• Nie Znaleziono Wyników

Z najnowszej historyografii niemieckiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Z najnowszej historyografii niemieckiej"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

SPRAWOZDANIA

Z najnowszej historyografii niemieckiej.

S i m m e l w y r a z i ł n a s t ę p u j ą c y a fo r y z m : „ C z ł o w i e k , k t ó r e g o p o z n a j e ­ m y , j e s t w y t w o r e m p r z y r o d y i h i s t o r y i , c z ł o w i e k z a ś , k t ó r y p o z n a j e , — t w o r z y i p r z y r o d ę i h i ś t o r y ę " . W t e m z d a n iu w y ł o ż y ł o n j a k n a j o g ó l - n ie j j e d n o z n a j g ł ę b s z y c h z a g a d n i e ń h i s t o r y c z n y c h , a m i a n o w i c i e : J a ­ k i e j e s t s t a n o w i s k o c z ł o w i e k a w o b e c h i s t o r y i , j e ż e l i p r z e z h i s t o r y ę p o j ­ m o w a ć n a l e ż y n a u k ę o t e m , c o b y ł o ( w p o p u l a r n e m t e g o s ł o w a z n a ­ c z e n iu ) , j e ż e l i w h i s t o r y i w i d z i e ć n a u k ę . A f o r y z m (ten o k r e ś l a n a d t o z a ł o ż e n i e w s z e l k i e g o p o d z ia łu h i s t o r y i i u m o ż l iw ia p r z e z s w e d o s a d n e , o s t r e p o d k r e ś l e n i e r ó ż n ic , z r o z u m i e n i e t a k i e g o p o d z ia łu . C z ł o w i e k w h i s t o r y i , j a k o p r z e d m io t b a d a n ia , w y s t ę p u j e w n a j ś c i ­ ś l e j s z y m z w ią z k u z e z j a w i s k a m i ż y c i a s p o ł e c z n e g o , b ą d ź t o j a k o i c h t w ó r ­ c a , b ą d ź t e ż t y l k o , j a k o b i e r n y u c z e s t n i k t e g o , c o s i ę d z i e j e . C z ł o w i e ­ k a w y o d r ę b n i o n e g o n i e s p o t y k a m y ; m o ż e m y g o o d e r w a ć o d tła , z k t o - r e m j e s t o r g a n i c z n i e z w i ą z a n y , a le z r o z u m i e ć g o b e z t e g o t ł a n i e m o ­ ż e m y . N au k i^ h i s t o r y c z n e z a j m u j ą s i ę c z ł o w i e k i e m s p o ł e c z n y m , m ó w i ą c ś d ś l e j ^ — c z ł o w i e k i e m w j 5 p o ł e c z e ń s t w i e , ws p o ł e c z e ń s t w e m s a m e m . A l e z b a d a n i e z m ia n , z a c h o d z ą c y c h w j e d n e m , lu b w k ilk u n a w e t s p o ł e c z e ń ­ s t w a c h , z r o z u m i e n ie r o z w o j u , j a k i e m u o n e p o d l e g a j ą , n i e w y s t a r c z a i n i e m o ż e w y s t a r c z y ć ż y w o t n e m u u m y s ł o w i c z ł o w i e k a . U m y s ł lu d z k i d ą ż y s t a l e d o o g a r n i a n i a m o ż l i w i e n a j s z e r s z y c h w i d n o k r ę g ó w , d o p r z e ­ n i k a n i a t a j e m n ic ż y c i a . N i e z a t r z y m u j e s i ę n a z b a d a n iu ż y c i a j e d n e g o s p o ł e c z e ń s t w a , c h c e b o w i e m z n a ć i r o z u m ie ć r o z w ó j s p o ł e c z e ń s t w a w o - g ó l e . D ą ż y o n d o w y t w o r z e n i a p o j ę c i a w y ż s z e g o , d o w y t w o r z e n i a w s p ó l n e j c a ło ś c i , c o p o z o r n i e d a j e s i ę o s i ą g n ą ć p r z e z z e s t a w i e n i e o d ­ p o w i e d n i c h c z ę ś c i s k ł a d o w y c h . N i e m o ż n a j e d n a k m n i e m a ć , ż e s a m o u s z e r e g o w a n i e f a k t ó w , z j a w i s k ż y c i a p o z n a n y c h s p o ł e c z e ń s t w lu d z k ic h , a lb o n a w e t z e s p o l e n i e m a s y m a t e r y a łu , j a k i e g o d o s t a r c z a j ą b a d a n i a p o ­ s z c z e g ó l n y c h s p o ł e c z e ń s t w , — w j e d n ę c a ł o ś ć , w y p e ł n i z a d a n i e h i s t o r y i p o w s z e c h n e j . . M ie j s c e n a d e r d r o b i a z g o w y c h i b o g a t y c h w s z c z e g ó ł y o p r a c o w a ń z a j m u j e d z is ia j n o w y r o d z a j t w ó r c z o ś c i . P r a c a s k i e r o w a n a j e s t k u t e m u ,

(3)

S P R A W O Z D A N I A .

117

a b y z e s z c z e g ó ł ó w , z o lb r z y m ie j m a s y m a t e r y a lu , o s i ą g n ą ć u o g ó l n i e n i e , a b y o d t w o r z y ć r y s y z a s a d n i c z e r o z w o j u o g ó l n e g o . Z a d a n i e h i s t o r y i o b e j m u j e w ta k im w y p a d k u o k r e ś l e n i e z a s a d r o z w o j u h i s t o r y c z n e g o , s l a w i a s o b ie , j a k o c e l, w y j a ś n i e n i e i s t o t y ż y c ia , d z i e j o w e g o i s t r e s z c z a s i ę w d ą ż e n iu d o w y k r y c i a p r a w , r z ą d z ą c y c h z m ia n a m i, j a k im t o ż y ­ c i e p o d l e g a . H i s t o r y a p o w s z e c h n a s t a j e s i ę t e d y t e o r y ą o g ó l n ą r o z w o ­ j u s p o ł e c z n e g o , n a u k ą , k t ó r a b a d a c z ł o w i e k a w s p o ł e c z e ń s t w i e . H i s t o ­ r y a t a k a b ę d z i e k o n i e c z n ą p o d s t a w ą b a d a ń s z c z e g ó ł o w y c h , n i e r o s z c z ą c s o b i e j e s z c z e p r e t e n s y i d o n i e z m i e n n o ś c i s w y c h t w i e r d z e ń : w s z e l k i e p o ­ s t ę p y b a d a ń s p o ł e c z e ń s t w p o s z c z e g ó l n y c h , b ę d ą m u s ia ł y o d b ija ć s i ę n a k o n s t r u k c j a c h o g ó l n y c h . B ę d z i e o n a w r e s z c i e w y j a ś n i e n i e m z a g a d n i e ­ n ia , j a k i e S i m m e l o k r e ś l a w z d a n iu : c z ł o w i e k , k t ó r e g o p o z n a j e m y , j a k o w y t w ó r p r z y r o d y i h i s t o r y i . A l e o b o k t e g o n a s u w a s i ę z a g a d n i e n i e d r u g ie : o s t o s u n k u c z ł o ­ w i e k a d o j e g o p o z n a n i a h i s t o r y c z n e g o , — z a g a d n i e n i e b a r d z ie j m o ż e i s t o ­ t n e , n i ż p i e r w s z e , g d y ż n a n im t o s p o c z y w a u z a s a d n i e n i e p i e r w s z e g o : S k ą d p o w s t a j e m o ż l i w o ś ć o d t w a r z a n i a p r a w r o z w o j u i c z y w o g ó l e m o ­ ż l i w o ś ć t a k a i s t n i e j e ? N a d t o , c o n a s u p o w a ż n i a d o u z n a w a n i a „ s e n s u " w r o z w o j u i j a k i e m i a n o w i c i e ś r o d k i p o z w a l a j ą n a m n a j e g o p o z n a w a ­ n i e . W r e s z c i e — j a k im j e s t s t o s u n e k p o z n a n i a h i s t o r y c z n e g o d o p o z n a ­ n ia p r z y r o d n i c z e g o , lu b d o p o z n a n i a w o g ó l e ? S ą t o k w e s t y e n a d e r z a ­ w i ł e , a o d i c h r o z w i ą z a n i a z a l e ż y s t a n o w d s k o z a s a d n i c z e k a ż d e g o b a d a ­ c z a , j e ż e l i c h c e p o s u w m ć ś w i a d o m i e p r a c ę u m y s łu l u d z k i e g o . N a k w e - s t y e t e o d p o w i e d z i e ć w d n n a t e o r y a p o z n a n i a h i s t o r y c z n e g o . *

«■

*

M y ś l n i e m i e c k a w z n a c z n y m s t o p n i u p r z y c z y ir iła s i ę d o. r o z w o j u h i s i o r y o z o f i i , b y n i e p o w d e d z ie ć — s t w o r z y ł a j ą . N a d t o p r z y c z y n i ł a s i ę c n a d o z r ó ż n i c z k o w a n i a p o s z c z e g ó l n y c h j e j d z i a łó w . T y m c z a s e m in a - t e r y a ł d o ś w i a d c z a l n y r ó s ł , g r o m a d z ił y s i ę c o r a z t o n o w e f a k t y , w y s u ­ w a ł y s i ę n o w e z a g a d n i e n i a , n o w e p y t a n ia , w z r a s t a ł a p o t r z e b a u ś w i a d a ­ m i a n i a s o b i e n o w y c h z a d a ń i n a u k a c o r a z t o s z e r s z e 'z a ta c z a ła k r ę g i. N a u k a n i e m i e c k a — n i e m i e c k a m y ś l n i e p r z e r j rw a ł y p r a c y . N i e z a t r z y ­ m y w a n o s i ę n a c ię ż k i e j d r o d z e wTą t p ie n ia , p r o w a d z ą c e j d o p o z n a n i a , d o ś w i ą t y n i , w- k t ó r e j s i ę k r y j e p o s ą g P r a w d y . M y ś l n a u k o w a p o s u w a ł a s i ę n a p r z ó d , z b r o j n a w d o ś w i a d c z e n i e z c z a s ó w p r z e s z ł y c h . N i e z a g u ­ b i o n o p u ś c i z n y , j a k ą p o z o s t a w i l i p r z o d k o w i e i c h o ć c z ę s t o m u s ia n o n o ­ w e p r z e b ij a ć s z l a k i , p o s u w a n o s i ę p r z e c i e ż w k i e r u n k u j e d n o l i t y m , n i e z a t r a c o n o c i ą g ł o ś c i r o z w o j u . N a d t o p r a c a ta — p o z a j e j w y s ił k i e m i s u b t e l n o ś c i ą , o d z n a c z a s i ę i o r g a n i z a c j ą . W w i e lu w a r s z t a t a c h j e d n o c z e ś n i e m i s t r z o w i e t o c z ą c z ę ś c i w s p ó l n e g o d z i e ł a , p r a c u j ą c j a k g d y b y

w

p o r o z u m i e n iu . N a s t ą p ił p o d z ia ł p r a c . N i e b r a k ło o g n i w w ł a ń c u c h u t y c h p r a c ; c o n a j w y ż e j n a l e ż a ł o n i e k i e d y s t a r e o g n i w o , p r z e z r d z ę c z a s u z j e d z o n e , z a s t ą p i ć n o w y m , c o n a j w y ż e j w y p a d a ł o n o w e d o d a ć s p o id ła , b y ł a ń c u c h c a ł y n a d a l w s p ó l ­ n e m u d o b r u m ó g ł s ł u ż y ć . C o j a k i ś c z a s n a l e ż a ł o j e d n a k c a ł y d o r o b e k u j m o w a ć w n o w ą ( z e w u ię t r z n ie ) s z a t ę , p o d s u m o w y w a ć r e z u l t a t y , w y t y ­ k a ć d r o g i , p o k t ó r y c h d a l s z y r o z w ó j p ó j ś ć w i n i e n , s k u p ia ć z d o b y c z e

(4)

1 1 8 S P R A W O Z D A N I A . i d o d a ls z e j w a l k i z a c h ę c a ć . O s t a t n i m b a d a c z e m , k t ó r e m u t a k a w ł a ś n i e p r a c a p r z y p a d ła w u d z ia le , b y ł

Bernheim

L. U c h y l a m y z a s ł o n y . P r z e d n a m i d o r o b e k 1 9 0 З r o k u . W s z e l k i e b a d a n i e z z a k r e s u t e o r y i p o z n a w a n i a w i n n o w y c h o d z i ć o d p o d m io t u p o z n a j ą c e g o . C o d o k w e s t y i , j a k ą j e s t j e g o s i ł a p o z n a w ­ c z a i j a k d a l e k o s i ę g a m o c j e g o p o z n a n i a w z a k r e s i e h i s t o r y i , t o p o d j ą ł j ą s z c z e g ó l n i e j w y r a ź n i e

S im m el.

O b e c n e , d r u g i e w y d a n i e j e g o s tu - d y u m 2), j e s t w i s t o c i e r z e c z y p r a c ą z u p e ł n i e n o w ą , w k t ó r e j p o z o s t a ł o m a ło t r e ś c i n i e z m i e n i o n e j . A j e d n a k r e z u l t a t y , d o j a k i c h a u t o r d o c h o ­ d z i, s ą w ł a ś c i w i e w o b u w y d a n i a c h t e ż s a m e . L o g i k p e ł e n f i n e z y i i d y a l e k t y k s u b t e ln y , p o d d a j e S i m m e l z u p e ł n i e o r y g i n a l n e j a n a l i z i e w s z e l k i e k w e s t y e , z w i ą z a n e z z a g a d n i e n i e m w s p o m n i a n e m , r o z b ij a p e w ­ n ik i, r o z t r ą c a i s t n i e j ą c e i u t r w a l o n e z a s a d y , l e c z s a m n i e b u d u j e n o ­ w y c h . Z a d a n i e , j a k i e s o b i e p o s t a w i ł, p o l e g a p r z e d e w s z y s t k i e m n a w y ­ z w o l e n i u c z ł o w i e k a z „ h is t o r y z m u " , n a r o z w i n i ę c i u p o j ę c i a , ż e ..d u c h t w o r z y o b r a z b y t u d u c h o w e g o , k t ó r y z o w i e m y h i s t o r y ą , n a m o c y j e m u t y l k o w ł a ś c i w y c h k a t e g o r y j p o z n a w c z y c h " . A u t o r w a l c z y z r e a l i z m e m h i s t o r y c z n y m , k t ó r y p r z y p u s z c z a m o ż l i w o ś ć o d t w o r z e n i a r z e c z y w i s t o ś c i b e z w z g l ę d n e j i u s t a la i n n e g o r o d z a j u z a s a d ę : p o z n a n i e h i s t o r y c z n e n i e m o ż e b y ć k o p i ą z j a w i s k — „ ja k o n e i s t n i a ł y r z e c z j ^ w iś c ie " , l e c z j e s t p r z e k s z t a ł c e n ie m r z e c z } ' w i s t o ś c i p r z e ż y t e j , z a l e ż n e m o d c e l ó w k o n s t r u k ­ c y j n y c h p o z n a w a n i a i o d k a t e g o r y j a p r j o r y s t y c z n y c h , k t ó r e c z y n i ą z t e g o r o d z a j u p o z n a w a n i a , s t o s o w n i e d o j e g o i s t o t y , w y t w ó r n a s z y c h s ił s y n t e ­ t y c z n y c h . P r z y z n a j ą c h i s t o r y i c h a r a k t e r p s y c h o l o g i c z n y , S im m e l d o p u ­ s z c z a m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a i z b a d a n i a z j a w i s k p s y c h i c z n y c h w ż y c i u z a ­ r ó w n o g r u p s p o ł e c z n y c h , j a k i j e d n o s t e k , j e d y n i e n a m o c y f i k c y i m e t o ­ d y c z n e j , ż e « p r z e b ie g z j a w i s k o d b y w a s i ę w t e n s p o s ó b , j a k g d y b y ( a is o b ) i s t n i a ł t r w a ł y p a r a le liz m p o m i ę d z y n a s z ą d u s z ą a z u p e ł n i e i n o - r o d n e m i o s o b o w o ś c i a m i » . N a s t ę p n i e k r e ś l i c a ł y s z e r e g z a d a ń , j a k i e h i- s t o r y a r o z w i ą z a ć p o w in n a , a w i ę c k w e s t y ę p r a w h i s t o r y c z n y c h , k t ó r y c h i s t n i e n i e a k c e p t u j e i k t ó r e u s ił u j e o k r e ś l i ć i w y j a ś n i ć , o r a z — s t o s u n e k h i s t o r y i d o „ s t a w a n i a s i ę w s z e c h ś w i a t o w e g o " i t. d. C i e k a w e i p o w a ż n e c z ę s t o k r o ć u w a g i o „ s e n s i e " h i s t o r y i u z u p e łn ia j ą c a łą b u d o w ę , n i e p r z y ­ c z y n ia j ą c s i ę j e d n a k w z b y t w i e lk ie j m i e r z e d o p o z y t y w n e g o r o z w i ą z a ­ n i a t w i e r d z e ń z a s a d n ic z y c h . O g ó l n y -c h a r a k t e r p r a c y S im m e F a m ó g ł b y s i ę d a ć o k r e ś l i ć w t e n s p o s ó b , ż e a u t o r w y s n u w a z w i e l k ą z n a j o m o ­ ś c i ą r z e c z y w s z e l k i e n ic i, j a k i e s k ła d a j ą s i ę n a t k a n in ę p s y c h ik i h i s t o r y i i h i s t o r y k a , o r a z r o z w i k łu j e i w t a k im s t a n i e j e p o z o s t a w d a . P r z y g O t t o w a ł g r u n t d la d a ls z e j p r a c y , o ś w i e t l i ł s p r a w ę z e s w e g o s t a n o w i s k a i d e a l i s t y c z n e g o i z a t r z y m a ł s i ę p r z e d w y p o w i e d z e n i e m o s t a t n i e g o s ł o w a . N i e z a t r z y m a ł s i ę w p ó ł d r o g i, l e c z d o p r o w a d z ił d o o s t a ­ t e c z n y c h k o n s e k w e n c y j r o z p a t r y w a n i e „ Z a s a d n a u k i h i s t o r y c z n e j " m ł o d y b a d a c z ,

S pranger

3). A t o l i z a s a d n i c z o i n n e j e s t t o s t a n o w i s k o n a u

-f) L e h r b u c h d e r h is to ris c h e n M eto d e, 3 A ufł. 1903. 1 *) D ie P r o b le m e d e r G e s c h ic h ts p h ilo s o p h ie . 1905, s tr. 169.

3) Spranger. D ie G ru n d la g e n d e r G e sc h ic h ts w is s e n s c h a ft. E in e e r k e n n t-n is s th e o r e tis c h -p s y c h o lo g is c h e U t-n te rs u c h u t-n g . 1905, s tr. 146.

(5)

S P R A W O Z D A N I A . 1 1 9 k o w e , n a j a k i e m o n s t o i . W i d z i b o w j e m p u n k t w y j ś c i a n i e w t e o r y i p o z n a n ia , l e c z w p s y c h o l o g i i , s t w ie r d z a j ą c , ż e n i e i s t n i e j e „ p r z e d p s y - c h o l o g i c z n a s f e r a l o g i c z n e g o w a r t o ś c i o w a n i a " . S p r a n g e r n i e o d z n a c z a s i ę j e d n a k d o s t a t e ć z n e m i z d o l n o ś c i a m i t w ó r c z e m i i w s z y s t k i e w y s ił k i j e g o s ą s k i e r o w a n e k u t e m u , a b y p r z e z " r o z p a t r z e n ie s i ę w d o w o l n i e o b r a n y c h p o g l ą d a c h w y b i t n y c h h i s t o r y k ó w i f i l o z o f ó w w s p ó ł c z e s n y c h , d o j ś ć d o u s t a l e n i a p e w n y c h ś c i s ł y c h i d o k ł a d n i e o k r e ś l o n y c h z a s a d f i­ l o z o f i i h i s t o r y i , a w o s t a t e c z n y m r e z u l t a c i e — o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n ie , n a c z e m p o l e g a w a r t o ś ć p o z n a w c z a h i s t o r y i . S p r o w a d z a s i ę o n a , j e g o z d a n ie m , n a p o lu p s y c h o l o g i i - d o w y t w o r z e n i a o g ó l n y c h t y p ó w i fo r m e g z y s t e n c y i d u c h o w e j : d o g e n e t y c z n e g o w y j a ś n i e n i a s p ó ł c z e s n o ś c i , d o w y t w o r z e n i a s y s t e m u e t y c z n e g o , k t ó r y c o r a z b a r d z ie j s i ę r o z w i j a p r z e z n a p i ę c i e p r z e c i w i e ń s t w , j a k i e i s t n i e j ą m i ę d z y r z e c z y w i s t o ś c i ą ż y c i o w ą a n a s z y m s y s t e m e m p r z y r o d z o n y c h p o p ę d ó w , s i ł i i d e a ł ó w . R e z u l t a t , d o j a k i e g o d o s z e d ł S p r a n g e r , n i e o d p o w i e d z i a ł , j a k b y s i ę z d a w a ł o , ty m w y w o d o m , z j a k ie m i s p o t y k a m y s i ę w s a m y m s t u d y u m . A u t o r d o t y k a r ó ż n y c h k w ę s t y j p s y c h o l o g i c z n y c h , d o t y c z ą c y c h p o c h o d z e n i a w s z e l k i e g o p o z n a n i a , a w s z c z e g ó l n o ś c i h i s t o r y c z n e g o — n i e r o z w i j a j e d n a k t y c h p o g l ą d ó w , l e c z z m ie r z a d o c z y s t o p r a k t y c z n e g o c e l u o s t a t e c z n e g o , k t ó ­ r y m a w y j a ś n i ć z n a c z e n i e f ilo z p f ii h is t o r j ń . D o t y k a i i n n e j s p r a w y , o c i e r a s i ę o t o , c o j e s t p r z e d m io t e m p o z n a w a n i a h i s t o r y c z n e g o , a l e i te j k w e s t y i n i e r o z w i j a d o -k ła d n ie , a n i ś c i ś l e . J e s t t o s p r a w a — w m e t o d o l o g i i j e d n a Z n a jw a ż n i e js z y c h ; w l i ­ t e r a t u r z e n ie m ie c k i e j z o s t a ł a j u ż w p e w n e j m i e r z e r o z w i ą z a n a p o m y ś l ­ n ie .

H . Rickert

j e s z c z e w

1902

r. r o z w i n ą ł w t e j d z ie d z in ie s k u t e c z ­ n ą d z ia ł a ln o ś ć , k ie r u j ą c u s i ł o w a n i a s w o j e d o r o z w i k ł a n i a z a g a d n i e n i a o g r a n i c y p o m i ę d z y n a u k a m i p r z y r o d n i c z e m i a h u m a n i s t y c z n e m u O l ­ b r z y m ia w ie d z a , w ie l k i u m y s ł, g ł ę b o k i i s a m o d z i e l n y , p o z w o lił y n u ' s t w o r z y ć n o w y s y s t e m ’). A le w s t u d y u m s w o je m a u t o r w y c h o d z ił z z a ł o ż e ­ n i a n a u k p r z y r o d n i c z y c h , p o z o s t a w i ł w ie le s t r o n n i e d o m ó w i o n y c h , n i e d o ś ć w y r a ź n i e p o d k r e ś l o n y c h ,' lu b w y j a ś n i o n y c h . B r a k i t e z o s t a ł y j e d n a k u s u n i ę t e — i d z is ia j m a m y w j e g o s z k ic u „ F il o z o f i a h i s t o r y i " 2) s k o ń c z o n ą , c h o ć w z w ię z ły c h g r a n i c a c h u t r z y m a n ą , d o s k o n a ł ą c a ło ś ć . Z a d a n i e n a u k i p o ­ le g a , j e g o z d a n ie m , n a p r z e t w a r z a n i u d a n e g o m a t e r y a ł u w o b r a z y m y ­ ś l o w e , k t ó r y m n a j l e p i e j d a ć n a z w ę p o ję ć . N im j e s z c z e n a u k a p r z y s t ę ­ p u je d o s w e j p r a c y , w s z ę d z ie j u ż i s t n i e j e t w o r z e n i e s i ę p o ję ć ; n a u k a z n a j d u j e t e d y s w ó j m a t e r y a ł n i e w w o ln e j o d p o j m o w a n i a r z e c z y w i s t o ­ ś c i, l e c z w w y n i k a c h t e g o p r z e d n a u k o w e g o w y t w a r z a n i a s ię p o j ę ć ( v o r - w i s s e n s c h a f t l i c h e B e g r if f s b ild u n g ) . Z a i n t e r e s o w a n i e s i ę b a d a c z a m o ż e d o ­ ty c z y ć t e g o , c o j e s t w s p ó l n e p e w n e j g r u p i e z ja w is k ; n a m o c y t a k i e g o u o g ó l n i a j ą c e g o p o jm o w a n i a p r z y p u s z c z a m y , ż e n a ś w ie c i e i s t n i e j e to ż s a m o ś ć , lu b p o w t a r z a n i e s ię z ja w is k . Z d r u g i e j s t r o n y i s t n i e j ą z j a ­ w is k a , k t ó r e p o jm u je m y , j a k o j e d n o s t k o w e , t. j . w id z im y w n i c h c e c h ę i n d y w i d u a l n ą , k t ó r a j e o d r ó ż n i a o d i n n y c h z ja w is k . N i e ty l k o w n a

-9 D ie G re n z e n d e r n a tu r w is s e n s c h a ftlic h e n B e g riffs b ild u n g . E in e lo g i- s c h e E in le itu n g in d ie h is to ris c h e n W is s e n s c h a f te n . 1902.

9 G e s c h ic h ts p h ilo s o p h ie im B e g in n d e s z w a n z ig s te n J a h r h u n d e r ts F e s t- sc h rifts ftir K u n o F is c h e r. 1905, II, 51 — 135.

(6)

120

S P R A W O Z D A N I A . s z y c h p r z e d n a u k o w y c h w i a d o m o ś c i a c h i s t n i e j ą d w a z a s a d n i c z o r ó ż n e p o j m o w a n i a r z e c z y w i s t o ś c i : u o g ó l n i a j ą c e i i n d y w i d u a l i z u j ą c e , l e c z o d p o w i a d a j ą im r ó w n i e ż d w a ( w s w y c h o s t a t e c z n y c h c e l a c h i z a ­ d a n i a c h r ó ż n e ) s p o s o b y u m i e j ę t n e g o o p r a c o w a n i a r z e c z y w i s t o ś c i : p r z y ­ r o d o z n a w s t w o i h i s t o r y a . I n d y w i d u a l i s t y c z n y c h a r a k t e r h i s t o r y i n i e p o l e g a w y ł ą c z n i e n a u j m o w a n i u s a m y c h i n d y w i d u a l n o ś c i , a z a p o z n a w a ­ n i u z j a w i s k m a s o w y c h . C h a r a k t e r t e n j e s t t y l k o w y r a z e m c h a r a k t e r u m e t o d y , u ż y w a n e j w n a u k a c h h i s t o r y c z n y c h w p r z e c i w i e ń s t w i e d o n a u k p r z y r o d n i c z y c h , w y r a z e m c z y s t o l o g i c z n y m , — f o r m a ln y m . D r u g ą w ł a ­ ś c i w o ś c i ą m e t o d y h is t o r j m z n e j j e s t w a r t o ś c i o w a n i e , p r z y c z e m i n n ą j e s t o c e n a p r a k t y c z n a , a i n n y m t e o r e t y c z n y s t o s u n e k w a r t o ś c i ( W e r t - b e z i e h u n g ) . H is t o r y k , j a k o h i s t o r y k , n i e o c e n i a p r z e d m io t u s w e g o b a ­ d a n ia , l e c z r o z r ó ż n i a w n im c z ę ś c i w a ż n e i m n ie j w a ż n e i t o w ł a ś n i e j e s t s t o s u n k i e m , z j a k im n i e m o ż n a s i ę s p o t k a ć w n a u k a c h p r z y r o d n i ­ c z y c h . T a k s i ę p r z e d s t a w i a s p r a w a g r a n i c h i s t o r y i z e s t r o n y f o r m a l­ n e j . Z e s t r o n y m a t e r y a l n e j — h i s t o r y a z a j m u j e s i ę c z ł o w i e k i e m , j a k o i s t o t ą s p o ł e c z n ą i t o o t y l e t y l k o , o i l e b i e r z e o n u d z ia ł w u r z e c z y ­ w i s t n i a n i u w a r t o ś c i s p o ł e c z n y c h . C z ł o w i e k w y s t ę p u j e t y l k o w z w ią z k u i n a t l e n a j p r z e r ó ż n i e j s z y c h g r u p s p o ł e c z n y c h . P o n i e w a ż p r o c e s , p r z e z k t ó r y w b i e g u r o z w o j u u r z e c z y w i s t n i a j ą s i ę w a r t o ś c i , n a z y w a m y k u lt u ­ r ą , p r z e t o p r z e d m io t e m h i s t o r y i j e s t w y k ła d c z ę ś c i , lu b c a ł o ś c i ż y c i a k u lt u r y lu d z k ie j . W a r t o ś c i , k t ó r e s t a n o w i ą w y b ó r n a j i s t o t n i e j s z y w h i ­ s t o r y i , s ą p r z e z t o s a m o w a r t o ś c i a m i k u lt u r a ln e m i ( K u ł t u r w e r t e ) , p r z y ­ c z e m a u t o r u w a ż a , ż e s p r a w a o p o s t ę p i e lu b t v s t e c z n i c t w i e k u ltu r a ln y m n i e p o w i n n a b y ć w ś r ó d t y c h k w e s t y j z u p e ł n i e p o r u s z a n ą . O b o k t e g o w s w e j z w i ę z ł o ś c i , ś c i s ł o ś c i , d o k ł a d n o ś c i i j a s n o ­ ś c i p r z e d z i w n e g o w y k ła d u o g r a n i c a c h h i s t o r y c z n e g o p o z n a w a n i a — w y s t ę p u j e n i e m n ie j o r y g i n a l n y p o m y s ł

Fryderyka Gottla.

Z a w s z e c h a ­ r a k t e r y s t y c z n y , o g r o m n i e z a j m u j ą c j ', a le c z ę s t c A r o ć t y T e m n y i z a g a d k o ­ w y , p i s z ą c y t r u d n y m i z a w i ły m s t y l e m — w y s t ę p u j e o n d o w a l k i z k i e ­ r u n k ie m w n a u c e h i s t o r y c z n e j — w e d ł u g n i e g o — s z k o d li w y m , k t ó r y r z e ­ k o m o z a t r a c a i s t o t n ą m e t o d ę h i s t o r y c z n ą i d o h i s t o r y i w p r o w a d z a m e ­ t o d ę p r z y r o d n i c z ą . I o n U s iłu je r o z w i k ła ć s p r a w ę „ o g r a n i c a c h h i s t o ­ r y i" ty a r o z w i ą z u j e j ą p r z e z z e s t a w i a n i e r o z w o j u h i s t o r y c z n e g o w ż y ­ c iu s p o ł e c z e ń s t w lu d z k ic h z r o z w o j e m b i o l o g i c z n y m , g e o l o g i c z n y m i t. p. U s ił u j e d o w i e ś ć r ó ż n o r o d n o ś c i o w y c h d w u o d r ę b n y c h ir n i e z a l e ż n y c h o d s i e b i e s z e r e g ó w z j a w i s k i, p r z e c iw s t a w i a j ą c d r u g i p i e r w s z e m u , n a ­ z y w a g o n i b y - h i s t o r y ą , lu b n a d h i s t o r y ą ( Q u a s i h is t o r i k ; M e t a h is t o r ik ) , p r z y c z e m p r ó b u j e w y j a ś n i ć i c h w ł a ś c i w o ś c i w d łu g im s z e r e g u w y w o ­ d ó w o ic h n i e z g o d n o ś c i z a s a d n ic z e j . W „ i n t e r p o la c y i " m e t a h i s t o r y c z n e j m a m y d o c z j m i e n ia z p r o c e s e m , k t ó r y s o b i e w y o b r a ż a m y n a p o d s t a w i e p r a w n a t u r y , j a k o n a s t ę p s t w o p r z y c z y n o w e z j a w i s k , j e d y n i e p r z e z a n a ­ l o g i ę z e z j a w i s k a m i o b s e r w m w a n e m i. W „ in t e r p r e t a c y i" h i s t o r y c z n e j m a m y d o c z y n i e n i a z p r o c e s e m , w k t ó r y m , n a m o c y p r a w l o g i c z n y c h m y ś l e ­ n ia , o d k r y w a m y d z i a ł a l n o ś ć r a c y o n a l n ą i u j m u j e m y j ą w z e s p o l e w e ­ w n ę t r z n y c h j e j c z y n n i k ó w . A l b o in a c z e j : h i s t o r y c z n e . s t a w a n i e s i ę — p o j m u j e m y ( b e g r e if e n ) ; p r z y r o d n i c z e — r o z u m ie m y ( v e r s t e h e n ) . Z te j r ó -ł) D ie G re n z e n d e r G e sc h ic h te . 1904, s tr. 142.

(7)

S P R A W O Z D A N I A .

121

ż n i c y f o r m a ln e j G o t t l w y p r o w a d z a z a s a d n i c z ą r ó ż n i c ę m a t e r y a ln ą , k t ó ­ r a g o s k ła n i a k u d ą ż e n i u d o z u p e ł n e j e m a n c y p a c y i h i s t o r y i o d w p ł y w ó w n a u k i b a d a ń p r z y r o d n i c z y c h . W y c h o d z ą c z z a ł o ż e n i a , ż e h i s t o r y a a n a u k i p r z y r o d n i c z e s ą t o d z i e d z i n y n i e w s p ó ł m i e r n e , u s iłu je - u s t a li ć g r a n i c e m a t e r y a l n e h i s t o r y i w p r z e s z ł o ś c i , o d g r a n i c z a j ą c j ą o d p a l e o n t o l o g i i , g d y ż o c j r ó ż n ia c z ł o w i e k a h i s t o r y c z n e g o o d c z ł o w i e k a b i o ­ l o g i c z n e g o . I s t o t ą z a ś ż y c i a ' h i s t o r y c z n e g o j e s t t o , ż e m o ż n a j e w y j a ś n i ć z p u n k t u w i d z e n i a m y ś l i l o g i c z n e j i j e j p r a w . D l a t e g o g r a ­ n i c e h i s t o r y i z l e w a j ą s i ę z p o c z ą t k i e m l o g i k i w r o z w o j u , a n a d t o — p o ­ w i a d a o n — „ s ą o n e p o z a c z a s o w e ( t r a n s t e m p o r a l) 11, i w p r o w a d z a w t e n s p o s ó b n a n i w ę p r a c y h i s t o r y c z n e j n o w ą , z m o d } rf i k o w a n ą t e o r y ę f i l o ­ z o f ii i d e a l i s t y c z n e j . P r a c a G o t t la w y w o ł a ł a b u r z ę w ś r ó d s p e c y a l i s t ó w - h i s t o r y k ó w , o r a z d o ś ć z n a c z n ą i l o ś ć r o z p r a w , p o d e j m u j ą c y c h t o ż s a m o z a g a d n i e n i e . P r z e d o c z y s p e c y a l i s t ó w w y s t ą p i ł o n a j w y r a ź n i e j n i e b e z p i e c z e ń s t w o , j a k i e s p r o ­ w a d z a m e t a f i z y c z n e t r a k t o w a n ie z a g a d n i e n i a t a k w a ż n e g o , g r o ż ą c e z n i s z c z e n i e m c a łe m u i s t n i e j ą c e m u j u ż , w y w a l c z o n e m u i p o z y t y w n e m u r o z w i ą z a n i u k w e s t y i . T o ,' c o . u R j ę k e r t ą z o s t a ł o z n a k o m i c ie z ł ą c z o n e w' j e d n ę l o g i c z n ą c a ł o ś ć , j a k o p o w i ą z a n i e d w ó c h r ó w n o r z ę d n y c h g a ł ę z i w i e d z y lu d z k ie j , z o s t a j e n a r a z r o z e r w a n e , r o z s z c z e p i o n e n a c z ę ś c i o b c e , f o r m a l n ie i m a t e r y a l n i e s o b ie w r o g i e . Z d r u g ie j s t r o n y z a p ł o d n io n e u m y s ły l u d z k ie r o z p o c z ę ł y d a l s z ą p r a c ę w t y m s a m y m k ie r u n k u , s t a r a ­ j ą c s i ę p r z y s t o s o w a ć w y n i k i i- s ł u s z n e w w i e l u p u n k t a c h r o z u m o w a n i a G o t t la d o i s t n i e j ą c y c h i u t r w a l o n y c h j u ż t w i e r d z e ń .

O ttm ar D ittrich

s p r ó b o w a ł w y p e ł n i ć t ę p r a c ę . J e g o d r o b n y s z k i c „ o g r a n i c a c h h i s t o r y i " J) n i e m o ż e u c h o d z i ć z a o s t a t e c z n e r o z w i ­ k ł a n ie z a g a d n i e n i a , a t o z t e g o g ł ó w n i e p o w o d u , ż e b a d a c z n i e o d ­ d z i e l a ś c i ś l e f o r m a l n e g o ( l o g i c z n e g o ) i m a t e r y a l n e g o s t a n o w i s k a , o r a z d l a t e g o , ż e w s w e m b a d a n iu n i e s t a j e n a g r u n c i e n a u k i o s p o ł e c z e ń ­ s t w i e , z a s u g g e s t y o n o w a n y s w o j ą s p e c y a l n ą d z i e d z i n ą — j ę z y k o z n a w ­ s t w e m . J e d n a k ż e , c h o c i a ż n a w y w o d y D i t t r i c h a p i s a ć s i ę n i e m o ż n a , j e g o o k r e ś l e n i e „ r ó ż n i c y 11 z a s ł u g u j e n a u w a g ę , j a k o w y n i k r o z u m o w a ­ n ia , o p a r t e g o n a c e c h a c h c z y s t o z e w n ę t r z n y c h p r z e d m io t u . „ W n a u ­ k a c h h i s t o r y c z n y c h o d b y w a s i ę c z y s t o z e w n ę t r z n e o r y e n t o w a n i e s i ę w z j a w i s k a c h c o d o c z a s u i p r z e s t r z e n i ( z e i t li c h r a u m l ic h ) , w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h z a ś i s t n i e j e w } Tłą c z n i e w e w n ę t r z n e o r y e n t o w a n i e s i ę c o d o c z a s u i p r z e s t r z e n i 11. D a le j p o d a j e D i t t r i c h d o k ł a d n y p o d z ia ł w ł a ­ ś c i w y c h n a u k h i s t o r y c z n y c h — w z a l e ż n o ś c i o d i c h s t o s u n k u d o t e l e o - l o g i c z n e j z a s a d y — w a r t o ś c i i c e l u , p o c z ą w s z y o d c h r o n o g r a f ii , a k o ń ­ c z ą c n a f ilo z o f ii h i s t o r y i . W k r a c z a m y tu ta j

w

n o w ą d z i e d z i n ę — s t o s u n k u p o d m io t u h i s t o r y ­ c z n e g o p o z n a w a n i a d o j e g o p r z e d m io t u , c z y l i w s p r a w ę o c e n y w h i s t o ­ r y i. R i c k e r t j v _ s w e j j > r a c y w y j a ś n i a d o k ł a d n i e r ó ż n i c ę o c e n y p r a k t y ­ c z n e j i s t o s u n k u w a r t o ś c i p o m i ę d z y z j a w is k a m i, r o z w i j a j ą c i r o z s z e r z a j ą c n a s t ę p n i e t o z a s a d n i c z e z a ł o ż e n i e w t e n s p o s ó b , ż e g d y d r u g a k w e s t y a j e s t s t o s u n k i e m , w y c h o d z ą c y m j u ż p o z a s f e r ę h i s t o r y i , z a g a d n i e n i e m ‘) D ie G r e n z e n d e r G e sc h ic h te . 1905 s. 32 S o n d e ta b d r u c k a u s d e r H i- s to ris c h e n V ie r te lja h r s c h r if t. Bd. V JII.

(8)

122

S P R A W O Z D A N I A . f i lo z o f i i o g ó l n e j , p i e r w s z a s t a n o w i w y n ik s t o s u n k ó w , z a c h o d z ą c y c h w s p o ­ ł e c z e ń s t w i e , p a ń s t w i e , p r a w i e , m o r a l n o ś c i i r e l i g ii .

A . Grotefelt

w s w o j e m d a w n i e j s z e m s t u d y u m u s ił o w a ł r o z w i ą z a ć t ę d r u g ą k w e s t y ę i d o s z e d ł w t e d y d o p e w n y c h p o w a ż n y c h r e z u l t a t ó w '). I s t n i a ła w p r a ­ w d z i e k o n i e c z n o ś ć z a j ę c i a s i ę i p r a k t y c z n ą s t r o n ą t e g o ż s a m e g o p r o ­ b le m a t u , l e ć z t u , n i e s t e t y , s i ł y A . G r o t e f e l t a z a w i o d ł y . M im o p o c z c i ­ w y c h n a w e t t e n d e n c y j , n i e p o t r a f ił o n w z n i e ś ć s i ę p o n a d p r z e c i ę t n y p o z i o m o p o r t u n i s t y c z n y c h i d e a ł ó w i t y l k o w t y c h u s t ę p a c h ) k t ó r e n o ­ s z ą p i ę t n o b a r d z ie j t e o r e t y c z n y c h ( h i s t o r y c z n y c h ) d o c i e k a ń , p r a c a j e g o „ G e s c h i c h t l i c h e W e r t m a s s z t a b e in d e r G e s c h i c h t s p h i l o s o p h i e b e i H i s t o - r ik e r n u n d im V o l k s b e w u s t s e i n “ 2), p o s ia d a n i e c o w i ę k s z ą w a r t o ś ć . R o z ­ r ó ż n ia o n w a r t o ś c i p o z a c z a s o w e t r a n s c e n d e n t a l n e , o r a z w a r t o ś c i c z a s o ­ w e , w z g l ę d n e i z i c h w z a j e m n e g o s t o s u n k u u s iłu j e w y p r o w a d z i ć w s k a ­ z a n i a d la p o l i t y k i d o b y d z i s i e j s z e j i p r z y s z łe j . . . N a d e r c i e k a w e m j e s t p y t a n i e , j a k i z a c h o d z i s t o s u n e k p o m i ę d z y tą c z ę ś c i ą h i s t o r y o z o f ii , k t ó r a z a j m o w a ła s i ę z a s a d a m i p o z n a w a n i a , a tą, k t ó ­ r a p o z n a j e r z e c z y w i s t o ś ć d z i e j o w ą . C z y ł ą c z ą s i ę o n e w c a ł o ś ć j e d n ę o r g a n i c z n ą , ś w i a d c z ą c o W y s o k ie m n a p i ę c iu s i ł y u m y s ł o w e j , c z y l i t e ż o w e d w ie c z ę ś c i , n i e z w i ą z a n e ż a d n y m i s t o t n y m ł ą c z n i k i e m , t w o r z ą n i e ­ z a l e ż n e o d s i e b i e o r g a n i z m y ? O d p o w i e d ź m u s i w y p -a ś ć n a k o r z y ś ć n a u ­ k i n i e m ie c k i e j . M o ż e n i e z u p e ł n i e ś w ia d o m ie ( j a k k o lw ie k n i e b e z w y ­ j ą t k ó w ) r e z u lt a t y , d o k t ó r y c h d o c h o d z i w y t y c z n i e f ilo z o f u j ą c a m y ś l n i e ­ m ie c k a , z T ie g a j ą s i ę ź ~ t y m i, j a E e w y s n u w a j ą n a o g ó ł z l a b o r a t o r y u m d o T w T a d c z e n A łz ie j o w y c h p r a k t y c z n i b a d a c z e p r z e s z ł o ś c i lu d z k ie j . W i c h s z e r e g u n a pićTrw^szem m f e j s m i p o s t a w i c “ n a l e ż y

K. B reysiga.

P o e ­ t y c z n y u m y s ł p o z w o l i ł m u o b j ą ć i z e s p o l i ć w j e d n ę h a r m o n i j n ą c a ł o ś ć d z i e j e w s z y s t k i c h s p o ł e c z e ń s t w ś w i a t a c a ł e g o i s t w o r z y ć n a i c h p o d ­ s t a w i e s y s t e m s k o ń c z o n y . Z a p r z e d m io t b a d a n ia w z i ą ł s o b i e B r e y s i g s p o ł e c z e ń s t w o k o n k r e t n e ; z a z a d a n i e — z b a d a n i e m o ż l i w i e w i e lk ie j i l o ś c i s p o ł e c z e ń s t w . D o ś w i a d c z e n i e n a p r o w a d z ił o g o n a m y ś l o p o d o b i e ń ­ s t w i e r o z w o j u ; n i e z a p o z n a j ą c t e g o fa k tu , ż e k a ż d e z j a w i s k o s p o ł e c z n e j e s t , j a k o z j a w i s k o t a k ie , j e d y n e m i n i e p o w t a r z a s i ę n i g d y , d o s t r z e g ł o n , ż e w s z y s t k i e o n e łą c z ą s i ę w s z ę d z i e w s w y m b i e g u w d ł u g ie , p o ­ d o b n e d o s i e b i e ł a ń c u c h y , k t ó r e w z n o s z ą s i ę w g ó r ę . S p o ł e c z e ń s t w a lu d z k ie p r z e c h o d z ą p r z e z j e d n a k o w y s z e r e g s z c z e b l i, p r z y c z e m j e d n e z n ic h d o c h o d z ą n iż e j , i n n e w y ż e j — p o te j d r a b in ie , a le w s z y s t k i e d ą ż ą o d j e ­ d n e g o s t a n u k u ltu r y d o d r u g i e g o , n a k a ż d y m s z c z e b l u o d p o w i e d n i m d o s i e b i e z b l iż o n e . W p e w n y c h s p o ł e c z e ń s t w a c h r o z w ó j t e n o d b y w a s i ę p r ę d z e j , w i n n y c h p o w o ł n i e j — w i n n y c h w r e s z c i e m o ż e b y ć n a m o ­ c y w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h z u p e ł n i e p r z e r w a n y . T a j e d n o s t a j n o ś ć r o ­ z w o j u z a s ł u g u j e , w e d ł u g B r e y s i g a , n a m ia n o p r a w a i s t ą d p o w s t a j e j e ­ g o s y s t e m — „ S t u f e n b a u u n d d ie G e s e t z e d e r W e l t g e s c h i c h t e “ 3). T a k a j e d n o s t a j n o ś ć r o z w o j u i k o l e j n o ś ć s t a n ó w k u lt u r y d a j e s i ę z a u w a ż y ć w e w s z y s t k i c h d z i e d z i n a c h ż y c i a lu d z k ie g o , n i e t y l k o p o l i t y c z n e j , s p o ł e ­ c z n e j lu b e k o n o m i c z n e j , a l e t a k ż e w u m y s ło w e j , m o r a ln e j i r e l i g ij n e j . ') D ie W e r ts c h a tz u n g in d e r G e s c h ic h te ., 1903. 2) L ip sk . 1905, str. 209. 3) J 905, s tr. 123, p o r. „ O g n iw o " 1905, № 34, 35.

(9)

S P R A W O Z D A N I A . 1 2 3 M a lu je t e d y B r e y s i g w i e l k i n o w y s y s t e m p o w s t a w a n i a r e l i g ii — p o c z ą t ­ k o w a z k u ltu b o h a t e r a - z b a w c y , p r z e c h o d z ą c p r z e z o k r e s y a ż d o m o ­ n o t e i z m u i p o l i t e i z m u , o d j e d n o b ó s t w a — d o j e d y n o b ó s t w a u w s z y s t k i c h s p o ł e c z e ń s t w , k t ó r e n i e z o s t a ł y w c i ą g n i ę t e w s f e r ę w -p ły w u i n n y c h s z c z e b l i k u l t u r a l n y c h - 1). P o r a z p i e r w s z y o b j ę t o p o r ó w n a w c z o t y l e s p o ł e c z e ń s t w lu d z k ic h , t o t e ż s ł u s z n i e m o ż n a t ę p r a c ę n a z w a ć p i e r w s z ą p o w a ż n ą p r ó b ą h i s t o r y i - s o c y o l o g i i , b o w s z e l k i e i n n e u s i ł o w a n i a z te j d z i e d z i n y s t r e s z c z a j ą s i ę z w y k l e w b a d a n iu j e d n e g o s p o ł e c z e ń s t w a i p o ­ l e g a j ą n a p r z e n o s z e n i u z d o b y t y c h t ą d r o g ą z a s a d r o z w o j u ^ a p r i o r y s t y c z - n i e i n a s p o ł e c z e ń s t w a in n e , lu b n a w e t n a lu d z k o ś ć , j a k o c a ł o ś ć . P r ó b ą t a k ą j e s t p r a c a

K. Lamprechta.

Z n a k o m i t y z n a w c a p r z e s z ł o ś c i n i e m ie c k i e j , g i e r m a n m z e w s z y s t k i e m i z a le t a m i i w a d a m i s w e g o s z c z e p u , w y s t ę p u j e L a m p r e c h t n i e p o r a z p i e r w s z y z e s w y m i p o ­ g lą d a m i m e t o d o l o g i c z n y m i . J e d n a k o w o ż w i e l e z t y c h p o g l ą d ó w , u l e g a ­ j ą c y c h d a w n ie j n a p a ś c io m , z y s k a ł o p r a w o o b y w a t e l s t w a w ś r ó d o g ó ł u u c z o n y c h , a w i ę c e j j e s z c z e — p o d w p ł y w e m p r z y z n a n i a s i ę d o b ł ę d ó w z e s t r o n y a u t o r a d z i ę k i k r y t y c e z o s t a t n i e g o d z i e s i ę c i o l e c i a X I X w . u l e g ł o z j e g o r ę k i p r z e i s t o c z e n i u . R z u c a j ą c p r a c ę p . t. „ M o d e r n e G e - s c h i c h t s w i s s e n s c h a f t " w ś w ia t , L a m p r e c h t r z u c a ł s w o j e o s t a t n i e s ł o w o , k t ó r e s i ę z b i e g a z o s t a t n im w y r a z e m j e g o d z i a ła l n o ś c i p r a k t y c z n e j , z o s t a t n im t o m e m j e g o „ D e u t s c h e G e s c h ic h t e " 3). J e ż e l i B r e y s i g m o ż e b y ć z e s t a w i o n y w s w y c h z a s a d n ic z y c h , z z a k r e s u t e o r y i p o z n a w a n i a , p o ­ g l ą d a c h z R i c k e r t e m , t o u L a m p r e c h t a z n a j d u j e m y w i e l e p u n k t ó w s t y c z ­ n y c h z S i m m le m . D l a o b u h i s t o r y a j e s t n a u k ą p s y c h o l o g i c z n ą , w s z e ­ l a k o d la L a m p r e c h t a p o k r e w i e ń s t w o h i s t o r y i z p s y c h o l o g i ą m a z n a c z e ­ n i e b a r d z ie j ż y w o t n e , s t ą d t e ż g o r ę t s z e w n im p r z y w i ą z a n i e d o t e g o s p o s o b u p o j m o w a n i a z a g a d n i e ń , n iż u S im m la , s t ą d b l i ż s z e i d o k ł a d ­ n i e j s z e s f o r m u ł o w a n ie z a d a ń h i s t o r j d , j a k o p s y c h o l o g i i r o z w o j u s p o ł e c z ­ n e g o . J e g o s t u d y u m o b e j m u j e r ó ż n e o b j a w y t e g o r o z w o j u , k t ó r e L a m ­ p r e c h t w t ł a c z a w k ilk a p o s o b i e n a s t ę p u j ą c y c h o k r e s ó w : s y m b o li z m u , t y p iz m u , k o n w e n c y o n a l i z m u , in d y w i d u a l i z m u i s u b j e k t y w i z m u . N i e m o ­ ż n a n i e d o j r z e ć z u p e ł n e j d o w o l n o ś c i w w y b o r z e t y c h o k r e s ó w , k t ó r e s i ę n i e m o g ą o s t a ć , z w ł a s z c z a w o b e c ś w i e ż y c h b a d a ń p o z y t y w n y c h ; j e ­ d n a k ż e s a m s p o s ó b u j ę c ia k w e s t y i z a s ł u g u j e n a n a l e ż y t e z r o z u m i e n ie . R o z w ó j d u s z y p s y c h i c z n e j , n a t l e w s z e c h s t r o n n e g o u w z g l ę d n i e n i a w s z y s t ­ k i c h w a r u n k ó w ż y c i a z e w n ę t r z n e g o : e k o n o m i c z n y c h ( s p o ł e c z n y c h i p o ­ l i t y c z n y c h ) , j a k o p r z e d m io t b a d a n ia w h i s t o r j d d a n e g o s p o ł e c z e ń s t w a , t o m o ż e z a d a n i e p r z y s z łe j d o p i e r o n a u k i. Z n a k o m i t ą o c e n ę te j p r a c y , z w y j a ś n i e n i e m n i e t y l k o w s z y s t k i c h c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r a c y L a m p r e c h t a , a l e i w y k a z a n ie m , j a k i e m i e j s c e w r o z w o j u m y ś l i lu d z k ie j n a l e ż y s i ę t e m u b a d a c z o w i , d a ł B e r n h e i m . N i e u s iłu j e o n r o z w i ą ­ z a ć n i e r o z s t r z y g n i ę t y c h p r z e z L a m p r e c h t a , l e c z p o r u s z o n y c h t y l k o p r z e z n i e g o k w e s t y j , o ś w i e t l a j e j e d n a k i p o d k r e ś l a j a k o p r o b l e m a t y , w y m a ­ g a j ą c e r o z w i ą z a n i a w s z e c h s t r o n n e g o . W i ę c p r z e d e w s z y s t k i e m : s t o s u n e k 9 D ie E n ts te h u n g d e s G o tte s g e d a n k e n s u n d d e r H e ilb r in g e r . 1905. s tr.

202

. 9 1905, str. 130. 3) 1905, II E rg a n z u n g s b a n d . III T h c il.

(10)

124

S P R A W O Z D A N I A . j e d n o s t k i d o s p o ł e c z e ń s t w a , w i ę c — s t o s u n e k z m ia n w z j a w i s k a c h u m y - s ł o w o - m o r a l n y c h d o z m ia n s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y c h "). A n i u B r e y s i g a , a n i u L a m p r e c h t a n i e z n a j d u j e m y d ą ż e n ia d o w y ­ j a ś n i e n i a p r z y c z y n , k t ó r e w } ' w o ł u j ą t a k ą w ł a ś n i e k o l e j n o ś ć r o z w o - j u. B r e y s i g z u p e ł n i e ś w i a d o m i e u s u w a t ę s p r a w ę z z a k r e s u s w o j e g o b a d a n i a i m o ż e j e s t t o , j a k n a d z iś , j e d y n i e s ł u s z n a m e t o d a . Z b a d a n ie i w y ł o ż e n i e w s z y s t k i c h p r z y c z y n j e s t n i e d o s t ę p n e ; s p r o w a d z a n i e i c h d o j e d n e j n i e w ł a ś c i w e i n i e m e t o d y c z n e . J e d y n ą s ł u s z n ą z a s a d ą m o ż e b y ć d o c i e k a n i e t y c h c z y n n i k ó w , j a k i e o d g r y w a j ą r o l ę w y t y c z n ą w r o z w o j u ż y c i a s p o ł e c z n e g o , — p o d k r e ś l a n i e n a j w a ż n ie j s z y c h ( c o j e s t k o n i e c z n o ­ ś c i ą c z y s t o m e t o d o l o g i c z n ą ) , l e c z n i e z a t r a c a n i e p o c z u c i a i s t n i e n i a c a ­ ł e g o s z e r e g u c z y n n i k ó w n i e z b a d a n y c h , lu b n i e d o s t a t e c z n i e p o j ę t y c h . O i l e s i ę u z n a j e z a ł o ż e n i e p o d o b n e z a s ł u s z n e , w ó w c z a s w s z e l k i e p r z e ­ c i w n e t e m u u s i ł o w a n i a u w a ż a ć n a l e ż y z a c h y b i o n e , t e m b a r d z ie j , ż e i r e ­ z u l t a t y f a k t y c z n e w w i ę k s z o ś c i w y p a d k ó w n i e p r z y n o s z ą ż a d n e j k o r z y ­ ś c i . Z d r u g ie j z a ś s t r o n y u s ił o w a n i a , k t ó r e p o d j ę t e z o s t a ł y k u o d r o d z e n i u k w e s t y i w j a k i m k o l w i e k b ą d ź k ie r u n k u p r z e z w y ś w i e t l e n i e , ż e j e d e n c z y n n i k m a z n a c z e n i e b o d a j p i e r w s z o r z ę d n e , c h o ć n i e w y ł ą c z n e , u w a ż a ć b ę d z i e t r z e b a z a o b j a w , z m ie r z a j ą c y d o g ł ę b s z e g o i b a r d z ie j w s z e c h s t r o n n e g o u r z e c z y w i s t n i e n i a w y m a g a ń p o w a ż n e j n a u k i. A l e u m y s ł lu d z k i n i e m o ­ ż e s i ę z a d o w o l n i e u s t a l e n i e m f a k tu i d ą ż y d o w y j a ś n i e n i a ,

q u a n d тете.

S t ą d t o b io r ą p o c z ą t e k p r a c e w r o d z a j u — „ R o z w o j u h i s t o r y c z n e g o "

L.

M. H artm anna

2). U t o ż s a m i a j ą c b i s t o r y ę z s o c y o l o g i ą , u w a ż a o n j ą z a c z ę ś ć o g ó l n e j k a t e g o r y i z j a w i s k ś w ia t a o r g a n i c z n e g o . Z a d a n i e h i­ s t o r y i t k w i w i ę c w z b a d a n iu z j a w i s k , p o w s t a j ą c y c h w r a m a c h r o d z a j u l u d z k i e g o , w i c h c z a s o w y m n a s t ę p s t w i e , w w y ło .ż ę n iu i c h z e s p o ł u i w w y ­ j a ś n i e n i u r o z w o j u p r z e z p r z y s t o s o w a n i e i d o b ó r . P r z y s t o s o w a n i e i d o ­ b ó r t o s ą p r a p r z y c z y n y w s z y s t k i c h z m ia n z a r ó w n o w ż y c i u b i o l o g i c z ­ n y m , j a k i w h i s t o r y c z n y m i c z y n n i k i j e d y n e , k t ó r e s t w o r z y ł y c a ł y i s t ­ n i e j ą c y r o z w ó j e k o n o m i c z n y i s p o ł e c z n y z a p o m o c ą w a l k i o b y t , p r z y ­ s t o s o w a n i a s i ę s i l n i e j s z y c h , , z n i s z c z e n i a lu b u z a l e ż n i e n i a s ł a b s z y c h i t. p . R o z w ó j i p o s t ę p s ą w te j t e o r y i p o j ę c i a m i t o ż s a m e m i , a w s z e l k i e z a ­ g a d n i e n i a e t y c z n e m u s z ą z t e g o z a ł o ż e n i a w y n ik a ć . A u t o r , u s iłu j ą c w y ­ j a ś n i ć r o z w ó j s p o ł e c z n i 7, b e z w i e d n i e w y k la d ą ( j e d y n i e i w y ł ą c z n i e ) r o - zw Tó j p s j - c h i c z n y c z ł o w i e k a ; s t ą d p o c h o d z i c i ą g ł o ś ć w r o z w o j u o d c z a ­ s ó w n a j b a r d z ie j z a m ie r z c h ł y c h d o c z a s ó w p r z y s z ł o ś c i d a l e k i e j , s t ą d l u d z k o ś ć j e s t u n i e g o c a ł o ś c i ą w r o z w o j u , g d y ż j e s t t y l k o u o g ó l n i e n i e m c z ł o w i e k a ; w i s t o c i e z a ś — k w e s t y a r o z w o j u s p o ł e c z n e g o p o z o s t a ł a n i e - r o z w i n ię t a , a n a w e t n i e p o s u n ę l i ś m y s i ę w k ie r u n k u j e j r o z w ią z a r iia a n i n a k r o k . I n n e z u p e ł n i e s t a n o w i s k o z a j m u j e w s w e j p r a c y

Tugan - Bara-

nowsky.

N i e p r z y n o s i o n g o t o w e g o s y s t e m u n o w e g o , n i e o g ł a s z a p r a w d n o w y c h , l e c z , n a w ią z u j ą c n i ć r o z w To ju , p o d d a j e g r u n t o w n e j a n a ­ l i z i e t e o r y ę m a t e ^ a l i z m u e k o n o m i c z n e g o . N i e n a l e ż y o n d o t y c h , k t ó -') L a sc ie n c e h is to riq u e m o d e r n e . R e v u e de la s y n th e s e h is to riq u e 1905, X , 2, 125— 139, tło m . J a n k e le v itc h . '

3) U e b e r h is to ris c h e E n tw ic k e lu n g S e c h s V o r tr a g e z u r E in le itu n g in ei- n e h is to ris c h e S o z io lo g ie . 1905, s tr. 89. '

(11)

S P R A W O Z D A N I A . 1 2 5 r z y , j a k

Penzias

'), w a l c z ą c z a p o ż y c z o n y m i , p ó ł n a u k o w y m i f r a z e s a ­ m i, z w a l c z a j ą j e d n ę z n a j g ł ę b s z y c h t e o r y j w s p ó ł c z e s n y c h n a k i l k u d z i e ­ s i ę c i u S t r o m c a c h , l e c z — z a p o m o c ą g r u n t o w n e j k r y t y k i — c h c ą b u d o w a ć n o w e w a r t o ś c i k u l t u r a l n e . ’W s w y c h „ T e o r e t y c z n y c h p o d s t a w a c h m a r ­ k s iz m u " 2) p o d d a j e o n r e w i z y i t w i e r d z e n i a t e g o z a s ł u ż o n e g o w n a u c e k ie r u n k u , u s t a la k o n i e c z n o ś ć c z y n n i k a e k o n o m i c z n e g o , j a k o w a r u n k u w s z e l k i e g o ż y c i a s p o ł e c z n e g o , l e c z j e d n o c z e ś n i e z a z n a c z a i p o d k r e ś l a z n a c z e n i e r ó w n o r z ę d n e c z y n n i k ó w : p o l i t y c z n e g o , u m y s ł o w e g o ( n a u k i) , m o r a l n e g o i r e l i g i j n e g o . N a l e ż y B a r a n o w s k i e m u z a r z u t u c z y n i ć p o w a ­ ż n y , ż e c z y n n i k o m t y m p r z y p is u j e z n a c z e n i e , j a k i e m o g ł y b y ł y m i e ć , l e c z n i e to , j a k i e m i a ły lu b m a ją ; n i e o s ł a b i a t o j e d n a k w a r t o ś c i s a m e j p r a c y , w y r ó ż n i a j ą c e j s i ę s w o j ą c z y s t o n a u k o w ą t e n d e n c y ą . P r z e b i e g l i ś m y w k r ó t k im p r z e g l ą d z i e r o k p r a c y lu d z k ie j . J a k i e ż b o g a c t w o m a t e r y a łu , j a k o lb r z y m i z a s ó b e n e r g i i , w ł o ż o n e j w t e d z ie ła , i j a k k u n s z t o w n y i c h o w o c ! R o k p r a c y n i e c a ł y — i t y l e z ł o ż o n o g ł a ­ z ó w , p r z e z n a c z o n y c h n a z b u d o w a n ie w s p ó l n e g o p a n t e o n u w i e d z y , n i e ­ s p o ż y t e g o , w i e c z n e g o . M A R C E L I H A N D ELS M A N .

9 D ie M e ta p h y sik d e r m a te ria lis tis c h e n G e s c h ic h ts a u ffa s s u n g . 1905, s tr. 57.

9 T h e o r e tis c h e G ru n d ia g e n d e s M a rx ism u s. 1905, str. 239. I ro z . M a- te r ia lis tis c h e G esc h ic h tsa u ffa ssu n g , s tr. 132.

Cytaty

Powiązane dokumenty

kument, przypominając, że najwyższą regułą nie tylko w refleksji nad różnorakimi problemami, ale również (a może przede wszystkim) w podejmowaniu decyzji, po- winno być

Wśród licznych pobożnych fundacji, jakie powstały na terenie diecezji przemyskiej w ciągu liczących przeszło sześćset lat jej dziejó\y, poczesne miejsce

We investigated the e ffect of steering characteristic (i.e., nonlinear vs. linear) on drivers' subjective opinions about the ride and the steering system, and on their objective

Предположение, что лирический герой переживает снова то, что переживал в своё (счастливое!) время, приходится отбросить, ибо ледо- ход и

Через год после встречи с Солженицыным, а это был уже 1995, Астафьев, прочувствовав долгожданный путь возвращения Солженицына

Иная ипостась медиационности метаобраза города состояла в том, что город как эстетический идеал являл симбиоз художественного

wymaga wniosku osoby zainteresowanej (w którym uprawdopodobni ona istnienie szczególnie bliskiej więzi z oskarżonym oraz doprecyzuje, czy domaga się zwolnienia z obowiązku