Zbigniew Brochwicz
Technika malarska "szypolen"
(chipolin) i jej identyfikacja w
zabytkowych obiektach
Ochrona Zabytków 16/1 (60), 21-27
1963
ZBIGNIEW BROCHWICZ
TECHNIKA MALARSKA „SZYPOLEN“ (CHIPOLIN) I JEJ IDENTYFIKACJA
W ZABYTKOWYCH OBIEKTACH
P u n k te m w yjściow ym do szerszego om ów ie n ia technika m alarskiej, określonej m ianem ,,szy polen“ (chipolin) i stosow anej w X V III w ie ku, je st książka W atina „L ’a r t du P e in tre Do r e u r V ern isser“ г, w ydana w P a ry żu w 1753 r. W rozdziale pierw szym , a rty k u le d ru g im — * ,,Ο sposobie roboty farb ą rozezynioną klejem , nazw anej szypolen (chipolin)“, auitor szczegóło w o om aw ia w yżej w ym ienioną technikę, stoso w aną wówczas pow szechnie do m alow ania d rew n iany ch elem entów dekoracyjnych w e w nętrzach oraz m ebli. T echnika ta o p a rta była n a n a stę p u jących czynnościach:
P r z e k l e j e n i e p r z e d m i o t u z a p o m o c ą k l e j u („1 a n t r y k o w a n i e “). Do p rze k leje n ia d rew n a przyg o to w an o n a s tę p u ją c y roztw ór: trz y główki czosnku i garść li ści piołunu gotow ano w wodzie, n astęp n ie roz tw ó r zagęszczano, po czym cedzono przez płót n o i do tego dodaw ano m ocny klej pergam inow y o raz sól i ocet. Całość gotow ano jeszcze raz. R oztw orem ty m nasycano w szystkie elem enty drew niane, przeznaczone do mailowania. Po w y schnięciu n akład ano w arstw ę przygotow aną w
1 N iem ieck ie w y d a n ie tej k sią ż k i u k a za ło się w 1779 r. w L ip sk u pod ty tu łe m „D er S ta ffie r m a le r ”. (E. B e r g e r , „ Q u e lle n f ü r M a l te c h n i k w ä h r e n d d e r
R en aiss an ce u n d d e r e n F o lg e z e i t”, M ü n ch en 1901,
s. 78). W yd an ie p o lsk ie, p rzetłu m a czo n e z czw a rteg o w y d a n ia fr a n c u sk ie g o p rzez W. S iek ierzy ń sk ieg o , u k a
-m astępujący sposób: -m ocny klej perga-m inow y rozcieńczano ciepłą wodą, dodaw ano do tego k redę i ogrzew ano w ciągu pół godziny, dobrze m ieszając. W atin określa tę w arstw ę jako ,,lan- tr y k “ biały.
Z a p r a w i a n i e ( g r u n t o w a n i e ) . N a stęp n ą czynnością było założenie k ilk u w a rstw zapraw y, k tó rą przygotow yw ano w n astępujący sposób : m ocny roztw ór klej u pergam inow ego za sypyw ano dobrze sproszkow aną k red ą n a g ru bość jednego cala, po czym pozostaw iano w spo koju n a pół godziny. Po upływ ie tego czasu ca łość dobrze m ieszano, podgrzew ano i w sta n ie ciepłym nanoszono 7— 10 w a rstw zapraw y, ro z prow adzając każdą bardzo cienko i rów no. O statnią w arstw ę zapraw y zakładano nieco słab szą.
P o l e r o w a n i e z a p r a w y . Po w y schnięciu o statn iej w arstw y zapraw y p rzy stępo wano do polerow ania. C zystą zim ną wodą zw il żano pow ierzchnię zapraw y, n astęp n ie szlifow a n o pum eksem , po czym polerow ano odpow ied n io d o teg o celu przygotow anym i kaw ałkam i białego d rew n a 2. O statnią czynnością było w y
-zało się w W iln ie w 1854 r. pt. „N a u k a t e o r e t y c z n o -
p r a k t y c z n a s z t u k i m a l a r z a , p o z ł a c a r z a i la k i e r n i k a ”.
2 D o p o lero w a n ia sto so w a n o w y su sz o n e g a łą z k i bzu, o d p o w ied n io do tego celu obrobione (po u su n ięciu k ory i łyk a).
gładzenie zapraw y czystym , now ym płótnem w celu uzyskania bardzo gładkiej, lu strzan ej po w ierzchni.
M a l o w a n i e . Ja k o przykład p o daje W a tin przygotow anie fa rb y sreb rzy sto b iałej. W ty m celu poleca u trzeć biel ołow ianą z dobrą k r e d ą 3. K ażdy z tych w ypełniaczy osobno m ieszano p rzedtem z w odą do chw ili uzyskania dość gę stej konsystencji, a n astęp n ie m ieszano razem z sobą, m niej więcej w stosunku 1 : 1 4. Dla uzy sk an ia srebrzystobiałej barw y dodaw ano do uprzednio 'przygotowanej m asy in d y ch tu 5 i czer ni, u ta rty c h rów nież z w odą w ty m sam ym sto su n k u jak biel ołow iana z 'kredą. Całość dobrze m ieszano, n astęp nie dodaw ano klej pergam ino w y, cedzono przez d elik atn e sito w łosiane i m a low ano. Zazw yczaj nak ład ano dw ie w arstw y, sta ra ją c się p rzy ty m każdą z ty ch w a rstw za łożyć bardzo starannie, a więc cienko i równo. P r z e k l e j e n i e (,,1 a n t r y k o w a n i e ”). Jak o o statn ią zakładano w arstw ę izolacyjną. Do tego celu służył słaby roztw ór kleju. Przekle- jan o bardzo ostrożnie za pom ocą delikatnego m iękkiego pędzla, sta ra ją c się ró w nom iernie p o k ry ć całą pow ierzchnię w a rstw y m alarsk iej. P rzeklejano na ogół dw a razy.
L a k i e r o w a n i e . P o w yschnięciu w artw izolacyjnych przystępow ano do lakierow ania. Do tego celu służyły lak ie ry spirytusow e. W atin poleca d w u - lub trz y k ro tn e lakierow anie. W oparciu o rozdział IV jego książki („Sztuka la k ie rn ik a “), należy przypuszczać, że do tego celu używ ano lakierów o bardzo dużej przezroczysto ści i p raw ie bezbarw nych. W skład kom pozycji ty ch lakierów w chodziły najczęściej tak ie żyw i ce jak m astyks, san d arak oraz szelak.
Nazw a tech nik i „szypolen” (chipolin) pocho dzi od słow a włoskiego „cipolla“ (cipolla — m a
3 W p o lsk im w y d a n iu (tłu m a czen ie S iek ierzy ń sk ie- go) zam iast sło w a k red a w y stę p u je sło w o „ m ieł”, co po ro sy jsk u oznacza kredę.
4 W atin m iesza n in ę b ie li oło w ia n ej z kredą w ró ż n y ch stosu n k ach (1 : 1 lu b 16 :1 0) ok reśla n a zw ą b lej- w a jsu lżejszego.
5 In d ych t — d aw n a n azw a indygo.
6 E. B e r g e r , op. cit.
7 E. B e r g e r , op. cit.
ła cebulka) 6. Należy przypuszczać, że pierw ot n ie m ianem „szypolen“ określano praw dopodob n ie w yłącznie jedn ą czynność, m ianow icie prze- k leja n ie drew na roztw orem , zaw ierającym w sw ym składzie w yciąg soku czosnkowego, lub ew entualnie soku cebulowego. O stosow aniu :e- go rodzaju p rzek lejenia drew na przed założeniem zapraw y w spom ina już nieco w cześniej Antonio Palom ino (1663— 1726) 7. P o daje on, że sokiem czosnkow ym lub cebulow ym p rze k leja n o takie podłoża ja k drew no, szkło lub blachę. Nie ulega w ięc w ątpliw ości, że stosow anie teg o rodzaju w yciągów do p rze k leje n ia podłoża spełniało, z dzisiejszego p u n k tu w idzenia, dw ie zasadnicze funk cje:
1. Było do pew nego stopnia czynnikiem konserw ującym , a to ze w zględu n a za w artość olejków eterycznych, przede w szystkim zaś olejku czosnkowego, któ rego działanie jest bezsprzecznie co n aj m niej b a k te rio sła ty c z n e 8.
2. Z aw arte w olejkach eteryczn ych siarczki organiczne (dwu-, tró j- i czterosiarczki allylo-propylu) razem z innym i zw iązka m i w ielkocząsteczkow ym i 9 za w a rty m i w soku, n adaw ały roztw orow i c h a ra k te r m ieszaniny pow ierzchniow o czynnej, stąd też zm niejszały napięcie 'powierzchniowe
i zw iększały ty m sam ym adhezję innych roztw orów , stosow anych kolejno d o prze- klejam a podłoża (roztw ory k lejó w zwie rzęcych).
W łasności k lejące soku czosnkowego i cebu lowego (przede w szystkim zaś teg o pierwszego) znane już b y ły w średniow eczu. Cennino C enni- n i 10 w rozdziale 153 „Sposób zrobienia innej w y traw y z czosnkiem i w czym będzie najlepiej ją stosow ać”, podaje sposób p rzyg o to w an ia
pod-8 Z p racy B. T o k i n a „ F i t o n c y d y ” (PW R iL, W ar sza w a 1953) w y n ik a , że d zia ła n ie o le jk ó w e te ry czn y ch so k u czosn k ow ego i ceb u lo w eg o jest ró w n ież b a k terio - i grzyb ob ójcze.
9 P raca zb iorow a „ S ło w n i k T o w a r o z n a w c z y ”, W ar sza w a 1953, tom II, s. 704.
10 C en n in o С e η n i n i, „ T r a t t a t o della p i t t u r a ”, 1437 r. W tłu m a czen iu p o lsk im „ R z e c z o m a l a r s t w i e ”, z języ k a w ło sk ie g o p rzeło ż y ł S a m u e l T y sz k ie w ic z (F lo rencja, ofic. T y sz k ie w ic z ó w 1933 r.; W rocław , Z akład im . O ssoliń sk ich 1955 r.).
łoża .pod złocenia, w skład którego jako sipoiwo w iążące w chodził w łaśnie sok czosnkow y 11.
Z .powyższych faktów p łynie oczyw isty w n io sek, że pojęcie techn iki „szypolen“, opisanej przez W atina, zostało przez .niego rozszerzone i że w łaściw ie p ierw otn ie m usiało oznaczać ściśle O k r e ś lo n ą czynność, a m ianow icie p ierw sze prze- k le je n ie drew na za (pomocą soku czosnkow ego w c e lu zw iększenia adhezji n astęp n y ch w artw .
B adania przeprow adzone w Zakładzie Tech nologii i T echnik M alarskich U n iw ersy tetu im. M. K opernika w T oruniu (potwierdziły, że te c h n ik a ta była w X V III w iek u pow szechnie stoso w a n a n ie ty lk o do m alow ania m eb li a le i do przedm iotów , tw orzących w y stró j w n ę trz k o ścielnych (ołtarze, stalle, am bony). Typow ym przykładem , n a k tó ry m a u to r niniejszego a r ty k u łu przeprow adził sw oje badania, są sta lle z 1730 ro k u pochodzące z Lubinia, pow. K ościan, w o j. poznańskie 12.
' O K R E ŚL E N IE T EC H N IK I „SZ Y P O L E N ” N A P O D ST A W IE B A D A Ń PRZEK R OJÓ W
O kreślenie techniki „szypolen“ .przeprowa dzono n a podstaw ie badań p rzekrojów w a rstw m alarskich 13. W ty m celu próbki w a rstw m a la r skich w raz z zap raw ą zstapiano w p a ra fin ie na szkiełku przedm iotow ym do .połowy ich w y so kości w pozycji pionow ej. N astępnie, za pom ocą ostrej brzytw y, w yrów nyw ano pow ierzchnię przek ro ju . W stępne obserw acje m ikroskopow e w ykazały obecność .dwóch białych w a rstw prze- m alow ań, n a stę p n ie cienką w arstw ę w ern ik su o zabarw ieniu b ru n atn y m i w reszcie dość grubą, białą, po ro w atą w arstw ę, odpow iadającą z a p ra wie, bez w yraźny ch granic w ew nętrznego po działu w arstw ow ego. N a podstaw ie ty ch ob ser w acji m ożna byłoby 'bez dalszych badań w y prow adzić b łęd n y wniosek, że ostatnia, gruba,
11 W łasn ości so k u czo sn k o w eg o jak o sp o iw a pod zło cen ia om a w ia dr H anna J ęd rzejew sk a w sw y m k o m en tarzu tech n o lo g iczn y m do o sta tn ieg o p o lsk ie g o
w y d a n ia Cenndno Cennimiego o. c. s. 178.
12 S ta lle z L u b in ia od 1961 r. zn ajd u ją się w k o n se r w a c ji w P ra co w n ia ch K o n serw a cji Z a b y tk ó w w T oruniu.
13 Z b ig n iew B r o c h w i c z , Z a s to s o w a n i e b a r w
n i k ó w o r g a n i c z n y c h do b a d a n ia p r z e k r o j ó w w a r s t w m a l a r s k i c h i z a p r a w , „M ateriały Z a c h o d n io P o m o r
-biała, p orow ata w arstw a stanow ić m oże w cało ści w yłącznie zapraw ę m alarską.
P rzeprow adzone n a przekrojach szczegó łow e badania m ikrochem iczne, m ające na celu o kreślenie ro d zaju w ypełniaczy i spoiw, w y k a zały co n a stę p u je:
B a d a n i e b i e l i o ł o w i a n e j — 2РЬСОз*РЬ(ОН)2. W celu stw ierd zen ia bieli oło w ianej w poszczególnych w a rstw ac h p rzek ro ju , zastosow ano dw ie rea k c je m ikrochem iczne.
1. Połow ę p rzek ro ju 1 p o trak to w an o w od n ym roztw orem Na2S. W obecności bieli ołow ianej w ystąpiło b ru n a tn e lu b b ru n a t- n o c z am e zabarw ienie poszczególnych w arstw . W w y n ik u rea k c ji pow stał PbS, zgodnie z rów naniem : Pb** + S " = PbS. U zyskane w yniki ilu s tru je ry su n e k sche m atyczn y — przekrój 1.
2. Połow ę p rz e k ro ju 2 p o trak to w an o n a j p ierw 2пСНзСООН, po czym zadano Ja w K J 14. Po w y schnięciu p rzem yto 96% alkoholem etylow ym . W Obecności bieli ołow ianej w ystąpiło żó łto cytry n ow e za b a rw ie n ie na sk u te k pow stania P b J2 zgodnie z rów naniem : Pb** + 2 J' = P b J2. U zyskane w yniki ilu s tru je ry su n e k sche m a ty c zn y — p rzekrój 2.
Na podstaw ie przeprow adzonych badań w y odrębniono w łaściw ą w arstw ę zapraw y oraz w a r stw ę m a la rsk ą zaw ierającą w sw ym składzie w y łącznie biel ołow ianą. W m asie zapraw y obok bieli ołow ianej, stw ierdzono rów nież w y stę p o w anie k re d y — О аСО з15.
O k r e ś l e n i e w i e l o w a r s t w o w e j s t r u k t u r y z a p r a w y . Połow ę p rze k ro ju 3 nasycono m ieszaniną barw iącą, żłożoną z l°/o alkoholow ego roztw o ru zieleni m alachitow ej oraz z o lejk u cedrow ego (1 :1). P o 30 m in utach , za pom ocą o strej brzytw y, usu n ięto bardzo
cien-s k ie ”, t. V, 1959 r.; t e n ż e , I d e n t y f i k a c j a cien-s k r o b i i
z w i ą z k ó w b i a ł k o w y c h n a p r z e k r o j a c h w a r s t w m a l a r s k i c h i z a p r a w , „M ateriały Z a c h o d n io -P o m o r sk ie ”,
t. V I, 1960 r.
14 Z a sto s o w a n ie J2 w K J je s t o t y le w y g o d n ie js z e w b ad a n ia ch n iż KJ, p o n iew a ż m o żn a jed n o cześn ie w y k r y w a ć ró w n ie ż sk rob ię (m ąkę) w y stę p u ją c ą c z ę sto w sta r y c h zap raw ach .
15 O k reślo n o n a p o d sta w ie rozm azu w odnego* stw ie r d z a ją c p rzed e w sz y stk im ob ecn o ść C occolith ae.
23
k ą w arstw ę zapraw y, zabarw ioną inten sy w nie przez zaadsorbow any b arw n ik . Czynność tę w y konano p rzy stałej k o n tro li m ikroskopow ej. W w y n ik u przeprow adzonego zabiegu stw ierd zo no w m asie zapraw y cztery w y ra ź n e w arstw y, co ilu stru je ry su n ek schem atyczny p rze k ro ju 3.
O k r e ś l e n i e s p o i w w i ą ż ą c y c h w p o s z c z e g ó l n y c h w a r s t w a c h p r z e k r o j u . W celu ok reślen ia spoiw w ią żących w poszczególnych w arstw ach p rzek roju przeprow adzono n astęp u jące b ad ania:
1. Połowę przek ro ju nasycono l°/o w odnym roztw orem k arm in u -in d y go. P o up ły w ie 30 m i n u t p rzem yto płaszczyznę p rze k ro ju 96% alko holem etylow ym w celu u sunięcia pow ierzchnio w ego zabarw ienia. W zależności od s tru k tu ry p o szczególnych w arstw , stopień adso rpcji b arw n i ka okazał się różny. W łaściw a w a rstw a zapraw y zabarw iła się n a kolor ciem noniebieski, n a to m iast w arstw a m alarsk a o ry g in aln a zabarw iła się n a k olor jasnoniebieski. W arstw y olejnych przem alow ań nie w ykazały żadnej adsorpcji. U zyskane w y nik i ilu s tru je ry su n e k schem atycz n y 4. B adanie powyższe m iało n a celu w y raźn e w yodrębnienie zw arty ch s tr u k tu r olejn ych od s tr u k tu r porow atych, zaw ierający ch w sw ym składzie spoiw o w odne i w y raźn ie adsorbujących roztw ory barw nika.
2. Połow ę przek ro ju p o trak to w an o jed n ą krop lą 5°/o roztw oru siarczanu m iedzi — CuSOt, po czym, po upływ ie 60 sekund, usunięto n a d m iar roztw o ru z pow ierzchni p rz e k ro ju za po m ocą bibuły filtracy jn ej. N astępnie, za pomocą cienkiej m ikrokapilary, n aniesiono k roplę 20% ługu sodowego — NaOH. W w y n ik u reak cji b iu - retow ej w a rstw a zapraw y, zaw ierająca spoiw o białkow e zabarw iła się na kolor fioletow y. W ar stw a m alarska, oznaczona na ry su n k u n u m e rem 4 — zabarw iła się rów nież na kolor fio letow y, o nieco jaśniejszym jed n ak odcieniu. U zyskane produ kty rea k c ji św iadczą o w y stę p o w aniu w ty ch w arstw ach spoiw a białkow ego (kleje zwierzęce). In n e w arstw y (przem alow ania) nie zab arw iły się, co w y raźn ie w sk azu je n a ich olejną stru k tu rę .
1(i Prace nad zastosowaniem fluorochrom ów do b a dania przekrojów w arstw m alarskich i zapraw p ro wadzone są w Zakładzie Technologii i Technik M alar skich UMK w Toruniu.
3. Połow ę p rzek ro ju p re p a ra tu potrak tow an o 2n СНзСООН, n astęp n ie przeniesiono go do n a czynia szklanego ze szlifem i um ieszczono n a zlew ce 100 m l w ypełnionej w odą (w ciągu 6 g o dzin). N ieznaczna hydroliza zw iązków białk o w ych, jak a w ty m czasie nastąpiła, 'pozwoliła n a przeprow adzenie reakcji z zim nym testem ninhydrynow ym . Do analizy uży to 0,25% ace tonow y roztw ór n in h y d ry n y . Połow ę p rzek ro ju p otraktow ano więc k ro p lą roztw oru n in h y d ry n y i p re p a ra t pozostaw iono w ciem ności w ciągu 24 godzin. P o u p ły w ie teg o czasu stw ierdzono w yraźnie fioletow e zabarw ienie (o odcieniu czer w onaw ym ) m asy zap raw y o raz jaśn iejsze za barw ienie fioletow e w a rstw y m alarskiej, ozna czonej na ry su n k u n u m ere m 4. Inne pozo stałe w arstw y n ie zalbarwiły się. U zyskane w y nik i św iadczą o w ystępow aniu w ty ch dwóch w arstw ach spoiw a białkow ego (kleje zwierzęce). W yniki t e ilu stru je ry su n ek schem atyczny 6.
4. Połowę p rze k ro ju 7 potrakto w ano , kroplą ro ztw o ru ro d am in y В (0,01% w 2n СНзСООН). P o przem yciu pow ierzchni p rze k ro ju 96% alko holem etylow ym , stw ierdzono pod m ikroskopem w św ietle u ltrafio leto w y m p adający m (UV) w y raźną, jasnoźółto flu o ry zu jącą bardzo cienką w arstw ę, oznaczoną n a ry su n k u schem atycznym 7. kolejn ym n u m erem 4. W arstw a ta stanow i praw dopodobnie p rzek lejen ie izolacyjne pod w arstw ą lakieru 16.
©
i — ®
(D
Przekrój nr 1. A — połowa przekroju nie poddana działaniu Na2S; В — połowa przekroju poddana dzia łaniu Na2S; 1 — w arstw a olejna, zaw ierająca biel cyn kową — ZnO (wtórne przemalowanie); 2 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (pierwsze przemalowanie); 3 — bardzo cienka b ru n atn a w arstw a w erniksu; 4 — oryginalna w arstw a m alarska zawie rająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2 5 — zapra wa kredow o-klejow a zaw ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2
Przekrój nr 2 A — połowa przekroju nie poddano działaniu 2nC H 3C O O H + J2 w K J; В — połowa prze kro ju poddana działaniu 2nC H 3C O O H + J2 w KJ; 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową ZnO (w tór ne przem alowanie); 2 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (pierwsze przem alowanie); 3 — bardzo cienka b ru n atn a w arstw a w erniksu; 4 — ory ginalna w arstw a m alarska zaw ierająca biel ołowianą 2PbC 03 . Pb(OH)2; 5 — zapraw a kredow o-klejow a za w ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2.
Przekrój nr 5. A — połowa przekroju nie poddana działaniu reakcji biuretow ej; В — połowa przekroju poddana działaniu reakcji biuretow ej; 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (wtórne prze malowanie); 2 — warsitwa olejna zaw ierająca biel cyn kową — ZnO (pierwsze przem alow anie);. 31 — b a r dzo cienka b ru n a tn a w arstw a w erniksu; 4 — orygi nalna w arstw a m alarska zaw ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2 oraz spoiwo białkow e; 5 — zapra wa kredow o-klejow a zaw ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2 oraz spoiwo białkowe.
Przekrój nr 3. A — połowa przekroju nie poddana działaniu zieleni m alachitow ej; В — połowa przekroju poddana działaniu zieleni m alachitow ej; 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (wtórne prze malowanie); 2 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cyn kową — ZnO (pierwsze przemalowanie); 3 — bardzo cienka b ru n atn a w arstw a w erniksu; 4 — oryginalna w arstw a m alarska zaw ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2; 5 — zapraw a kredow o-klejow a za w ierająca biel ołowianą 2PbC 03 . Pb(OH)2.
Przekrój nr 6. A — połowa przekroju nie poddana dzia łaniu ninhydryny; В — połowa przekroju poddana działaniu ninhydryny (0,25°/o acetonowy roztwór); 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (wtórne przem alow anie); 2 — w arstw a olejna zawie rająca biel cynkową — ZnO (pierwsze przem alow a nie); 3 — bardzo cienka b ru n atn a w arstw a w erniksu; 4 — oryginalna w arstw a m alarska zaw ierająca biel ołowianą — 2P bC 03. Pb(OH)2 oraz spoiwo białkowe; 5 — zapraw a kredow o-klejow a zaw ierająca biel oło w ianą 2PbC 03 · Pb(OH)2.
Przekrój n r 4. A — połowa przekroju nie potraktow a na wodnym roztw orem karm inu-indygo; В — połowa przekroju potraktow ana w odnym (l°/o) roztw orem k a r m inu-indygo; 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (wtórne przemalowanie); 2 — w a r stw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (pierw sze przem alowanie); 3 — bardzo cienka b ru n atn a w a r stw a w erniksu; 4 — oryginalna w arstw a m alarska za w ierająca biel ołowianą — 2PbC 03. Pb(OH)2; 5 — za praw a kredow o-klejow a zaw ierająca biel ołowianą 2PbC 03. Pb(OH)2.
Przekrój nr 7. A — połowa przekroju nie potraktow a na roztw orem rodam iny В; В — połowa przekroju po trak to w an a roztw orem rodam iny В (0,01% roztw ór w 2nC H 3COOH); 1 — w arstw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (wtórne przemalowanie); 2 — w a r stw a olejna zaw ierająca biel cynkową — ZnO (pierw sze przem alow anie); 3 — bardzo cienka w arstw a w er niksu; 4 — bardzo cienka żółto fluoryzująca w UV w arstw a przeklejenia (?); 5 — oryginalna w arstw a m alarska zaw ierająca biel ołowianą 2PbC 03. Pb(OH)2; 6 — zapraw a kredow o-klejow a zaw ierająca biel oło w ianą — 2PbC 03. Pb(OH)2.
Tabela K o n tro ln e badania w ypełniaczy w próbkach z X V H I-w iecznej m onochrom ii (stalle z L ubinia)
N u m er w a r stw y + 2n H N O3 P o od p a ro w a n iu + 2n C H3COOH U w a g i + (N H4)2H g(C N S)4 + C u(C H3COO)2 + K N O2 1
rozpuszcza się bez w y d zielen ia C 02
a) c h a r a k tery sty czn e b ezb arw n e k ry szta ły Z n[H g(C N S)4] w fo r m ie d en d ry tó w b) b ezb a rw n y ch k r y sz ta łó w P b[H g(C N S)4] nie stw ierd zo n o cza rn y ch k ry szta łó w K2P b [C u (N 0 2)6] n ie stw ierd zo n o
2 ja k w y żej jak w y żej ja k w y ż e j —
4 rozpuszcza się z w y d z ie le n ie m CO2 a) b ezb a rw n y ch k r y sz ta łó w Z n[H g(C N S)4] n ie stw ierd zo n o b) ch a ra k tery sty czn e
b ezb arw n e k r y sz ta ły Pb[H g(C N S)4] w fo r m ie p ry zm a tó w
c h a ra k tery sty czn e b ru - n a tn o cza rn e k ry szta ły
K2P b [C u (N 0 2)6] w rozm azie w o d n y m C o ceo lith a e i in n e n ie w y stę p u ją 5 t
jak w y żej jak w y żej jak w y żej w ro zm azie w o d n y m w y stę p u ją lic z n e C oc- co lith a e i in n e form y
W celu .potwierdzenia w yników , uzyskanych n a p rze k ro ja c h próbek przeprow adzono d o d a t kow o k o n tro ln e badania m ikrochem iczne w y peł niaczy, k tó re ilu s tru je pow yżej zestaw iona ta bela:
W zw iązku z tym , że badania spoiw w iążą cych w y k o n an e na p rzek ro jach p róbek okazały się w y starczające i bezsporne, przeprow adzono ty lk o dodatkow o badanie, m ające na celu u s ta lenie, czy w badanej auten ty czn ej zapraw ie nie w y s tę p u ją w ęglow odany (miód i cukier), k tó re stosow ano daw niej jak o dodatki sp ełniające fu n k cję p lastyfikatorów . A naliza chrom atogra
ficzna n ie w ykazała żadnych śladów ty ch w ęglo w odanów 17. ·
N a podstaw ie w yn ikó w uzyskanych na prze krojach, stw ierdzić można, że proste czynności badaw cze oraz m ikroskop pozw olą dość szybko ustalić technikę, określoną m ian em ,,szy po len “ (chipolin) w n ajbardziej p ry m ity w n y ch w a ru n kach, bez uciekania się do skom plikow anych b a d a ń szczegółowych, tak ich ja k np. analiza c h ro m atograficzna .
m gr Z b ig n iew B ro ch w icz
Z ak ład T ech n o lo g ii i T ech n ik M alarsk ich U M K T oruń
17 Z b ig n ie w B r o c h w i c z , Z a s t o s o w a n i e a n a l i z y p r a w a c h i p o li c h r o m ia c h praca w druku, „M ateriały
c h r o m a t o g r a f i c z n e j do i d e n t y f i k a c j i c u k r o w c ó w w z a - Z a ch o d n io -P o m o rsk ie”, t. V II, 1961.
TECHNIQUE PICTURALE ’’CHIPOLIN” ET SON IDENTIFICATION DANS LES OBJETS D’ART
C ’es l ’ou v ra g e de W atin ’’L ’art du P e in tr e D o reu r V e r n iss e u r ”, p u b lié à P a ris e n 1753 q u i est le p o in t d e d épart p ou r l ’e x a m e n de la te c h n iq u e p ic tu r a le d ite ’’c h ip o lin ”, ap p liq u ée au X V II Ie siè c le dans le s é lé m e n ts de d ecors en b ois et d an s le s m eu b les. D ’a p rès W attin c e tte te ch n iq u e co m p ren a it le s a cti v ité s su iv a n te s: re c o lla g e de l ’objet, en ca u stiq u a g e, p o lissa g e , p ein tu re, reco lla g e et e n fin v e r n issa g e . P ou r le r e c o lla g e on a p p liq u a it la m ix tu r e p rép arée de d é- o octé co n d en sé d ’a il et d ’a b sin th e a v e c la c o lle de p a rch em in , du se l e t du v in a ig re. L a p résen ce de l ’e s s e n c e d ’ail a v a it à p art les q u a lités co lla n te s, les q u a lité s d e co n serv a tio n et e lle a u g m en ta it l ’a d h e sio n d ’a u tres so lu tio n s. D ’après les o u vrages d es au teu rs a n térieu rs i l fa u t croire q u e p rem ièrem en t la te c h n iq u e ’’c h ip o lin ” d é sig n a it une a ctio n d éterm in ée, c ’est à dire le p rem ier reco lla g e avec du ju s d ’ail.
Ce son t les s ta lle s de l ’ég lise de L u b iń q u i éta it l ’o b je t d es rech erch es de l ’auteur. L ’e x a m e n m ic r o c h i
m iq u e des cou p es des couches de p ein tu re a d ém on tré la p résen ce u n iq u e du b lan c d e plom b dans la cou ch e de p ein tu re, dans la p rép aration par contre, le p r é se n ce du b lan c de p lom b a v ec un m éla n g e de craie. D ans la m a sse de la p rép aration im p rég n ée .de m éla n g e c o lo ran t on a d istin g u é 4 cou ch es très p ron on cées. D ans
la coupe tr a ité e de so lu tio n d e ca rm in -in d ig o le d égré d ’ab sorb tion du coloran t a p erm is de d istin g u er des cou ch es de stru ctu re h u ileu se de stru ctu res p oreu ses. L es e x a m e n s su iv a n ts a v ec le su lfu riq u e de cu iv r e et la le s siv e de sod iu m ont d istin g u é des cou ch es c o n te n an t de l ’a lb u m in e (colles anim ales). L a ro d a m in e В a d ém on tré sur la coupe la p ré se n c e de r e c o lla g e iso
la n t sou s la co u ch e de vern is.
L ’a u te u r co n sta te q u e les sim p les action s de r e ch erch e e t le m icroscop e su ffis e n t à d éco u v rir la tec h n iq u e ’’c h ip o lin ” et q u ’il n ’y a pas b eso in de m e n er des e x a m e n s d éta illés co m p liq u és, com m e p. ex. l ’a n a ly s e ch rom atograp h iq u e.
