H A N N A D A H M , E D M U N D STRZELCZYK, ZBIGNIEW PRUSINKIEW ICZ
A K TY W N O ŚĆ M ETA BO LIC ZN A B A K TERII GLEBY , R Y ZO SFER Y I M IK Q R Y Z O SFE R Y SOSNY (PINU S SYLVESTRIS L.)
LA SU N IE N A W O Ż O N E G O I N A W O Ż O N E G O M O C Z N IK IE M O R A Z C H L O R K IE M PO TASU
Zakład Mikrobiologii oraz Zakład Gleboznawstwa Instytutu Biologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu
Piśmiennictwo na tem at wpływu nawożenia m ineralnego na m ikroflorę gleby i systemu korzeniowego roślin uprawnych i gleb leśnych przedsta wiono wcześniej [2].
W iadom ości nasze na tem at aktywności metabolicznej bakterii glebowych są fragmentaryczne. Więcej wiadom o o aktywności metabolicznej gleb rol niczych i bakterii z nich wyizolowanych niż o aktywności gleb i bakterii glebowych i strefy korzeniowej drzew leśnych. W ielu badaczy [4, 11, 15, 17] stosowało m etodę m anom etryczną (aparat W arburga) jak o wygodną i szybką m etodę oznaczania ogólnej aktywności metabolicznej populacji drobnoustrojów w próbkach gleb lub czystych hodowlach tych organizmów. A p arat W arburga stosow ano również w badaniach m etabolizm u osadów dennych, bakterii wyodrębnionych z osadów i wody jezior o różnej troficz- ności [3, 12, 13, 14].
Celem niniejszej pracy było zbadanie aktywności metabolicznej bakterii wyodrębnionych z gleby pozakorzeniowej oraz ze strefy korzeniowej sosny rosnącej na glebie nie nawożonej i nawożonej mocznikiem i chlorkiem potasu.
M ATERIAŁ I METODY
Powierzchnię, z której pobierano próbki gleb, oraz sposób izolowania bakterii opisano w poprzedniej pracy [2].
Aktywność m etaboliczną bakterii wyizolowanych z gleby, ryzosfery i miko- ryzosfery sosny badano m etodą m anom etryczną w aparacie W arburga.
46 Dahm i in.
özczepy w eafug w z ra sta ją ce j akty w no ści— Strains m order of increasing activity
Rye. 1. Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione w pierwszych miesiącach z ryzosfery, mikoryzosfery oraz z gleby pozakorzeniowej sosny Pinus silvestris L. Pierwszy rok badań
I — bakterie z gleby pozakorzeniowej. 2 — bakterie ryzosferowe, 3 — bakterie mikoryzosferowe
Fig. 1. Oxygen uptake by bacteria isolated in the first months from root-free soil, rhizosphere and mycorrhizosphere of pine. First year of studies
1 — root-free soil bacteria, 2 — rhizosphere bacteria, 3 — mycorrhizosphere bacteria
H y d r o l i z a t k a zein y — C a s a m i n o acids
Aktywność metaboliczna bakterii gleby, ryzosfery.. 47
G l u k o z a — G lu co se
Ryc. 3. Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione po 12 miesiącach z ryzosfery, miko- ryzosfery oraz z gleby pozakorzeniowej sosny Pinus silvestris L. Drugi rok badań
objaśnienia — jak na ryc. 1
Fig. 3. Oxygen uptake by bacteria isolated after 12 months from root-free soil, rhizosphere and myconhizosphere of pine. Second year of studies
explanation — as in Fig. 1
Bakterie hodow ano w pożywce A [5] i po 48-72 godzinach hodowli w tem peraturze 26°C bakterie zmywano ze skosów i przem ywano dw ukrotnie w buforze fosforanowym (0,01 M , pH 7,0) w wirówce i pow tórnie zawieszano w tym samym buforze. Zawiesiny takie, o zmętnieniu wynoszącym 200 jednostek K letta, przy stosowaniu fotokolorym etru Klett-Sum m erson (filtr niebieski nr 42) zawierały w 1 ml około 1,2 x 109 kom órek bakterii według skali M c Farlanda.
D o badań zastosow ano 5 substratów : glukozę, octan sodu, pirogronian sodu, hydrolizat kazeiny (Casam ino acids, Difco) oraz skrobię rozpuszczalną. Badania m anom etryczne wykonywano w tem peraturze 26°C. Każde naczyńko ap aratu W arburga zawierało 2 ml zawiesiny bakterii w buforze fosforanowym, 0,2 ml 0,5 M K O H wraz z bibułą (w studzience) oraz 1 ml (10 /mioli)
Ryc. 2. Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione w pierwszych miesiącach z ryzosfery, mikoryzosfery oraz z gleby pozakorzeniowej sosny Pinus silvestris L. Pierwszy rok badań
objaśnienia — jak na ryc. 1
Ryc. 2. Oxygen uptake by bacteria isolated in the first months from root-free soil, rhizosphere and mycorrhizosphere of pine. First year of studies
48 H. Dahm i in.
H y d r o l i z a t k azeiny — Cas amino aci ds
Szczep y w edług w zrastającej aktyw ności — Strains in order o f increasing activity
Rye. 4. Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione po 12 miesiącach z ryzosfery, miko- ryzosfery i z gleby pozakorzeniowej sosny Pinus silvestris L. Drugi rok badań
objaśnienia — jak na rye. 1
Fig. 4. Oxygen uptake by bacteria isolated from root-free soil, rhizosphere and mycorrhi- zosphere of pine. Second year of studies
explanations — as in Fig. 1
substratu w ram ieniu bocznym. W przypadku hydrolizatu kazeiny oraz skrobi stosowano 5 mg w 1 ml buforu fosforanowego na każde naczyńko. W b a daniach stosowano wytrząsanie ciągłe (fazą gazową było powietrze) i czas wyrównania tem peratur 20 min. Wyniki przedstaw iono jak o ilość pobranego tlenu w ciągu 1 h przez 1 gram suchej masy (lub w przeliczeniu na 109 kom órek).
W YNIKI
Z badano aktywność oddechową 106 szczepów pochodzących z powierzchni nawożonej (25 z gleby, 34 z ryzosfery i 47 z mikoryzosfery) oraz 98 szczepów wyizolowanych z powierzchni nie nawożonej (28 z gleby, 41 z ryzo sfery i 29 z mikoryzosfery). Ogółem zbadano więc aktywność m etaboliczną 204 szczepów bakterii.
G l e b a p o z a k o r z e n i o w a . Bakterie w yodrębnione z gleby najlepiej utle niały hydrolizat kazeiny, a najsłabiej skrobię (tab. 1).
Szczepy pochodzące z gleby nawożonej w pierwszych m iesiącach po nawożeniu wykazywały mniejszą aktywność utleniania prawie wszystkich zastosowanych substratów oddechowych niż organizmy z gleby kontrolnej. Jedynie glukoza była aktywniej utleniana przez organizmy pochodzące z gleby nawożonej niż kontrolnej.
T a b e la 1 Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione z gleby pozakorzeniowej
Oxygen uptake by bacteria isolated from the root-free soil
Pochodzenie szczepów — powierzchnia Source of isolation Liczba zbadanych szczepów Number of strains studied
Średnie zużycie tlenu cm3/g suchej masy bakterii/godz* w obecności substratów ^1/109 komórek/godz**
Mean oxygen uptake cm 3/g dry matter of bacteria/hour* in the presence of the substrates /Л/109 of cells/hour**
glukoza glucose hydrolizat kazeiny casamino acids octan sodu sodium acetate pirogronian sodu sodium pyruvate skrobia starch 1^4 miesięcy po nawożeniu -— 1-4 months after fertilization
Nie nawożona 10 10,96* 46,28 8,46 10,61 4,97
N on-fertilized 5,19** 22,06 4,02 5,H 2,39
Nawożona 8 20,20* 35,98 6,02 4,12 2,13
Fertilized 9,69** 17,10 2,78 1,96 1,01
12 miesięcy po naw ożeniu-— 12 months after fertilization
Nie nawożona 18 11,17* 22,62 13,84 4,78 3,95
Non-fertilized 5,18** 10,82 6,28 2,18 1,69
Nawożona 17 9,82* 28,13 13,50 8,48 1,70
Fertilized 4,91** 14,06 6,75 4,25 0,85
T a b e la 2 Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione z ryzosfery sosny
Oxygen uptake by bacteria isolated from the rhizosphere of pine
Pochodzenie szczepów — powierzchnia Source of isolation Liczba zbadanych szczepów Number of strains studied
Średnie zużycie tlenu cm 3/g suchej masy bakterii/godz* w obecności substratów ^1/109 komórek/godz**
Mean oxygen uptake cm 3/g dry matter of bacteria/hour* in the presence of the substrates //1/102 of cells hour**
glukoza glucose hydrolizat kazeiny casamino acids octan sodu sodium acetate pirogronian sodu sodium pyruvate skrobia starch 1-4 miesięcy po nawożeniu -— 1-4 months after fertilization
N ie nawożona 28 12,26* 51,68 18,01 12,83 4,55
Non-fertilized 5,78** 24,01 7,81 6,10 2,15
Nawożona 19 11,37* 45,57 10,60 9,57 3,96
Fertilized 5,82** 22,10 5,35 4,76 2,02
12 miesięcy po nawożeniu — 12 months after fertilization
Nie nawożona 13 10,36* 24,56 10,18 4,37 0,96
Non-fertilized 4,32** 10,24 4,24 1,82 0,40
Nawożona 15 23,29* 33,96 17,59 9,82 2,74
Fertilized 11,54** 18,08 8,80 4,91 1,37
50 H. Dahm i in.
T a b e la 3 Pobieranie tlenu przez bakterie wyodrębnione z mikoryzosfery sosny
Oxygen uptake by bacteria isolated from the mycorrhizosphere of pine
Pochodzenie szczepów — powierzchnia Source of isolation Liczba zbadanych szczepów Number of strains studied
Średnie zużycie tlenu cm 3/g suchej masy bakterii/godz* w obecności substratów /d/109 komórek/godz**
Mean oxygen uptake cm 3/g dry matter of bacteria/hour* in the presence of the substrates /М'10ч of cells hour**
glukoza glucose hydrolizat kazeiny casamino acids octan sodu sodium acetate pirogronian sodu sodium pyruvate skrobia starch 1-4 miesięcy po nawożeniu -— 1-4 months after fertilization
Nie nawożona 20 9,14* 55,98 12,07 7,31 3,75
Non-fertilized 4,32** 26,84 5,44 3,58 1,22
Nawożona 29 10,57* 51,11 11,14 9,39 4,03
Fertilized 5,44** 25,59 5,79 4,65 2,05
12 miesięcy po naw ożeniu-— 12 months after fertilization
Nie nawożona 9 12,21* 28,97 12,50 5,34 0,86
Non-fertilized 5,09** 12,07 5,21 2,23 0,36
Nawożona 18 14,07* 42,67 15,50 4,22 1,47
Fertilized 6,40** 19,30 7,0 1,86 0,65
Po upływie roku od nawożenia bakterie z gleby nawożonej aktywniej utleniały hydrolizat kazeiny oraz pirogronian sodu, ale nie były to różnice znaczące.
R y z o s f e r a . Najlepszym substratem oddechowym dla zbadanych bakterii pochodzących z ryzosfery drzew nawożonych i nie nawożonych był hydrolizat kazeiny (tab. 2). Najmniejsze zużycie tlenu zaobserwow ano w obecności skrobi. Bakterie wyodrębnione w pierwszych miesiącach po zastosowaniu nawozów wykazywały mniejszą aktywność oddechową wobec wszystkich za stosowanych substratów w porów naniu z organizmami wyodrębnionym i z ryzosfery roślin powierzchni nie nawożonej. N atom iast po upływie roku od nawożenia bakterie wyodrębnione z ryzosfery roślin nawożonych utleniały aktywniej wszystkie połączenia organiczne zastosowane do badań.
M i k o r y z o s f e r a . Bakterie mikoryzowe, podobnie jak glebowe i ryzo- sferowe, najlepiej utleniały hydrolizat kazeiny, a najsłabiej skrobię (tab. 3). Bakterie wyizolowane z mikoryzosfery drzew nawożonych w pierwszych m iesią cach po wysianiu nawozów utleniały zastosowane związki organiczne z podobną aktywnością jak organizmy pochodzące z m ikoryzosfery roślin kontrolnych.
Po upływie roku bakterie pochodzące z m ikoryzosfery drzew powierzchni nawożonej lepiej utleniały hydrolizat kazeiny niż organizmy z m ikoryzosfery
Aktywność metaboliczna bakterii gleby, ryzosfery. 51
kontrolnej. Pozostałe substraty organiczne utleniane były z aktywnością zbliżoną lub nieznacznie lepiej (glukoza i octan sodu) w porów naniu z bakteriam i pochodzącymi z mikoryzosfery drzew kontrolnych.
DYSKUSJA
Przydatność m etod m anom etrycznych w badaniach m etabolizm u gleby lub czystych szczepów wyizolowanych z tego środowiska podkreślało wielu badaczy [4, 8 , 17]. Badania te, jak już wspom niano, dotyczyły głównie
gleb uprawnych lub bakterii wyodrębnionych z tych gleb.
W niniejszej pracy przedstaw iono wyniki badań nad aktywnością odde chową bakterii gleby i strefy korzeniowej sosny rosnącej na glebie nie nawożonej i nawożonej mocznikiem i chlorkiem potasu. W ybór substratów do przeprowadzonych doświadczeń (glukoza, hydrolizat kazeiny, octan, pirogronian sodu i skrobia) był podyktow any dość powszechnym występo waniem zastosowanych substancji w glebie. Jak wiadomo, aminokwasy i cukry proste należą do najważniejszych składników wydzielin korzeniowych roślin [8, 9, 10, 16].
W niniejszej pracy stwierdzono, że najlepszym substratem oddechowym dla zbadanych bakterii, niezależnie od ich pochodzenia, był hydrolizat kazeiny. W yraźna preferencja w wykorzystywaniu połączeń białkowych przez bakterie glebowe wydaje się w pełni uzasadniona powszechnym występo waniem tych połączeń w glebie. Same m ikroorganizm y przyczyniają się do zmian składu wolnych aminokwasów w tym środowisku zarów no przez ich rozkład, jak i syntezę [6].
Znacznie mniej chętnie wykorzystywanym substratem oddechowym była glukoza, chociaż jest ona uznawana za jedno z najłatwiej dostępnych źródeł węgla i energii w glebie. Nie stanowi to jednak reguły, o czym świadczą wyniki niniejszych badań oraz obserwacje w ykonane przez innych autorów [15], którzy twierdzili, że utlenianie glukozy w glebie leśnej przebiegało w um iarkowanym , a nawet małym tempie, przy częstym występowaniu fazy zastoju.
Niewiele jest danych na tem at utleniania przez m ikroflorę glebową niektórych kwasów organicznych. Stwierdzono, że ich mieszaniny m ogą być utleniane szybciej niż glukoza, czy hydrolizat kazeiny [4, 15]. Octan i piro gronian sodu zastosowane w naszych badaniach należą według B o s e i in. [1] do najsłabiej utlenianych związków przez m ikroflorę gleby. Niektórzy badacze [17] stwierdzili, że spośród 7 substratów (sacharoza, glukoza, alanina, ksyloza, octan, pirogronian i bursztynian) pirogronian należał do najwol niej pobieranych substancji zarów no przez szczepy wyizolowane z ryzosfery pszenicy, jak i z gleby kontrolnej. N atom iast octan należał do najchętniej przez te bakterie utlenianych substratów.
52 H. Dahm i in.
Wyniki niniejszej pracy wykazały, że niezależnie od pochodzenia bakterii pirogronian był słabo wykorzystywanym substratem oddechowym. Przeciwnie, octan był utleniany podobnie jak glukoza w stopniu um iarkowanym , a niekiedy nawet chętniej (głównie przez organizmy ryzosferowe i miko- ryzosferowe).
Niezwykle skrom ny jest stan wiedzy dotyczącej aktywności amylolitycznej bakterii glebowych. Stwierdzono, że skrobia jest rozkładana na ogół m ało intensywnie i nie przez wszystkie bakterie. Również bakterie zbadane w tej pracy charakteryzowały się małym pobieraniem tlenu w obecności skrobi.
Porównanie oddychania bakterii wyodrębionych z powierzchni nawożonej i kontrolnej sugeruje, że aktywność m ikroflory bakteryjnej gleby może mieć przypuszczalnie związek z jej nawożeniem, głównie ze zmianam i w składzie rodzajowym i gatunkowym drobnoustrojów pod wpływem nawożenia. W strefie korzeniowej roślin kontrolnych (ryzosferze i mikoryzosferze) dom inującą grupą bakterii były formy pleomorficzne należące do gatunku Arthrobacter globi-
formis. W glebie pozakorzeniowej formy pleomorficzne były równie liczne
jak laseczki należące do gatunku Bacillus circulans. Nawożenie spowodowało wzrost liczebności pałeczek G( —) Pseudomonas fluorescens w ryzosferze i mikoryzosferze. W glebie pozakorzeniowej pod wpływem nawożenia zwiększył się znacznie procentowy udział laseczek Bacillus circulans wśród populacji bakterii. Nawożenie spowodowało więc zmiany w sukcesji bakterii w zbadanych środowiskach. To było z pewnością powodem zarów no zmian w średniej aktywności oddechowej (metabolicznej), jak również w przedstawionych na rysunkach szeregach tej aktywności. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że nie tylko rodzaje, czy gatunki należące do tego samego rodzaju, lecz nawet szczepy bakterii mogą różnić się aktywnością m etaboliczną.
WNIOSKI
— Najlepszym substratem oddechowym dla wszystkich zbadanych bakterii był hydrolizat kazeiny. Najmniejsze zużycie tlenu zaobserwowano w obecności skrobi.
— Największe różnice w aktywności oddechowej bakterii wyizolowanych po zastosowaniu nawozów zaobserwowano u organizmów pochodzących z ry zosfery, a najmniejsze u mikoryzosferowych.
— Ogólnie bakterie wyizolowane w pierwszych miesiącach po nawożeniu gorzej utleniały zastosowane połączenia organiczne niż organizmy wyodręb nione po upływie roku od nawożenia.
LITERATURA
[1] B o se B.. S t e v e n s o n I. L.. K a t z n e l s o n H.: Further observations on the metabolic activity of the soil microflora. Proc. Nat. Inst. Sei. India 25, 1959, 223.
Aktywność metaboliczna bakterii gleby, ryzosfery. 53 [2] D a h m H., S tr z e lc z y k E., P r u s in k ie w ic z Z.: Wpływ nawożenia lasu mocznikiem i chlorkiem potasu na rozwój bakterii o określonych właściwościach fizjologicznych w glebie i strefie korzeniowej sosny (Pinus sylvestris L.). Roczn. glebozn. 37, 1986,
139.
[3] D o n d e r s k i W., S tr z e lc z y k E.: Metabolie activity o f planktonie bacteria in three lakes of different trophy. Bull. Acad. Polon. Sei. 1-2, 1980, 39.
[4] K a t z n e ls o n H., S te v e n s o n I. L.: Observations on the metabolic activity o f the soil microflora. Can. J. Microbiol. 2, 1956, 611.
f*l I o c h h c a d A. G.. C h a se F. E.: Qualitative studies of soil microorganisms. V. Nutritional requirements of the predominant bacterial flora. Soil Sei. 55. 1943. 185.
[6] P a y n e T. M. B., R o u a tt J. W., L o c h h e a d A. G.: The relationship between soil bacteria with simple nutritional requirements and those requiring amino acids. Can. J. Microbiol. 3, 1957, 73.
[7] R o v ir a A .D .: Plant root exudates. Bot. Rev. 35, 1969, 35.
[8] R o v ir a A. D.: Plant root excretions in relation to the rhizosphere effect. I. The nature of root exudates from oats and peas. Plant a. Soil 7, 1956, 178.
[9] S la n k is V., R u n e c k le s V. C., K r o t k o v G.: Metabolites liberated by roots of white pine (Pinus strobus L.) seedlings. Physiol. Plant. 17, 1964, 301.
[10] S m ith W. H.: Release of organic materials from the roots of tree seedlings. Forest Sei. 15, 1969, 138.
[11] S t e v e n s o n I. L., K a t z n e ls o n H.: The oxidation of ethanol and acetate in soils. Can. J. Microbiol. 4, 1958, 73.
[12] S tr z e lc z y k E., M ie lc z a r e k A.: Comparative studies on metabolic activity of planktonie, benthic and epiphytic bacteria. Hydrobiologia 38, 1971, 67.
[13] S tr z e lc z y k E., K a m y s z e k Z.: Preliminary studies on metabolic activity o f bacteria isolated from water of two different lakes. Zesz. nauk. UM K, Nauki Mat.-Przyr., Prace Limnolog. 6, 1971, 39.
[14] S tr z e lc z y k E., L e n ia r s k a U., D o n d e r s k i W.: Studies on metabolic activity of benthic bacteria isolated from three lakes. Acta Microbiol. Polon. 6, 1974, 125.
[15] S tr z e lc z y k E., L e n ia r s k a U., S ite k J.: Manometrie studies with soils o f the forest reservation “Las Piwnicki”. Pol. J. Soil Sei. 8, 1975, 163.
[16] V a n c u r a V.: Root exudates of plants. I. Analysis of root exudates o f barley and wheat in their initial phases of growth. Plant a. Soil, 21, 1964, 231.
[17] Z a g a iło A .C ., K a t z n e ls o n H.: Metabolic activity of bacterial isolates from wheat rhizosphere and control soil. J. Bacteriol. 73, 1957, 760.
Г. ДА М , Э. С ТШ Е Л ЬЧ И К , 3. П РУ С И Н К ЕВ И Ч МЕТАБОЛИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ БАКТЕНИЙ ПОЧВЫ. РИЗОСФЕРЫ И МИКОРИЗОСФЕРЫ СОСНЫ (P IN U S S Y L V E S T R IS L.) ЛЕСА НЕУДОБРЯЕМОГО И УДОБРЯЕМОГО МОЧЕВИНОЙ И ХЛОРИДОМ КАЛИЯ Кафедра микробиологии, Кафедра почвоведения Института биологии Университета им. Н. Коперника в Торуне Р е з ю м е Авторы изучали влияние двух видов минеральных удобрений (мочевины, хлористово калия) на метаболическую активность бактерий почвы, ризосферы и микроризосферы сосны. Способность бактерий окисления разных органических соединений (глюкозы, растворимого крахмала, уксуснокислого натрия, гидролизата казенны) определяли
респи-54 H. Dahm i in. рометрическим методом в аппарате Варбурга. В общем числе была проанализирована метаболическая активность 204 штаммов бактерий. Лучшим респирационным субстратом оказался гидролизат казеина, а наиболее трудным для окисления оказался крахмал. Значительные различия в окислительной способности были обнаружены у бактерий ризосферы сосны на удобренных участках. Самыми незначительными оказались различия у бактерий микоризосферы, изолированных из этих участков. Совокупность бактерий изолированных в течение первых месяцев после внесения мочевины и хлористого калия на опытные участки характеризовалась меньшей способностью окисления исследуемых органических субстратов в сравнении с бактериями изолированными через год после внесения удобрений. H. D A H M , Е. STRZELCZY K . Z. PR U SIN K IE W IC Z
M ETA BOLIC ACTIVITY O F SOIL. R H IZ O SPH ER E A N D M Y C O R R H I- ZO SPH E R E BACTERIA O F PI NE (PINV S SYLVESTRIS L.) ISOLA TED
FR O M N O N -FE R T IL IZ E D A N D F E R T IL IZ E D SOIL W IT H U R EA A N D PO TASSIU M C H L O R ID E
Laboratory of Microbiology and Laboratory of Soil Science, Instytute of Biology, N. Copernicus University
S u m m a r y
Studies were carried out on the influence of mineral fertilizers (urea and potassium chloride) on the development o f bacteria capable o f utilizing different organic compounds (glucose, sodium acetate, sodium pyruvate, casamino acids and soluble starch). The respiro- metric method (Warburg apparatus) was applied. In general the metabolic activity of 204 bacterial strains was studied. It was found that the best respiratory substrate were casamino acids. The lowest oxygen uptake in the bacteria studied was shown in the presence o f starch. Greatest differences in the respiratory activity were found in the rhizosphere and the smallest in mycorrhizosphere organisms. In general the bacteria isolated during the first months after fertilization oxidized to a smaller degree the organic substrates used than those derived after one year.
D r Hanna Dahm Instytut Biologii U M K Toruń. ul. Gagarina 9
