Głosy cudzoziemców o odbudowie i ochronie zabytków w Polsce

W. J. Dobrowolski

Głosy cudzoziemców o odbudowie i

ochronie zabytków w Polsce

Ochrona Zabytków 2/1 (5), 56-58

1949

SPR A W O Z D A N IA

C u d z o z i e m c y , z w ł a s z c z a S z w e d z i , H o ­ len d r zy i S z w a j c a r z y d z i w i li się, że n a ­ sza o p ie k a nad z a b y t k a m i o b ję ła r ó w n ie ż z a m e k m a lb o r s k i, ten s y m b o l n a j w i ę k ­ s z y c h n ie s z cz ęś ć, j a k i e s p a t ia l e z ręki k r z y ż a c k i e j na nas/, naród. U w a ż a l i to za d o w ó d w y s o k i e j kultu ry n a s z y c h p r a ­ c o w n i k ó w s z tu k i, że p o tr a fili w z n i e ś ć się p o n a d n i e n a w i ś ć tlo w r o g a i o c en ili z a ­ b y tk i, n a w e t n a j b a r d z i e j obce. z a b s o ­ lu tnie o b i e k t y w n e g o p u n k t u w id z e n ia . W ielu z c u d z o z i e m c ó w s ł y s z ą c , a p o t e m w i d z ą c tempt) naszej r o /b u d o w 'v g o s p o ­ d arczej n ie c h c e w o g ó l e w i e r z y ć , że po ta k w y n i s z c z a j ą c e j w o j n i e i o k u p a c j i m o ­ ż e m y z d o b y ć się na o d p o w i e d n i e ś ro d k i i ene rgię, by r e s ta u r o w a ć t y l e z a b y t k ó w i p r o w a d z i ć pr a c e o d k r y w c z e w w ie lu o d l e g ł y c h n iera z od lin ii k o m u n i k a c y j ­ n y c h p u n k t a c h kr aju.

S p e c j a l n i e c i e k a w y b ę d z ie dla nas glos w s p r a w ie o d b u d o w y z a b y t k ó w W a r s z a ­ w y red a k to r a n a c z e l n e g o ..A r ts“ R a y ­ m o n d a C o g n ia t . k t ó r y p a r ę m i e s i ę c y t e ­ mu b a w i ł w Polsce. C o g n ia t w 192 n u ­ m erze p o w y ż e j w s p o m n i a n e g o c z a s o p i s m a m ó w i co n a s t ę p u j e : „Tu r ó w n i e ż d w ie t e z y p r z e c i w s t a w i ł y się: t e z a l o g i k i i teza u c z u c ia . T e z a t y c h , k t ó r z y c h c ie l i b u d o ­ w a ć w s z y s t k i e domy" w s t y l u n o w o c z e ­ s n y m i t y c h , k t ó r z y c h c ie l i o d k r y ć coś ze s t a r e g o o b lic z a m i a s t a p r z e z o d b u d o ­ w y w a n i e l ic z n y c h p a ł a c ó w o s i e m n a s t o ­ w i e c z n y c h na p o d o b i e ń s t w o d a w n y c h . R ó w n i e ż tu z w y c i ę ż y ł a teza u c z u c i o w a : N i e trzeb a , b y W a r s z a w a — m ó w i ą — w y g l ą d a ł a w o c z a c h s w y c h m i e s z k a ń c ó w j a k o m i a s t o całk ow d cic z b u d o w a n e w p o ­ ł o w i e d w u d z i e s t e g o stu le c ia . C o k o l w i e k się p o c z n ie , W a r s z a w a m a s w ą d a w n ą p r z e s z ł o ś ć p a r o w i e k o w ą , trzeba, b y P o ­ lacy' c zu li , że ta p r z e s z ł o ś ć n a l e ż a ł a do ni ch i że on a m o ż e p r z e t r w a ć k a t a k l i z m y , że s t a n o w i o n a c z ą s tk ę ic h k u l t u r y i ich n a tu ry . My m a m y aż n a d t o d o k ł a d n e d a ­ ne, b y o d t w o r z y ć w i e r n i e f a s a d y t y c h a r y s t o k r a t y c z n y c h b u d o w li . W k r ó t k i m c z a s ie te la s a d y n o w e p r z y b i o r ą p a t y n ę tak ą su m ą ja k te d a w n e i b ę d z i e m y ż y li j e s z c z e b a r d z iej w zw ią zk u z n a s z ą p r z e ­ s z ł o ś c i ą “. „ B y ł o to m ó w i o n e przec iw p e w n e m u z b y t t e o r e t y c z n e m u i o d e r w a n e m u (od ż y c i a ) , o p a r t e m u na p r z e s ła n k a c h c z y s t o l o g i c z n y c h u t y l i t a i y z m o w i . P o w o l i W a r ­ s z a w a p r z y b i e r a s w e n o r m a l n e o b licz e . K il k a m ie s ię c y temu p o d j ę t o o d b u d o w ę u lic y , p r z y której s t a ł y t y l k o b u d o w l e z o s i e m n a s t e g o w i e k u . J est o n a o b e c n i e p r a w i e u k o ń c z o n a . N i e p o z o s t a j e n ic i n ­ n e g o ja k t y l k o d o k o n a ć w y p r a w y t y n k o ­ wej czy o k ł a d z i n y m a r m u r o w e j , by o k a ­ z a ło się ś w i a t u o d m ł o d z o n e o b l i c z e , ż y w a p r z e s z ł o ś ć ź ró d ło na d ziei na p r z y s z ło ś ć .

U m i a n o s k o r z y s t a ć ze s p o s o b n o ś c i , b y n a r z u c ić t y m b u d o w lo m ta k ie w y m i a r y , k tó r e u n i e m o ż l i w i ą ich p ó ź n i e j s z e z d e ­ fo r m o w a n i e . U l i c a - t a w i ę c m ie ś c i b u d o ­ w l e m a j ą c e n a j w y ż e j d w a p iętra w y s o ­ k o ś ci, dla z a c h o w a n i a je d n o l i t o ś c i s t y l u “. W s p o m n ę tu n a w i a s o w o d w ó c h a r c h i ­ t e k t ó w r a d z ie c k ic h , którzy ju ż d w u k r o t ­ nie o d w i e d z a l i P o ls k ę : B a b o r o w a i C zer- n y s z e w a . B y l i o n i z a c h w y c e n i m o m e n t e m r e k o n s t r u k c y j n y c h i uwrażali , ż e ó w s ty l

56

o s ie m n a s to w ie c z n e j W a r s z a w y w in ie n b y ć r ó w n ie ż u w z g lę d n io n y w b u d o w la c h m o n u m e n ta ln y c h , s ta w ia n y c h o b e c n ie, a b y w ten s p o só b n a d a ć m ia stu a sp e k t s t y lo w e j je d n o ś c i. C iż sa m i a r c h ite k c i z w r ó c ili je d n o c z e ś n ie u w a g ę , że w Z w ią z ­ k u R a d z ie c k im o b e c n ie p o w ie lk ie j w o j ­ n ie s z a n u je s ię r ó w n ie ż w s z e lk ie w a r to ­ ś c io w e b u d o w le d z ie w ię tn a s to w ie c z n e , nie b u r z ą c ich z b y t p o s p ie s z n ie , c h y b a w o s ta te c z n e j k o n ie c z n o ś c i. N a j o b s z e r n i e j s z e je d n a k s p r a w o z d a n i e z o d b u d o w y z a b y t k ó w w P o ls c e z a m i e ­ ś c i ł o s t a t n io w p r a sie s z w a j c a r s k i e j dr l .i n u s Birch ler, p r o f e s o r Z w i ą z k o w e j t e c h n i c z n e j S z k o ł y W y ż s z e j w Z urich u, p r e ze s Z w i ą z k o w e j K o m is ji dla Z a b y t ­ k ó w . W s p o m i n a on, że z o s t a ł w s t y c z n i u z a p r o s z o n y p r z ez p o l s k i e M in is t e r s t w o K u l t u r y i S z t u k i, a b y z a p o z n a ć - się z z a ­ g a d n i e n i a m i k o n s e r w a c j i z a b y t k ó w sz t u k i w P o ls ce . Zwiedz.it p r z y t y m w i e le m i e j ­ s c o w o ś c i , n o t u j ą c w ł a s n e n ie s u g e r o w a n e z z e w n ą t r z o b s e r w a c j e . P ie r w s z e w r a ż e ­ n ia ze s w e j w y c i e c z k i o g ło s i! ju ż 30 w r z e ­ ś n ia 1948 w w i e c z o r n y m w y d a n i u „ N e u e Z ü rich er Z e it u n g “ w N r 2039 pt. „ O p i e k a nad z a b y t k a m i w d z is iejs ze j Polsce", g d z i e p o s t a w i ł t y l k o j e d e n z arzu t, że p r z y o d b u d o w i e z a b y t k ó w a r c h it e k t u r y nie u ż y w a się n o w o c z e s n e g o w y p o s a ż e n i a t e c h n i c z n e g o . S z e rz ej i z n ie k ła m a n y m e n tu z ja z m e m w y p o w ie d z ia ł się w 49 n u m er z e z 4 g r u ­ d n ia 1948 „ S c h w e iz e r is c h e B a u zeitu n g " (66 ro cz n ik ). „W p r z e c iw s ta w ie n iu do S z w a j c a r ii“ — p is z e „ k tó r a n ie ma ż a d ­ n eg o u rzęd u p a ń s tw o w e g o d la o c h r o n y z a b y tk ó w a p r z e d e w s z y s tk im ż a d n e g o Z w ią z k o w e g o u s t a w o d a w s t w a w tej d z ie ­ d z in ie , P o lsk a p o s ia d a ta k ie , a m ia n o w i­ c ie u s ta w y z r o k u 1928, z n a c z n ie r o z b u ­ d o w a n e w rok u 1947. R e je s tr a c ję z a b y t ­ k ó w aż d o r o k u 1850 r o z p o c z ę to ju ż w o k r e sie m ię d z y w o je n n y m . S tro n a o r g a ­ n iz a c y jn a o c h r o n y z a b y t k ó w z o sta ła s t a ­ r a n n ie p r z e m y ś la n a , a s k ła d p e r s o n a ln y , co n a jw a ż n ie js z e , w ła ś c iw ie d o b ra n y , c h o c ia ż w o jn a s p o w o d o w a ła lu k i w tym z e s p o le “. W sp o m in a d a le j o p o ls k ic h p e r io d y k a c h p o ś w ię c o n y c h h is to r ii s z t u k i i m ó w i m ię ­ d z y in n y m i: „ Z w ią z ek P o ls k ic h H is to r y ­ k ó w S z t u k i te go r o k u w y d a ł w ł a s n e c z a ­ so p is m o o m a w i a j ą c e r e s ta u r a c j ę d zieł s z t u k i „ O c h r o n ę z a b y t k ó w “, k t ó r a w u ­ k ł a d z i e i f o r m a c i e p r z y p o m i n a z a s a d n i ­ czo n a s z e z e s z y t y „H eim a tsc h u tz.“. M ó w i da le j: „To co p o w i e d z i a ł e m w „ S c h w e i ­ z e r is c h e B a u z e i t u n g “ 1948 nr 6 str. 75 0 o d b u d o w ie z a b y t k ó w w e W ło sz ec h , o d ­ n osi się r ó w n ie ż do P o ls k i. J est to z a ­ ró w n o p r o b le m p s y c h o lo g ic z n y ja k i u r ­ b a n is ty c z n y . N ie t y lk o k a n a liz a c ja , p r z e ­ w o d y , k a b le itd . z m u sz a ją p la n u ją c e g o d o teg o , b y w- s ta r y c h c zę ś c ia c h m ia sta z a c h o w a ł w z a s a d z ie d a w n e k ie ru n k i u lic , a le ta k ż e (i to je st n a jisto tn ie jsz a p r z y c z y n a ) p ie ty z m d la z a b y tk ó w . C z y m b y b y ła W a r sz a w a b ez s w e g o S ta reg o M ia sta , Z am ku i R y n k u ? C z y m b y b y ł na n o w o p o lsk i G d a ń sk b ez k o ś c io ła M a­ r ia c k ie g o , p a ła c u A r tu sa i A r se n a łu ? G d z ie k o lw ie k h is to r y c z n e w a r to ś c i w c h o ­ d zą w grę, s z a n u je się sta r e c z ę ś c i m ia ­ sta p r z y s to s o w u ją c d o n ic h n o w ą z a b u ­ d o w ę p r z ez w p r o w a d z e n ie o k r ę ż n y c h u lic itd. N o w o c z e s n e o śr o d k i p r z e m y s ło w e , h a n d lo w e i m ie s z k a ln e są s ta r a n n ie o d ­ d z ie lo n e od s ta r y ch . „ Z a c h w y c a ją c y pałac- „ Ł a z ie n k i“ ze s w y m tea trem na w o ln y m p o w ie tr z u , p o ­ ło ż o n y m na d ru g im b r z eg u k a n a łu jest wraz. z p a r k ie m z a s a d n ic z o odb u d ow -an y z w y ją tk ie m w n ę tr z . N a p o d s ta w ie f o to ­ g r a fii d a ją się o d tw o r z y ć p o s z c z e g ó ln e fa z y od b u d ow y. N a jp rz ó d o tw o r y o k ie n ­ ne i d r z w io w e z o s ta ły ze w z g lę d ó w s t a ­ t y c z n y c h w y p e łn io n e c eg łą . W e w n ą tr z w id a ć sto o tw orów m in o w y c h , k tó r e c z ę ­ ś c io w o u s z k o d z iły b o g a tą s z tu k a te r ię . N ie m c o m z a b r a k ło c z a s u , b y w y s a d z ić w p o w ie tr z e tę b u d o w lę “. T a k o m a w ia w s z y s tk ie w a ż n ie js z e z a ­ b y tk i W a r sz a w y , Z am ek, P a ła c p o d B la ch ą , p a ła c S ta s z ic a , k a te d r ę , k o ś c ió ł Św . K rzy ża , k o ś c ió ł W iz y te k ,. Św . A le k s a n d ia 1 W ilanów -. W r e s zc ie p r z e c h o d z i do G d a ń ­ s k a : „ N a js ły n n ie js z ą b u d o w lą te g o m ia ­ s ta je st k o ś c ió ł M a ria ck i, k tó r e g o c z ę śc i a r c h ite k to n ic z n e m a ją b y ć o d b u d o w a n e d o p o ło w y rok u 1949. Z n a c z n a c z ę ść je g o p ię k n e g o s k le p ie n ia s ia tk o w e g o , o p a r te g o na 28 fila r a c h , je s t ju ż o d n o w io n a . P r z y p o m o c y w in d y m a te r ia ło w e j J je d y n e g o n o w o c z e s n e g o śro d k a te c h n ic z n e g o , ja k i

5?

w id z ia łe m w P o ls c e ) w y j e c h a liś m y n a d a ch . W śró d r u in f r a g m e n ta r y c z n ie z a ­ c h o w a ły s ię w s p a n ia le b r a m y i b o g a te o b ­ r a m ie n ia ok ie n . P r o s ty m i śr o d k a m i t e c h ­ n ic z n y m i z a b e z p ie c z a s ię to, co m o ż n a je s z c z e z a b e z p ie c z y ć . S to i j e s z c z e m u r z e ­ w n ę tr z n y d w o r u A r tu s a , b ę d z ie on d o ­ p ie r o p ó ź n ie j r e s ta u r o w a n y “. O m a w ia d a le j z w ie lk im i p o c h w a ła m i p o ls k ie p la n y o d b u d o w y M a lb o rg a , a n a ­ s tę p n ie W r o c ła w ia . „ B r e s la u “, k tó r e p r z y ­ b r a ło te r a z s ta r o -s ło w ia ń s k ą n a z w ę W ro ­ c ła w , je s t p r a w ie ta k z n is z c z o n e ja k W a r ­ s z a w a “. W y m ie n ia tu k o le jn o z a b y tk i c h a r a k te r y z u ją c ich z n is z c z e n ia . „ S z c z e g ó ln ie z a a w a n s o w a n a je s t w P o l­ sc e r e n o w a c ja ś r e d n io w ie c z n y c h o b r a z ó w n a d r z e w ie o r a z r z e ź b y d r e w n ia n e j. P ro f. M a rco n i s p o r z ą d z ił w s w o im W a r s z a w ­ sk im I n s ty tu c ie s p e c ja ln y a p a r a t do p r z e ś w ie tla n ia o b r a z ó w . R ó w n ie ż p ro f. B ia n c h i-B a n d in e lli z R z y m u , k tó r y z w ie ­ d z a ł ten I n s ty tu t, w y p o w ie d z ia ł się z u z n a n ie m o ty m n o w y m a p a r a c ie . N a j ­ d e lik a tn ie js z e z a g a d n ie n ie s ta n o w i o d n o ­ w ie n ie o g r o m n e g o k r a k o w s k ie g o o łta rz a W ita S tw o sz a . T en n a j w ię k s z y o łta r z c a ­ łe g o g o ty k u (z fig u r a m i n iem a l p o d w ó j­ n e j w ie lk o ś c i n a tu r a ln e j, a le r ó w n ie ż z f i ­ g u r k a m i j a k b y p r z e z n a c z o n y m i d o te a tru la le k i z m a le ń k im i c z ę ś c io w o d o p ier o t e ­ raz w y d o b y t y m i p o s ta c ia m i tła) p o w s t a ­ w a ł w la ta c h o d 1477— 89. B y l 0 1 1 za c z a ­ s ó w a u s tr ia c k ic h w roku 1868 n ie s z c z ę ­ ś liw ie o d r e s ta u r o w a n y . P rzy n o w sz y c h r o b o ta c h k o n s e r w a to r s k ic h w roku 1932 s tw ie r d z o n o w ię k s z e sz k o d y w y r z ą d z o n e p r z e z o w a d y (I fy lo tr n p c s b a iu lu s i A n o- b iu m str ia tu m L.). P o n ie w a ż n ic m o żn a b y ło w t e d y o łta r z a d e m o n to w a ć , m u s ia n o z r e z y g n o w a ć z g a z o w a n ia n a r u s z o n y c h p r z e z o w a d y c z ę śc i. O g r a n ic z o n o się w ię c t y lk o d o p o c ią g n ię c ia w s z y s tk ic h p a r tii z a g r o ż o n y c h m in ią . N ie m c y w y w ie ź li o ł­ ta rz ja k o łu p w o je n n y . W roku 1946 p o ­ w r ó c ił on z N o r y m b e r g i d o K ra k o w a , p r z y c z y m tr a n sp o rt je g o n ie b y ł ła t w y , p o n ie w a ż o g r o m n e f ig u r y d r e w n ia n e z p a r tii ś r o d k o w e j z tr u d e m t y lk o d a ły s ię u m ie ś c ić w z a m k n ię ty c h w a g o n a c h k o le jo w y c h . D o k ła d n e b a d a n ia w y k a z a ­ ły , ż e o d r o k u 1932 je d y n ie p r e d e lla n a n o w o z o s ta ła z a a ta k o w a n a p r z e z o w a d y . P o s z c z e g ó ln e c z ę śc i o łta r z a u m ie s z c z o n o w je d n e j s a li z a m k u n a W a w e lu , g d z ie p ro f. S ło n e c k i p r z ez o k res n ie m a l t r z y ­ le tn i p r a c u je n a d ich r e s ta u r a c ją . M ożn a m ie ć p r z e ś w ia d c z e n ie , ż e to a r c y d z ie ło p ó ź n o - śr e d n io w ie c z n e g o s n y c e r s t w a d o ­ tąd m o ż e je s z c z e n ie d o c e n io n e a w y w ie ­ r a ją c e p o tę ż n e w r a ż e n ie je s t z a b e z p ie c z o ­ ne p r z e d p r z y s z ły m i u s z k o d z e n ia m i. T r z e ­ b a z a u w a ż y ć , że w s a li, w k tó r e j w y k o ­ n u je się d e lik a tn e r o b o ty , u t r z y m u j e się s ta le te m p e r a tu r ę (12— 12,5° C ), o d p o w ia ­ d a ją c ą n o r m a ln e j te m p e r a tu r z e k o ś c io ła M a ria ck ieg o , d o k tó r e g o m a p o w r ó c ić o ł­ tarz w p r z y s z ły m roku. S a m k o ś c ió ł M a­ r ia c k i z o sta ł w la ta c h od 1889— 93 r e s ta u ­ r o w a n y i w y m a lo w a n y w e d łu g p r o je k tu M atejk i. P o lic h r o m ia ta n ie o d p o w ia d a d z is ie js z y m p o ję c io m k o n s e r w a to r s k im , p o z o s ta n ie je d n a k i je s t o b e c n ie r e s ta u r o ­ w a n a , g d y ż M a tejk o b y ł n a j w y b it n ie j ­ s z y m p o lsk im m a la r z em z d r u g ie j p o ło ­ w y u b ie g łe g o s t u le c ia “. C h c ia łb y m tu w s p o m n ie ć j e s z c z e u s tn ie w y r a ż o n ą o p in ię d y r e k to r a V ic to r ia and A lb e r t M useum — M ac L e g le n a , k t ó r y na p y ta n ie c z y z a c h o d z i p o tr z e b a z a tr u d ­ n ie n ia p r z y r esta u ra cji o łta r z a s p e c j a li­ s tó w o b c y c h , o d p o w ie d z ia ł, ż e u w a ż a n a ­ sz e m e to d y w tej d z ie d z in ie za n ie n a ­ gan n e. D a le j w s p o m in a je s z c z e B irc h le r o re­ n o w a c ji fr e s k ó w w P o ls c e , z a m ie s z c z ą ją c o d n o śn e z d ję c ia . „W k o ś c ie le C y s te r s ó w w M o g ile p o d K ra k o w e m u s u n ię to c ię ż k i b a r o k o w y o łta r z g łó w n y , a n a ś c ia n a c h o d k r y w a s ię fr e sk i w c z e s n o r e n e s a n so w e , k tó r e są r e s ta u r o w a n e w s p o só b b a r d z o p o d o b n y do n a s z y c h m e to d . P r z e ło ż o n y k la sz to r u w ie d z ia ł ju ż, że p o d o b n ie w k la s z to r z e C y s te r s ó w I la u t e r iv e w e F r y b u r g u k a z a liś m y u s u n ą ć w ie lk i b a r o ­ k o w y o łta r z g łó w n y “. N a z a k o ń c z e n ie a r ­ t y k u łu o m a w ia w r e s z c ie w y k o p a lis k a p r z ed - i w c z e s n o -r o m a ń s k ic w P o ls c e . W sp o m in a w ię c o S k a łc e , o r o tu n d z ie Św . M ik o ła ja w C ie s z y n ie , o k o ś c ie le Św . A d a u k ta i F e lik s a n a W a w e lu i o w ie lu in n y c h n a s z y c h b u d o w la c h r o m a ń sk ic h . W. J. D o b r o w o l s k i .

58