinical work. Objectives. The assessment of burnout level in dental students and comparison in relation to gender.
Material and Methods. The study involved 82 dental students of 5th year, out of which 48 were women and 34 men.
The students anonymously filled in a questionnaire – the MBi-SS form evaluating the burnout which consisted of 15 items forming three scales assessing emotional exhaustion, cynicism (depersonalisation) and reduced personal accomplishments.
Results. The burnout syndrome was found in 2.4% subjects. The most often non-normal values of the cynicism scale (26/82, 31.7%) and then the reduced personal accomplishments (23/82, 28.0%) and emotional exhaustion (20/82, 26.8%) were noticed. in females in comparison to males a slight often emotional exhaustion (17/48, 35,5%
vs. 5/34, 14.7%) and reduced personal accomplishments (16/48, 33.3% vs. 7/34, 20.5%) and similar frequency of the
cynicism (15/48, 31.3% vs. 11/34, 33.3%) were observed. considering all subjects, the average values of the three scale scores revealed a significantly higher level (p < 0.00) of emotional exhaustion (3.96 ± 1.05) than reduced
Dent. Med. probl. 2013, 50, 1, 57–63
praca rozumiana jako celowa działalność pro-wadząca do wytworzenia dóbr materialnych i kul-turalnych jest istotnym elementem życia człowie-ka. nadaje sens ludzkiej egzystencji, ale gdy staje się wartością dominującą i pojawia się stres zwią-zany z jej wykonywaniem, prowadzi do powstania zespołu wypalenia zawodowego. Termin „wypa-lenie” (burnout) wprowadził Freudenberger (psy-chiatra) w 1974 r., a następnie Maslach (psycho-log społeczny) przedstawiła koncepcję wypalenia opartą na czynnikach interpersonalnych [1–3]. Zgodnie z tą koncepcją wypalenie jest wynikiem nieprawidłowej odpowiedzi osobniczej na prze-wlekły stres i charakteryzuje się trzema czynni-kami: wyczerpaniem emocjonalnym, cynizmem – depersonalizacją i brakiem osiągnięć osobistych (zawodowych). Wyczerpanie odnosi się do odczu-cia dodatkowego wysiłku fizycznego, progresyw-nej utraty energii i znużenia emocjonalnego, któ-re są generowane w konsekwencji ciągłych inter-personalnych kontaktów wynikających z pracy zawodowej. Znużenie emocjonalne przeciwdziała zatem emocjonalnemu zaangażowaniu się w pra-cę z powodu odczuwania braku energii. W celu ochrony przed odczuwaniem wyczerpania dana osoba stara się odizolować się od innych, rozwija negatywne, nieosobowe postawy – dehumanizują-cą relację z innymi ludźmi, staje się zdystansowa-na, cyniczna i protekcyjna. cynizm – depersona-lizacja cechuje się negatywną postawą prowadzącą do postrzegania innej osoby jako obiekt (przed-miot). Jest izolacją stanowiącą sposób ochrony przed wyczerpaniem. Te negatywne odczucia lub zachowania w stosunku do innych ludzi często są połączone z obwinianiem innych za swoje proble-my. odczucie braku osobistych osiągnięć lub bra-ku efektywności zawodowej jest następstwem zre-dukowanej samorealizacji związanej z utratą pew-ności siebie i niską samooceną, które prowadzą do zmniejszenia skuteczności działań. Tendencja do negatywnej oceny własnych zdolności powoduje odczucie nieadekwatności i niekompetencji pod-czas wykonywania zadań w pracy oraz bycia nie-szczęśliwym [1–5].
Zespół wypalenia występuje we wszystkich za-wodach opartych na kontaktach interpersonalnych, przetwarzaniu danych, produkcji, a także u
studen-tów. U stomatologów wypalenie pojawia się w następ-stwie stresu związanego z pracą kliniczną, a u stu-dentów stomatologii wynika zarówno z obciążenia nauką teoretyczną i praktyczną (kliniczną).
Do oceny wypalenia opracowano samoopiso-wy kwestionariusz mierzący poziom samoopiso-wypalenia w trzech skalach: wyczerpania emocjonalnego, cy-nizmu i efektywności profesjonalnej. pierwotnie zawierał on 22 pytania i był adresowany do oceny osób, których praca polega na świadczeniu usług społecznych i opiera się na kontaktach z ludźmi (MBi-HSS – Maslach Bournout Inventory Human
Services Survey). następnie wprowadzono
wer-sję dla osób pracujących w szkolnictwie (MBi-eS – Maslach Burnout Inventory – Educators Survey) i dla osób wykonujących różne zawody (MBi-gS –
MBI General Survey) oraz dla studentów (MBi-SS
– MBI Student Survey). Wraz ze zmianą adresatów w kwestionariuszach zmieniały się sformułowa-nia pytań i również ich liczba (od 22 do 15) [1–4, 6, 7]. Kwestionariusze MBi są najczęściej stosowa-nym narzędziem w ocenie wypalenia zawodowego różnych grup pracowniczych wykazującym, że ich trójczynnikowa struktura jest odpowiednia dla populacji z różnych krajów świata [6–8].
celem pracy była ocena poziomu wypalenia u studentów stomatologii oraz porównanie jego poziomu w odniesieniu do płci.
Materiał i metody
Zbadano 82 studentów 5. roku stomatologii w wieku 23–29 lat (średnio 24,1 lata) po zdaniu przez nich ostatniego egzaminu dyplomowego, w tym 48 kobiet i 34 mężczyzn. Badani wypełnili anonimowo kwestionariusz Maslach Burnout Inventory-Student
Survey (MBI-SS), który jest zmodyfikowaną przez
Schaufeli et al. [4] i Schutte et al. [7] wersją Maslach
Burnout Inventory-General Survey (MBi-gS)
oce-niającą wypalenie u studentów. Kwestionariusz ten zawiera 15 pytań dotyczących odczuć, które two-rzą trzy skale oceniające wyczerpanie emocjonal-ne (emotional exhaustion – ee), cynizm – deper-sonalizację (cynicism – cy) i osiągnięcia osobiste – efektywność profesjonalną (professional efficacy – pe). Wyczerpanie szacuje 5 pytań (ee-1 –
„czu-personal accomplishments (2.33 ± 0.64) and cynicism (1.91 ± 147). The women in comparison to men were char-acterised by the same level of exhaustion (3.97 ± 1.17 vs. 3.97 ± 1.17) and cynicism (1.90 ± 1.37 vs. 1.93 ± 1.37) but a slightly lower level of reduced personal accomplishments (2.26 ± 0.67 vs. 2.42 ± 0.59). The positive correlation between levels of emotional exhaustion and cynicism was found.
Conclusions. The burnout syndrome is recognized in 2.4% dental students. The students are characterised by a higher level of emotional exhaustion than reduced personal accomplishments and comparatively low level of cynicism (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 57–63).
ję się emocjonalnie wyczerpany przez moje studia”, ee-2 – „czuję się wyczerpany pod koniec dnia za-jęć”, ee-3 – „czuję się zmęczony, kiedy wstaję rano i mam rozpocząć kolejny dzień zajęć”, ee-4 – „Stu-diowanie lub uczestniczenie w zajęciach powoduje u mnie napięcie”, ee-5 – „czuję się wypalony z po-wodu moich studiów”), cynizm – 4 pytania (cy-1 – „Stałem się mniej zainteresowany studiami, odkąd zostałem studentem”, cy-2 – „Stałem się mniej na-stawiony entuzjastycznie do moich studiów”, cy-3 – „Stałem się bardziej cyniczny odnośnie do poten-cjalnej przydatności moich studiów”, cy-4 – „Wąt-pię w znaczenie moich studiów”), a osiągnięcia osobiste 6 pytań (pe-1 – „Mogę efektywnie rozwią-zywać problemy, które powstają w trakcie studiów”, pe-2 – „Wierzę, że efektywnie uczestniczę w zaję-ciach, na które uczęszczam”, pe-3 – „W mojej opi-nii jestem dobrym studentem”, pe-4 – „odczuwam stymulację, kiedy osiągam cele moich studiów”, pe-5 – „nauczyłem się wielu interesujących rzeczy w toku studiów”, pe-6 – „podczas zajęć w grupach czuję się pewny, że efektywnie wykonuję zadania, w tym procedury lecznicze”). Badani podawali czę-stość występowania odczuć zawartych w pytaniach według 7-stopniowej skali likerta: 0 – nigdy, 1 – pra-wie nigdy (kilka razy w roku lub mniej), 2 – rzadko (raz w miesiącu lub mniej), 3 – czasem (kilka razy w miesiącu), 4 – często (raz na tydzień), 5 – bardzo często (kilka razy na tydzień) i 6 – zawsze (codzien-nie). Zgodnie z wytycznymi dla tego kwestionariu-sza wartości punktowe odpowiedzi na pytania do-tyczące osobistych osiągnięć zostały odwrócone, a zatem uzyskane dane charakteryzowały odczucie zmniejszonych osiągnięć osobistych (tj. nieefektyw-ność profesjonalną (r-pe – reversed professional
effi-cacy). Zgodnie z propozycją Maslach i Jackson [2]
ja-ko punkt odcięcia dla wartości prawidłowych przy-jęto dla wyczerpania i cynizmu 66. percentyl, a dla profesjonalnej efektywności 33. percentyl. na pod-stawie uzyskanych danych obliczono zatem percen-tyle dla grupy badanych i określono punkty
odcię-cia między wartośodcię-ciami prawidłowymi i nieprawi-dłowymi; dla wyczerpania była to wartość > 23, dla cynizmu > 9, a dla zmniejszonych osiągnięć osobi-stych < 12. Zgodnie z konstrukcją kwestionariusza MBi na wypalenie wskazują wysokie wartości skali wyczerpania emocjonalnego i cynizmu (depersona-lizacji), a niskie zmniejszonych osiągnięć osobistych i odwrotnie. chociaż te trzy skale są ze sobą związa-ne, to jednak są niezależne i dlatego stopień wypale-nia jest wyrażany wartościami tych skal, a nie ogól-ną (zsumowaogól-ną) wartością. opierając się zatem na jednoczesnym występowaniu u danej osoby niepra-widłowych wartości tych trzech skal, określono czę-stość występowania wypalenia oraz częczę-stość wystę-powania nieprawidłowych wartości poszczególnych skal. Dodatkowo obliczono średnie wartości punk-tacji oddzielnie dla trzech skal u kobiet i mężczyzn oraz całej grupy badanej, dzieląc je przez liczbę py-tań w danej skali.
Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą testu c2, testu t-Studenta i
współczyn-nika korelacji Spearmana, za istotny przyjmując poziom p < 0,05.
Wyniki
U ogółu badanych stwierdzono najczęściej występowanie nieprawidłowych wartości skali cy-nizmu – cy (26/82, 31,7%), a następnie zmniej-szonych osiągnięć osobistych – pe (23/82, 28,0%) i wyczerpania emocjonalnego – ee (20/82, 26,8%), różnice te nie były jednak statystycznie istot-ne (ryc. 1). Jednoczesistot-ne występowanie nieprawi-dłowych – wysokich wartości skal wyczerpania emocjonalnego i cynizmu zanotowano u 13 osób (15,8%), cynizmu i zmniejszonych osiągnięć oso-bistych u jednej osoby (1,2%), a wyczerpania, cyni-zmu i zmniejszonych osiągnięć u 2,4%, co świad-czy o występowaniu zespołu wypalenia (ryc. 2). różnica w występowaniu nieprawidłowych
war-Ryc. 1. częstość występowania u badanych nieprawidłowych wartości trzech skal kwes-tionariusza Maslach do oceny wypalenia u studentów
Fig. 1. Frequency of non-normal scores on the 3 scales of the MBi-SS in the subjects
26,8 31,7 15,8 1,2 2,4 28,0 0 5 10 15 20 25 30 35
E CY r-PE E+CY CY+r-PE EE+CY+r-PE
p < 0,05
p < 0,01
tości skal ee + cy a cy + pe była na poziomie p < 0,01, a między skalami ee + cy i ee + cy + pe na poziomie p < 0,05 (ryc. 2).
U kobiet w porównaniu z mężczyznami czę-ściej obserwowano wyczerpanie emocjonalne (17/48, 35,5% vs. 5/34, 14,7%) i zmniejszenie osią-gnięć (16/48, 33,3% vs. 7/34, 20,5% oraz zbliżoną częstość występowania cynizmu (15/48, 31,3% vs. 11/34, 33,3%), ale różnice te nie były znamienne statystycznie (ryc. 1). nie zaobserwowano również znamiennych różnic w częstości łącznego wystę-powania nieprawidłowych wartości w poszcze-gólnych skalach w odniesieniu do płci badanych. Zespół wypalenia stwierdzono u jednej studentki (2,1%) i jednego studenta (2,9%) (ryc. 2).
rozpatrując średnie wartości punktacji trzech skal, stwierdzono u ogółu badanych istotnie wyższy poziom (p < 0,00) wyczerpania emocjonalnego – ee (3,96 ± 1,05) niż zmniejszenia osiągnięć – pe (2,33 ± ± 0,64) i cynizmu – cy (1,91 ± 1,47). Kobiety w po-równaniu z mężczyznami charakteryzowały się ta-kim samym poziomem wyczerpania (3,97 ± 1,17 vs. 3,97 ± 1,17) i cynizmu (1,90 ± 1,37 vs. 1,93 ± 1,37), a nieco mniejszym poziomem odczucia zmniejszo-nych osiągnięć (2,26 ± 0,67 vs. 2,42 ± 0,59) (tab. 1).
analiza korelacji wartości poszczególnych skal wykazała pozytywną istotną współzmienność po-ziomu wyczerpania z cynizmem (tab. 2).
Omówienie
poziom wypalenia z użyciem różnych wer-sji skali MBi oceniano w wielu grupach zawodo-wych w różnych krajach, również w polsce, w tym u lekarzy dentystów, wykazując stosunkowo
wy-Ryc. 2. częstość występowania u badanych kobiet i mężczyzn nieprawidłowych wartości trzech skal kwestionariusza Maslach do oceny wypalenia u studentów nieprawidłowych wartości 3 skal MBi-SS u mężczyzn i kobiet
Fig. 2. Frequency of non-normal values on the 3 scales of the MBi-SS in male and female 35,4 14,7 31,333,3 33,3 20,5 20,8 8,8 2,1 0 2,1 2,9 0 5 10 15 20 25 30 35 40 kobiety
female mężczyźni male
E CY r-PE E+CY CY+r-EP E+CY+r-PE2 %
Tabela 1. Średnie wartości skal kwestionariusza Maslach do oceny wypalenia u studentów Table 1. Mean values of MBi Student Survey
Skala
(Scale) ogół badanych (Total subjects) n = 82 istotność różnic na poziomie (Significant difference at level) Kobiety (Women) n = 48 Mężczyźni (Men) n = 34 istotność różnic na poziomie (Significant difference at level) x ± SD x ± SD x ± SD Wyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion) – ee 3,96 ± 1,05 ee vs. cy p < 0,00 3,97 ± 1,17 3,97 ± 1,17 p > 0,05 cynizm (cynicism) – cy 1,91 ± 1,47 ee vs. r-pe p < 0,00 1,90 ± 1,37 1,93 ± 1,37 p > 0,05 obniżenie osobistych osiągnięć
(reduced personal accomplishments) – r-pe
2,33 ± 0,64 cy vs. r-pe
p <= 0,00 2,26 ± 0,67 2,42 ± 0,59 p > 0,05
Tabela 2. Wartości współczynników korelacji między
ska-lami wypalenia
Table 2. Values of correlation coefficients between the
burnout scales Skala (Scale) eX cy r-pe eX cy 0,48* r-pe 0,06 0,21
* istotność statystyczna na poziomie p < 0,05. * statistical significance at p < 0.05 level.
soki jego poziom i wysoką częstość występowania [8–16]. Stomatologia jest specjalnością wymagają-cą wysiłku fizycznego, umysłowego i umiejętności kontaktów z ludźmi.
Wypalenie jest definiowane jako zespół emo-cjonalnego wyczerpania i cynizmu występujący często u osób pracujących z ludźmi [1]. charak-teryzuje się 3 kluczowymi czynnikami: emocjo-nalnym wyczerpaniem (znużeniem mentalnym), cynizmem – depersonalizacją (psychologicznym dystansowaniem się od innych) i obniżonym od-czuciem osiągnięć osobistych [17]. Jego występo-wanie u lekarzy może prowadzić do obojętności na stan zdrowotny pacjenta i jego potrzeby lecznicze oraz wyniki terapii. najistotniejszym czynnikiem wypalenia wśród personelu ogólnomedycznego i lekarzy dentystów jest cynizm – depersonaliza-cja. postrzeganie pacjenta jako obiekt nieosobowy, a nie jednostkę ludzką może powodować szkodli-we zaniedbania w procedurze leczenia i ignoro-wanie psychologicznego aspektu leczenia. Wyso-kie wartości skali osiągnięcia osobistego oznacza-ją natomiast większą satysfakcję z zawodu i tym samym niższy poziom wypalenia. Winwood i Wi-nefield [10] zbadali za pomocą skali MBi ogólnie praktykujących stomatologów w australii w wie-ku wynoszącym średnio 43,1 lat. Wykazali wyso-ki poziom wypalenia u 15,5% osób, w tym wyczer-panie emocjonalne u 16,8%, cynizm u 5,5% i ob-niżoną efektywność profesjonalną u 6,5% osób. alemany-Martínez et al. [12] oceniając hiszpań-skich lekarzy dentystów pracujących zawodowo średnio 6,5 lat, zaobserwowali występowanie ze-społu wypalenia tylko u 2–3%, a u 10% po wpro-wadzeniu kryterium niskiego poziom wypalenia. Zauważyli oni również częstsze występowanie te-go zespołu u mężczyzn niż kobiet (4/32, 12,5% vs. 2/46, 4,3%), co tłumaczyli faktem, że kobiety czę-ściej szukają pomocy w rodzinie i znajdują w niej oparcie. Z kolei Divaris et al. [13] badaniem obję-li greckich lekarzy dentystów zajmujących się kobję-li- kli-nicznymi i nieklikli-nicznymi specjalnościami stoma-tologicznymi oraz doktorantów i stwierdzili wyso-ki stopień wyczerpania u 40% badanych, cynizmu u 13% i zmniejszonej efektywności profesjonalnej u 38% osób. Kobiety w porównaniu z mężczyzna-mi częściej ujawniały wysoki stopień wyczerpania emocjonalnego (46% vs. 29%) i zmniejszonej efek-tywności zawodowej (39% vs. 35%), a niższy cyni-zmu (7% vs. 24%). gorter et al. [11] natomiast po-równali stomatologów bezpośrednio po uzyskaniu dyplomu i po 6 latach pracy zawodowej i nie wy-kazali istotnych różnic w wartościach trzech skal wypalenia.
Zespół wypalenia występuje również u stu-dentów [6, 18–22]. Wyczerpanie związane z edu-kacją w szkole wyższej jest definiowane jako
od-czucie napięcia lub częściej chronicznego zmęcze-nia z powodu nadmiernego obciążezmęcze-nia studiami. cynizm z kolei manifestuje się jako obojętna lub zdystansowana postawa wobec studiowania w ogólności, utrata zainteresowania zajęciami akademickimi i odczucie braku sensu studiowa-nia. Brak efektywności studiowania prowadzi do zmniejszonego odczucia kompetencji, pozytyw-nych osiągnięć i dokonań. Występowanie wypale-nia może prowadzić do depresji.
Badania nad występowaniem wypalenia wśród studentów stomatologii przeprowadzono w wie-lu krajach. Humphris et al. [17] zbadali studentów w 7 europejskich ośrodkach stomatologicznych (amsterdam, cork, Belfast, greifswald, Helsin-ki, liverpool, Manchester) i wykazali u 22% osób wysoki poziom wyczerpania. Między ośrodkami występowały znaczne różnice wahające się od 3% (studenci z Finlandii) do 46% (studenci z niemiec). również pöhlmanm et al. [18] oceniając studentów 4. i 5. roku stomatologii z Drezna, Freiburga i Ber-na, zanotowali różnice między ośrodkami spowo-dowane prawdopodobnie nie tylko różnicami cech osobowych, ale także odmiennościami w progra-mach nauczania oraz socjokulturowymi. Wykaza-li ciężkie wyczerpanie emocjonalne u 10% bada-nych, ciężką depersonalizację u 28%, a zmniejszo-ne osiągnięcia osobiste u 17% osób. amin et al. [23] badając studentów 4. i 5. roku stomatologii z dwóch uczelni w Jordanii, stwierdzili także pewne zróżni-cowanie w średnich wartościach trzech skali wy-palenia między ośrodkami. Wszyscy badani ujaw-nili znaczny stopień emocjonalnego wyczerpania, wyższy u kobiet niż mężczyzn. przyczyn tego au-torzy upatrują w presji spowodowanej egzami-nami i wykonaniem norm zabiegów klinicznych niezbędnych do uzyskania zaliczenia oraz w bez-pośrednim kontakcie z pacjentami. Zanotowa-li również wyższe wartości cynizmu u studentów 5. niż 4. roku, co wskazuje na wzrost depersona-lizacji wraz ze zwiększeniem częstości kontaktów z pacjentem. Z kolei prinz et al. [24] porównali wy-stępowanie wypalenia u studentów 4. i 5. roku sto-matologii i medycyny w erlangen (niemcy). Wy-kazali częstsze występowanie nieprawidłowych wartości trzech skal wypalenia u studentów sto-matologii w porównaniu ze studentami medycyny oraz wyższe u kobiet niż mężczyzn. U studentów stomatologii w odniesieniu do studentów medycy-ny stwierdzono nieco częstsze występowanie wy-czerpania emocjonalnego (37,7% vs. 22,7%) i cyni-zmu (29,8% vs. 25,0%), a niższe odczucia zmniej-szenia osiągnięć osobistych (34,3% vs. 37,9%).
Trudno jest porównać rezultaty badań przyto-czonych powyżej autorów z wynikami własnymi, gdyż stosowali oni kwestionariusz MBi zawierają-cy 22 pytania. W piśmiennictwie znaleziono
tyl-ko trzy prace, w których, podobnie jak w badaniu własnym, w ocenie wypalenia użyto kwestionariu-sza dla studentów (MBi-SS) opartego na 15 pyta-niach – u studentów uniwersytetu [6] i u studen-tów stomatologii [25, 26]. W piśmiennictwie pol-skim nie znaleziono natomiast prac oceniających wypalenie u studentów za pomocą tego narzędzia. Skalę MBi-gS składającą się z 16 pytań zastosowa-no jednak w ocenie wypalenia zawodowego trzech grup pracowniczych populacji polskiej (pracują-cych z ludźmi, danymi i przy produkcji), potwier-dzając międzynarodową przydatność tego instru-mentu badawczego [8]. campos et al. [25] oceną objęli studentów brazylijskich od 1. do 4. roku stu-diów. podobnie jak w badaniu własnym, nie wy-kazali istotnych różnic w średnich wartościach trzech skali w odniesieniu do płci. Zanotowali na-tomiast związek między latami studiów a pozio-mem wyczerpania, tj. zmniejszenie wyczerpania wraz z latami studiów. natomiast Montero-Marin et al. [26] oceną objęli studentów od 1. do 5. ro-ku studiów z dwóch uniwersytetów w Hiszpanii (Huesca i Santiago de compostella). W odniesie-niu do danych własnych wykazali niższy poziom wyczerpania (2,70 ± 1,50 vs. 3,96 ± 1,05) i cynizmu
(1,39 ± 1,18 vs. 1,91 ± 1,47), a wyższy odczucia zmniejszonych osiągnięć osobistych (4,14 ± 0,94
vs. 2,33 ± 0,64).
Stwierdzona w pracy pozytywna korelacja po-ziomu wyczerpania z cynizmem jest potwierdze-niem wcześniej już opisanego występowania takiej współzmienności [6, 10].
W podsumowaniu można stwierdzić, że ze-spół wypalenia występuje u niewielu studentów stomatologii (2,4%). Studenci kończący studia charakteryzują się wyższym poziomem wyczer-pania emocjonalnego niż odczuciem zmniejsze-nia osiągnięć osobistych i stosunkowo niskim po-ziomem cynizmu (depersonalizacji). Depersonali-zacja jest najistotniejszym czynnikiem wypalenia w zawodach medycznych, w tym w stomatologii. postrzeganie pacjenta jako nieosobowego obiektu, a nie jednostki ludzkiej może powodować szkodli-we zaniedbania w postępowaniu leczniczym i lek-ceważeniu psychologicznych aspektów leczenia pacjentów. należy jednak podkreślić, że uzyska-ne w pracy dauzyska-ne nie mogą być geuzyska-neralizowauzyska-ne ze względu na liczbę badanych, gdyż aby je uogólnić, należy przeprowadzić ocenę większej liczby stu-dentów z różnych ośrodków.
Piśmiennictwo
[1] Maslach c., Jackson e.e.: Maslach Burnout inventory. palo alto consulting psychologist press 1981.
[2] Maslach c., Jackson S.e.: Maslach Burnout inventory manual. palo alto, University of california. consulting psychologist press 1986.
[3] anczewska M., Świtaj p., roszczyńska J.: occupational burnout. post. psych. neurol. 2005, 14, 2, 67–77 [in polish].
[4] Schaufeli W.B., leiter M.p., Maslach c., Jackson S.e.: Maslach Burnout inventory – general Survey. in.: The Maslach Burnout inventory Test manual. ed 3. palo alto, ca, consulting psychologists press, 1996.
[5] Montero-Marin J., Monticelli F., casas M., roman a., Tomas i., gili M., garcia-campayo J.: Burnout syndrome among dental students: a short version of the “Burnout clinical Subtype Questionnaire” adapted for students (BcSQ-12-SS). BMc Medical education 2011, 11, 103, 1–11.
[6] Schaufeli W.B., Martinez i., Marques pinto a., Salanova M., Bakker a.B.: Burnout and engagement in university students: a cross national study. J. cross-cultural psycholog. 2002, 33, 464–481.
[7] Schutte n., Toppinnen S., Kalimo r., Schaufeli W.B.: The factorial validity of the Maslach Burnout invento-ry-general Survey across occupational groups and nations. J. occup. org. psychol. 2000, 73, 53–66.
[8] chirkowska-Smolak T., Kleka p.: The Maslach Burnout inventory – general Survey: Validation across differ-ential occupational groups in poland. polish psychol. Bull. 2011, 42, 86–94.
[9] osborne D., croucher r.: levels of burnout in dental practitioners in the southeast of england. Br. Dent. J. 1994, 177, 10, 372–377.
[10] Winwood p.c., Winefield a.H.: comparing two measures of burnout among dentists in australia. int. J. Stress Manag. 2004, 11, 3, 282–289.
[11] gorter r.c., Storm M.K., Te Brake J.H., Kersten H.W., eijkman M.a.: outcome of career expectancies and early professional burnout among newly qualified dentists. int. Dent. J. 2007, 57, 279–285.
[12] alemany-Martínez a., Berini-aytés l., gay-escoda c.: The burnout syndrome and associated personality disturbances. The study in three graduate programs in Dentistry at the University of Barcelona. Med. oral patol. oral cir. Bucal. 2008, 13, e 444–4450.
[13] Divaris K., polychronopoulou a., Taoufik K., Katsaros c., eliades T.: Stress and burnout in postgraduate dental education. eur. J. Dent. educ. 2012, 16, 35–42.
[14] aguayo r., Vargas c., De la Fuente e., lozano l.M.: a meta-analytic reliability generalization study of the Maslach Burnout inventory. int. J. clin. Health psychol. 2011, 11, 343–361.
[15] poghosyan l., aiken l.H., Sloane D.M.: Factor structure of the Maslach Burnout inventory: an analysis of data from large scale cross-sectional surveys of nurses from eight countries. int. J. nurs. Stud. 2009, 46, 894–902.
[16] córdoba c., Tamayo J.a., gonzález M.a., Martínez M.i., rosales a., Barbato S.H.: adaptation and validation of the Maslach Burnout inventory-Human Services Survey in cali, colombia. colomb. Med. 2011, 42, 286–293. [17] Humphris g., Blinkhorn a., Freeman r., gorter r., Hoad-reddick g., Murtomaa H., o’Sullivan r.,
Spli-eth c.: psychological stress in undergraduate dental students: baseline results from seven european dental schools. eur. J. Dent. educ. 2002, 61, 22–29.
[18] pöhlmanm K., Jonas i., ruf S., Harzer W.: Stress, burnout and health in the clinical period of dental education. eur. J. Dent. educ. 2005, 9, 78–84.
[19] Breso e., Slanova M., Schaufeli W.B.: in search of the “third dimension” of burnout: efficacy or inefficacy”. appl. psych. int. rev. 2007, 56, 460–478.
[20] Hu Q., Schaufeli W.B.: The factorial validity of the Maslach Burnout inventory-Student Survey in china. psy-chol. rep. 2009, 105, 394–408.
[21] Backović D.V., Zivojinović J.i., Maksimović J., Maksimović M.: gender differences in academic stress and burnout among medical students in final years of education. psychiatr. Danub. 2012, 24, 175–181.
[22] Salmela-aro K., Kunttu K.: Study burnout and engagement in higher education. Unterrichtswissenschaft 2010, 38, 318–333.
[23] amin W.M., al-ali M.H., Duaibis r.B., oweis T., Badran D.H.: Burnout among the clinical Dental Students in the Jordanian Universities. J. clin. Med. res. 2009, 1, 207–211.
[24] prinz p., Hertrich K., Hirschfelder U., De Zwaan M.: Burnout, depression and depersonalisation – psycho-logical factors and coping strategies in dental and medical students. gMS Z. Med. ausbild. 2012, 29, 1–14. [25] campos J.a., Jordani p.c., Zucoloto M.l., Bonafé F.S., Maroco J.: Burnout syndrome among dental students.
rev. Bras. epidemiol. 2012, 15, 155–165.
[26] Montero-Marin J., Monticelli F., casas M., roman a., Tomas i., gili M., garcia-campayo J.: Burnout syndrome among dental students: a short version of the “Burnout clinical Subtype Questionnaire” adapted for students (BcSQ-12-SS). BMc Med. educ. 2011, 11, 1–11.
Adres do korespondencji:
Urszula KaczmarekKatedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej 50–450 Wrocław
ul. Krakowska 26 tel.: +48 71 784 03 62 faks: +48 71 344 29 81 e-mail: ukaczm@tlen.pl
praca wpłynęła do redakcji: 2.11.2012 r. po recenzji: 11.12.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 17.12.2012 r. received: 2.11.2012
revised: 11.12.2012 accepted: 17.12.2012
