Literatura - region

Stefan Jerzy Buksiński

Literatura - region

Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 3, 77-89

PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie

S eria: F IL O LO G IA PO L S K A 1990 z. III

STEFAN JERZY BUKSIŃSKI

L iteratu ra — region

Tem at — rzeka. W ram ach krótkiego arty k u łu można tylko naszkico­ wać mapę bogatej problem atyki z nim związanej w oparciu o rozległą literatu rę przedm iotu oraz doświadczenia kilkudziesięciu lat własnego życia.

I

R e g i o — już w łacinie obciążone było wieloznacznością. Oznaczało bowiem kierunek i położenie, granicę i stronę świata, a także okolicę, obszar i dzielnicę miejską. W edług Słow nika języka polskiego P A N region, to „obszar odznaczający się charakterystycznym i cechami, np. geograficz­ nymi, etnograficznym i itp., w yróżniającym i go od innych obszarów” ł. Z takich regionów składał się i składa świat, lecz dla przedstawicieli róż­ nych, ą naw et tych samych dyscyplin naukow ych słowo to oznacza przed­ mioty bardzo różne. Cechuje się wielką wieloznacznością, rozciągliwością zakresu i podatnością na ewolucję historyczną. Posłużę się tylko jedną parą przykładów. Z geografii starożytnej Grecji wiemy, że jednym z re­ gionów tego nie najrozleglejszego k ra ju była Arkadia, wsławiona sielan­ kami antycznymi. Znakomita, choć niewielkich rozmiarów książka Brau- dela, Coarellego i A ym arda Morze Śródziemne 2 posiada podtytuł Region

i jego dzieje. Z treści tej publikacji wynika, że obszar obejm ujący szereg

krain od Libanu do G ibraltaru jest także regionem, chociaż ten rozm ia­ ram i swoimi przewyższa A rkadię w ielokrotnie i mieści ją w swych gra­ nicach jako małą organiczną cząstkę.

Term in „literatu ra” jest równie, jeśli nie bardziej wieloznaczny, 0 czym każdy filolog wie już na pierwszym roku studiów. Klasycznymi zbiorowiskami regionów były starożytna Grecja, podzielona n a małe pań­ stwa — miasta, oraz Włochy i Niemcy do ich zjednoczenia w XIX w. Brak w nich nadrzędnego ośrodka centralnego nie był żadnym ham ul­ cem dla ich rozwoju kulturalnego. Greków, rozsianych między Cyprem 1 Massilią, jednoczyły m.in. wyrocznia delficka i igrzyska olimpijskie. Dla Włochów od Alp po Sycylię symbolem jedności była przez wieki

Boska komedia. Niemców jednoczyły dzieła Goethego i Schillera na wiele

lat przed Bismarckowskim zjednoczeniem.

Wielkie państw a scentralizowane, jak np. cesarstwo rzymskie, m onar­ chia i republika francuska oraz cesarstwo rosyjskie, powstały przez w

łą-1 S ło w n ik ję z y k a polskiego, red. W. D oroszew ski t. 7 W arszaw a

s F. B raudel, F. C oarelli, M. A ym ard, M orze Ś ródziem ne. R egion i jego dzieje. P rzekł. M. B oduszyńska-B orow ikow a, G d ań sk 1982.

78 S te fa n Je rzy B u k s iń s k i

czenie w swe granice, często przy użyciu przemocy, bardzo różniących się od siebie regionów, które mimo prób ich zuniformizowania po dzień dzisiejszy zachowały swe odrębności, co świadczy o wielkiej żywotności regionalizów. Według M irabeau F rancja przed Wielką Rewolucją miała być ,,un incontinuè agregat du peuples desunis”. Rosja carska po W iel­ kiej Rewolucji przekształcona została w państwo związkowe. Stany Zjed­ noczone AP od początku swego istnienia były wielką federacją stanów, wyposażonych w szeroką autonomię. Ruchy partykularystyczne i sepa­ ratystyczne w strząsają współczesnym światem od Hiszpanii i Irlandii po Kanadę i Filipiny, od Nigerii i Zairu po Iran i Indie.

Państw o polskie powstało w średniowieczu na bazie państw plem ien­ nych. Siadów , ich nie zatarło minione tysiąclecie. Przekształcone w Rze­ czypospolitą Obojga Narodów dodało do starych regionów nowe na wscho­ dzie. Jan St. Bystroń cały pierwszy rozdział swych Dziejów obyczajów

w dawnej Polsce poświęcił omówieniu różnic regionalnych. O wiele wcześ­

niej Marcin K rom er w swej Polonii, w ydanej w 1575 r., obok wielkich krain polskich wymienia i mniejsze, jak: Podgórze, Spisz, K rajnę i K a­ szuby. Szymon Starowolski w Polonii, wydanej w 1632 jr., sporo miejsca poświęcił panoram ie województw wielkopolskich, małopolskich i litew ­ skich. Staropolskie różnice regionalne, uwidocznione m.in. w obyczajach i prawie, przetrw ały do rozbiorów i nie one przyczyniły się do upadku Rzeczypospolitej.

Narzucone nam z zew nątrz kolejne podziały naszych ziem (od 1773 do 1846 r.) zmodyfikowały sieć regionalną. Kordony zaborcze wycisnęły piętno na kulturze polskiej, wprowadzając modele Królewiaka, Galicja- nina, Poznaniaka i Kresowiaka, funkcjonujące reliktowo w na'szej świa­ domości do chwili obecnej. Ostatnio pod wpływem serialu Najdłuższa

wojna nowoczesnej Europy raz po raz w naszej prasie jacyś ludzie re ­

klam ują się jako „poznańscy pozytywiści”, spłacając dań chwilowej mo­ dzie.

Granice jednostek adm inistracyjnych w Polsce międzywojennej i po­ wojennej zwykły korespondować w dużym stopniu z granicam i regionów ukształtowanym i przed rozbiorami i po rozbiorach. Sytuację tę w za­ sadniczy sposób zmieniła dopiero ustaw a z 1975 r., n a mocy któ rej pow­ stało 49 województw. Ich granice i stolice, wyznaczone w edług niezna­ nych bliżej społeczeństwu kryteriów , W poważnym stopniu naruszyły tradycyjną sieć regionalną. Podział ten, jak inform uje nas choćby prasa, przyniósł efekty nie tylko pozytywne. I tak województwo częstochowskie składa się obecnie z fragm entu historycznej Małopolski (dawne woje­ wództwa krakowskie i sandomierskie) oraz odprysków historycznej Wiel­ kopolski (dawne województwo sieradzkie) i historycznego Śląska Opol­ skiego. Przed pierwszą w ojną światową ziemie te w większości wchodziły w skład Cesarstwa Rosyjskiego (gubernie piotrkowska i kielecka) i w mniejszości w skład Cesarstw a Niemieckiego (Śląsk). Przed drugą wojną światową należały do polskich województw kieleckiego, łódzkiego i ka­ towickiego oraz niemieckiej regencji opolskiej. W czasie okupacji te ry ­ torium to przedzielała granica oddzielająca Reich od Generalnego Gu­ bernatorstw a. Przed rokiem 1975 przez obszar ten biegły granice woje­ wództw katowickiego, kieleckiego, łódzkiego i opolskiego.

L ite ra tu ra — region 79

Pojęcia regionu nie da się sprowadzić do granic aktualnie funkcjo­ nującej i świeżo kreow anej jednostki adm inistracyjnej, choć próby ta­ kiej redukcji zawsze istniały. We F rancji obok departam entów , utworzo­ nych w czasie Wielkiej Rewolucji, operuje się w dalszym ciągu pojęciami historycznych prowincji. Niewyrażenie przez naród zgody na nowy po­ dział na regiony, proponowany przèz de G aulle’a, stało się formalnym powodem odejścia tego męża stanu ze sceny politycznej.

Pierw szym twórcą regionów była przyroda i ona dokonała między nimi rozgraniczeń odczytywanych potem przez geografów. Potem wkro­ czył człowiek, który ingerując nie zawsze szczęśliwie w środowisko natu ­ ralne, przekształcał je wiekami w środowisko kulturalne. R ezultaty tych przeobrażeń zdolni są określić historycy, ekonomiści, historycy kultury, literatu ry i sztuki oraz językoznawcy i etnografowie. K onia z rzędem temu, kto dziś potrafi podzielić Polskę na regiony według spójnych k ry­ teriów geograficznych, historycznych, ekonomicznych, kulturalnych i ad­ m inistracyjnych. Świadomość przynależności do określonego regionu ma ciągle zm niejszająca się grupa Polaków, wiążąc ją bądź z obszarem swo­ jego pochodzenia, bądź z obszarem późniejszego zakorzenienia się. Ani­ m atoram i regionalizmów nie zawsze są tzw. autochtoni.

Przyczynam i zanikania świadomości regionalnej są m.in.: osłabienie związków człowieka z ziemią, glajchszaltowanie jej krajobrazów przez cywilizację techniczną, postępująca urbanizacja, nieustanne migracje, ato- mizacja społeczna, prowincjonalizacja obszarów pozastołecznych, nadm ier­ ny centralizm adm inistracyjny, upowszechnianie kosmopolitycznych wzorców przy udziale środków masowego przekazu inform acji etc. P ro­ ces ten trudno ocenić jednoznacznie. Z jednej strony w ydaje się on. być wynikiem konieczności dziejowej, z drugiej strony można mieć w ątpli­ wości, czy zyski w jego wyniku, osiągnięte są na dłuższą m etę równo­ ważne do poniesionych strat. Wartościowej integracji społecznej nie osią­ ga się zwykle przez uniform izację, ale przez realizację jedności przy za­ chowaniu twórczej różnorodności.

Zmiany zaszły już jednak tak daleko, że w nowszych badaniach zwy­ kło się mówić już nie o regionach, lecz o stolicy i pozastołecznych ośrod­ kach kultury, umiejscowionych z reguły w miastach. Jest to oznaka zmierzchu tradycyjnego polskiego rustykalizm u i związanych z nim tra ­ dycyjnych regionalizmów. Nowy układ, przestrzenny k u ltu ry w Polsce, jeszcze sprzed 1975 r. najdokładniej przeanalizował A leksander Wallis. „Przez układ k u ltu ry [rozumie on] ogół artystycznych i naukowych śro­ dowisk i instytucji, które tworzą przestrzenną sieć ośrodków połączonych wspólną stru k tu rą ” s. Układ ten w Polsce Ludowej został zdominowany przez Warszawę, która „służąc całemu narodowi, służy jednocześnie so­ bie” 4, przyczyniając się do tworzenia poza nią tzw. prowincji. Poczucie prowincjonalności jest podyktowane przy tym nie tylko posiadaniem zbyt małego potencjału kulturowego i snobowaniem się na Warszawę, ale i swoistą ideologię, w yrażającą się m.in. nadm iernym eksponowaniem miejsca swego zamieszkiwania. W ystarczający to powód, aby w tym miejscu nie przywoływać nadarem no imienia Częstochowy.

3 A. W allis, W arszaw a i p rze strze n n y y k ła d k u ltu ry , W arszaw a 1969, s. 12.

8JÛ S te fa n J e rzy B u k s iń s k i

Przytoczone poglądy Wallisa m ają jednak znaczącą lukę — nie do­ puszczają istnienia prowincjonalizmu warszawskiego, który jest faktem empirycznie stwierdzonym nie. tylko felietonam i Wiecha. Zgodnie z opo­ zycją stolica — prowincja można domniemywać, że np. Gałczyński prze­ niósłszy się z W arszawy do Szczecina sprowinejonalniał, ale gdy wrócił do stolicy, natychm iast uwolnił się od kompleksów prowincji. Opozycja ta nobilituje niemal każdego stołecznego grafom ana, chyba że założy się, że w Warszawie grafomani w ogóle nie mieszkają. W ątpliwości te dyk­ tuje mi odporność na sugestie mitotwórcze, a nie niechęć prowincjusza do metropolii, gdyż zrządzeniem losu więzy osobiste łączące mnie z W ar­ szawą m ają dobrą m etrykę.

Ewolucja pojęcia regionu, dokonująca się w ostatnich dziesięciole­ ciach, dezaktualizuje szybko jego definicje ukute naw et przez uznanych regionalistów. Aleksander Patkow ski sugerował przed drugą wojną świa­ tową istnienie regionu, który obejmować m iał Sandomierskie i Góry Świętokrzyskie. Granice jego m iały stanowić Wisła, Pilica i Nida 5. Było to nawiązanie do obszaru historycznego województwa sandomierskiego z wyłączeniem z niego jedynie terytoriów położonych na praw ym brzegu górnej i średniej Wisły. Po drugiej wojnie światowej Juliusz Nowak-Dłu- żewski przem ianował ten region na kielecki, a jego granicę z Nidy prze­ sunął na Szreniawę i Dłubnię c. Ciekawe, jak na te regionalistyczne anek- sje reagowali i reagują np. mieszkańcy Radomia, m iasta gubernialnego przed pierwszą wojną światową, stolicy d ystryktu w okresie okupacji i województwa od 1975 r. W ątpliwe, czy Patkow ski i Nowak-Dłużewski pytali ich w ogóle o zdanie.

II

R e g i o n a l i z m — inform uje cytowany już Słownik języka..pol­ skiego (za „Ziemią”) — to „ruch umysłowy dążący do ożywienia życia kulturalnego i naukowego na prowincji, przeciw stawiający się koncen­ trow aniu wszystkich placówek i instytucji naukow c-kulturalnych w sto­ licy, dążący do zachowania odrębpości kulturalnej poszczególnych dziel­ nic” 7. Jest to definicja kulawa, jak wiele innych.( Nowak-Dłużewski np. określił regionalizm jako „związek duchowy człowieka z krajem rodzin­ nym, który go łączy tysiącem uczuciowych nici z całością tego, wśród .czego człowiek wzrósł, z czym się od dziecka zespolił” 8.

Izabela Czartoryska nie urodziła się w Puław ach i osiadła w nich na stałe dopiero około 40 roku życia, a przecież mogła uchodzić za jedną z pierwszych polskich regionalistek. Swój pałac i sąsiednie wsie przem ie­ niła w najtrudniejszym dla Polski okresie w znakom ity ośrodek k ultu ry narodowej, nie prowincjonalny, bo ryw alizujący skutecznie z W arsza­

5 Â. Patkow ski,. Sa n d o m ierskie C óry Ś w ię to k rzy sk ie , przedm . E. K w iatkow ski, P o zn ań br. rozdz. 1.

• J. N ow ak-D łużew ski, R egion kielecki. K oncepcja term inologiczna i je j u zu -

sadnienie (w) Z h istorii k u ltu r y i lite ra tu ry polskiej. W arszaw a, 1967.

7 S ło w n ik ję zy k a polskiego, tam że, s. 887.

L itera tu ra — region 81

wą 9. A przecież najbardziej ukochała puławski zakątek ojczystego kraju. Przysięgłych przyjaciół Puław zwykła była obdarowywać odznaką. Wy­ obrażała ona kulę ziemską, na której oznaczono tylko jeden punkt P u ła w y 10. Romantyzm podziałał ożywczo na . regionalizm swoim umiło­ waniem k raju i folkloru. Wędrówkom krajoznawczym zawdzięczał Cy­ prian Norwid wizję „Polski — przem ienionych kołodziejów”, a Oskar Kolberg 50 tomów swego „Ludu”. W 1905 r. Aleksander Janow ski przy­ czynił się do założenia w Warszawie Polskiego Towarzystwa K rajoznaw ­ czego. W tym samym roku Żeromski proponował uczynić puławską Świą­ tynię Sybilli (od 1831 r. do dziś stojącą pustką) miejscem zjazdów wło­ ściańskich organizowanych pod egidą „św iatła”. W Polsce odrodzonej w Snobizm ie i postępie pisarz będzie traktował, regionalizm jako jedną z szans budowania nowoczesnej k u ltu ry polskiej.

W 1934 r. Aleksander Patkow ski w ydał dwutomową pracę zbiorową

Ruch regionalistyczny w Europie u, zaw ierającą publikacje znawców pro­

blemów ze wszystkich niem al krajów europejskich od Norwegii po Sy­ cylię, od A tlantyku po Związek Radziecki. Godne podkreślenia, że edy­ cja ukazała się w Polsce w epoce ostrego kryzysu. P rzed sześciu laty ukazał się we Francji, słynącej z centralizm u, gruby tom zatytułow any

Régions et régionalisme en France du X V III siècle ά nos jo u r s 12, w ypeł­

niony artykułam i nierzadko w ybitnych' uczonych. Z książki tej dowie­ dzieć się można, że regionalizm jest bliski nie tylko francuskim Bretoń- czykom, Flamandom, Alzatczykom, Baskom, Katalończykom i K orsyka­ nom, ale kwitnie także w Langwedocji, Prowansji, Okcitanii, Sabaudii, Franche Comte, Szampanii, Lotaryngii, Orleanii i Normandii. Brak ana­ logicznego opracowania w Polsce odczuwa się dotkliwie.

W Polsce Ludowej ruch regionalistyczny ożył natychm iast po wojnie, aby w końcu lat czterdziestych wygasnąć. Odrodził się w 195.6 r., lecz siły jego nie można mierzyć im ponującą liczbą uczestników wycieczek turystycznych, które z regionalizmem często niewiele mają- wspólnego. Spłyca go z jednej strony sygnalizowany już prowincjonalizm, z drugiej rodzima funkcja biurokratyczna, że użyję terminologii Roberta M erto- na 1S. Chyba najcenniejszym i jego osiągnięciami są niektóre w ydaw nictw a i muzea regionalne. Poziom wiedzy o regionach jest często u ich miesz­ kańców żenujący.

Jąk przestroga zatem brzm ią słowa Edw arda Halla: „Jest grubym błędem widzieć spraw y tak, jakby człowiek był czymś zupełnie odrębnym od swego domu, m iasta, techniki i języka. Właśnie istnienie tej więzi między człowiekiem a jego ekstensjam i każe nam zwrócić uwagę na to, jakiego rodzaju ekstensje tworzymy, i to nie ze względu na nas samych, lecz również ze względu na to, że w pływ ają one n a innych ludzi, do

9 J. B uksiński, P u ła w y ja k o ośrodek k u ltu r y w latach 1671^-1831, (w:) S p o jrze­

nia w przeszłość L u b elszczy zn y, L u b lin 1977. '·

10 A.E. K oźm ian, W spom nienia, t. 1—2, P o zn ań 1867.

11 R u ch re g io n a listyczn y w Europie, red. A. P atk o w sk i, W arszaw a 1934. 12 R égion et régionalism e en France du X V l l l ~ e siècle â nos jours. A ctes p u ­ blies p a r Ch. G ras e t G. L ivet, P a ris 1977.

13 R. M erton, Teoria socjologiczna i str u k tu ra społeczna, przek. E. M oraw ska i J. W a rten stein -Ż u ław sk i,' w stęp, i red. J.J. W iatr, W arszaw a 1982, s. 257.

82 S te fa n Je rzy B u k s iń s k i

których mogą być źle dostosowane” 14. Świadkam i takich ekspansji jes­ teśm y np. we współczesnym budownictwie polskim, które naw et budyn­ kom wiejskim odebrało piękne cechy rodzimej architektury na rzecz stan ­ dardowej bezstylowości.

III

Związki pisarzy z określonym i regionami są powszechnie znane i bo­ gato udokumentowane. Powołujem y się często na dwuwiersz Goethego:

W er den D ichter will verstehen, Muss in Dichters Lande gehen. '

Doskonały czytelnik utworów Goethego dodał do nich swoje w ynurzenia: „Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie” i „Litwo, ojczyzno mo­ ja!”. Wcześniej regionalistycznie szumiała czarnoleska' lipa, a poszum jej towarzyszył Słowackiemu w podróży na Wschód. Gdy będzie na parys­ kim bruku walczył z Mickiewiczem, ten zjawi się przed nim w kształcie litewskiego P erkuna i litewskiego Niemna. Choć sam edukowany w Wil­ nie, Słowacki ucieknie się po pomoc do m aleńkiej Ikw y i wysokiej krze­ mienieckiej Góry Bony. Ja k wyobrazić sobie twórczość Lenartowicza bez Mazowsza, Syrokomli bez Białorusi, Malczewskiego bez Ukrainy, Sien­ kiewicza bez Podlasia i Warszawy, P rusa bez Lubelskiego i Warszawy, Orzeszkowej bez nadniem eńskiej Grodzieńszczyzny.

Szczególnie wyczuleni na region byli pisarze Młodej Polski. W yspiań­ ski jak Prom eteusz przykuty był do W awelu — Akropolu polskiego. Że­ romskiemu najpiękniejsze partie Popiołów wyszumiała Puszcza Jodłowa. Reymontowscy Chłopi dadzą się po tylu przem ianach wsi zainscejiizować w podłowickich Lipcach, a Marsz zbójnicki Tetm ajera pazerni górale podhalańscy zagarnęli jak własny. O rkan jakby nie wyszedł nigdy poza próg matczynej chaty w Gorcach. I później wierszami skam andrytów pulsowała Warszawa, lekkomyślna, lecz gościnna dla swych przybyszów z'Łodzi, Podkarpacia, Ukrainy. Urodzony w Częstochowie i dogorywający u stóp Czarnohory gruźlik-Liebert śpiewał do niej i o niej:

Znajdźcież mi drugi taki gród — Ten sm ętny czar, ten senny tłum, Górnych i durnych pełen dum, Niezłomnych wad, zabawnych cnót... Znajdźcież mi drugi taki kąt,

Co tak sam w sobie — z siebie rad, Ani ogląda się na świat...

I mówcie — jakże biec mi stąd? (...). Ani tu Zachód, ani Wschód —

Coś tak jak gdybyś stanął w drzw iach (...)

14 E. H all, U k r y ty w y m ia r, przekł. T. Hołów ko, w stęp. A. W allis, W arszaw a 1976, s. 264.

L ite ra tu ra — region 83

To pewne — nie ma w tobie zdrad, Ty w oczy nasze patrzysz wprost, A bruk twój może wydać głos, Na dźwięk którego Norwid bladł.

(Piosenka do W arszawy)

To studium regionalistyczne w yhaftow ane perłam i poetyckimi. W tej Warszawie będzie niebawem pisać Dąbrowska wielką „rzecz russow ską”. Do W arszawy rozstrzelanych i Tumskiego .Wzgórza płockiego płynąć będzie myślami Broniewski z jerozolimskiego zaułka II w ojny światowej. Miłoszowi W arszawa nigdy nie przypadła do gustu. Miał w łasny k raj nad Niewiażą i Wilią. Najlepsze utw ory Zegadłowicza powstały u stóp Czarta- ka, a Schulz ileż barw do swej palety znalazł w nie najpiękniejszym przecież Drohobyczu. Konwicki nie może oderwać się od Wileńszczyzny swojej młodości.

Polacy nie byli w yjątkiem . L iteratu ra światowa tchnie cała przyw ią­ zaniem do ziemi ojczystej, od kiedy Odys po dwudziestu latach wędró­ wek zobaczył w eposie Homera brzegi Itaki. Wergilisz we w spaniałym Rzymie tęsknić będzie do wsi pod M antuą, z której go wypędzono. Dante na próżno szukać będzie drogi do Florencji, darow ując przecież swemu miastu, Italii i św iatu Boską komedię. Don Kichote pojawi się n a tle krajobrazu La Manchy, gdzie jego twórca po ' tylu burzach życiowych znalazł przytułek i dzban wina z własnej winnicy. Szekspir porzucił bo­ gaty Londyn, by złożyć kości nad Avonem. Nie podobna zrozumieć Bal­ zaka bez Paryża, Goethego bez W eimaru, Dostojewskiego bez białych no­ cy nad Newą, Tołstoja bez Jasnej Polany, K afki bez Pragi, Faulknera bez Missisipi.

Litanię nazwisk i miejsc można by ciągnąć bez końca. Przerw ę ją odwołując się do dzieł o charakterze pam iętnikarskim pisarzy niedawno zmarłych.

„Tradycji się nie w ybiera” (...) Tradycja jest w nas, a nie poza nami, jest czymś osobistym. — Gdybym m iał opowiedzieć, co n a j­ wcześniej oddziałało na m oją wyobraźnię, m usiałbym zacząć od pieśni pastusznÿch i od bajania starej Pileckiej z sąsiedniej chałupy w Gwoźnicy” 15. Wiemy, że to Przyboś.

Mauriac, którego park publiczny w Bordeaux śmieszył jak rom antycz­ na fryzura na głowie nieboszczyka, inaczej pisze o pobliskiej krainie: „Natom iast stale i bez przerw y żyłem związany z wioskami Gironde, zawsze byłem z nim i zespolony. Mężczyzna, jakim dzisiaj jestem, żył już w dziecku, które siadywało u tego samego zakrętu alei, gdzie przy­ stanąłem, by napisać te słowa: wówczas jak i dziś, słuchałem w iatru po­ śród sosen, lecz nie czułem powiewu na tw arzy. W iatr w porze porów­ nania dnia z nocą, pow strzym yw any przez niezmierzone lasy, poznać mo­ żesz tylko pó przem ykających się obłokach, rozkołysanych wierzchołkach drzew i po szumie podniebnym przypom inającym m orze” w. W końcu

. 16 J. Przyboś, Z a p iski bez d a ty, W arszaw a 1970, s. 260—261.

18 F. ■ M auriac, B urza cichnie o zm ie rzch u , przekł. B. H łasko, W arszaw a 1972, s. 9.

84 S te fa n Je rzy B u k siń sk i

Pablo Neruda: „Kto nie znał chilijskiego lasu, ten nie zna naszej planety. Z tej ziemi, z tego błota, z tej ciszy wyrosłem, by wędrować , i śpiewać po świcie” ” .

IV

Szczególne związki pisarzy z niektórym i regionami znane były od prawieku. W badaniach nad literatu rą zostały one najbardziej wyekspo­ nowane przez Hipolita Taine’a w artykule z 1863 r., który potem jako wstęp został włączony do sławnej Historii literatury angielskiej. W ywarła ona znaczący w pływ na literaturoznaw stw o światowe. Dzieje recepcji Taine’a na gruncie polskim przedstaw ił niedawno H enryk Markiewicz 18 Pozostający pod wpływem tain e’owskiej teorii m ilieu Bronisław Chlebow­ ski w 1884 r. w ystąpił na Zjeździe Naukowym im. Jana Kochanowskiego z głośnym referatem , w którym m.in. stwierdzał: „Jeżeli rozłożymy przed sobą mapę dawnej Polski i oznaczymy na niej miejsce urodzenia i- stałe widownie działalności pracowników na polu literatu ry i piśmiennictwa, spostrzeżemy, że każdy z obszarów terytorialnych, m ający swe odrębne fizjograficzne, etnograficzne, społeczne i historyczne w arunki, posiada odrębne koleje rozwoju umysłowego, i odrębne charakterystyczne cechy produkcji literackiej ” . Chlebowski więc postulował przedstawienie lite­ ratu ry staropolskiej przez odrębne ukazywanie dorobku najważniejszych regionów. Ten postulat badawczy zrealizował w mniejszym stopniu swoi­ mi studiam i z zakresu historii, literatu ry i , k u ltu ry ” , przede wszystkim zaś wielkim S lovm ïkiem geograficznym, który Juliusz K leiner nazwał Chlebowskiego „m onum entum aere perennius” 21. W pewnym tylko sensie nawiązywały do jego postulatu Zofia Florczak w książce Udział regionów

w kształtow aniu piśm iennictwa polskiego XVI w .22 i Elżbieta Aleksan­

drowska w pracy pt. Geografia środowiska pisarskiego 2S. Wartościowych ujęć całościowych literatu ry związanej z poszczególnymi regionami mamy dotąd niewiele. Należy do nich chyba Lublin i Lubelszczyzna w życiu

i twórczości pisarzy polskich A ugusta Grychowskiego. Inny typ publika­

cji reprezentują Spotkania wrocławskie Tadeusza Mikulskiego i poznań­ skie Literackie spotkania nad Wartą, związane z rozw iniętym i studiami nad przeszłością Śląska i Wielkopolski.

Jednym z ważnych źródeł ir formacji o literaturze i k ulturze literac­ kiej regionów były dotąd biogn fie. Wiele z nich nosiło w podtytule sło­ wa „Życie i twórczość”. Wiele z nich pod tym znakiem uprawiało

biogra-17 P. N eruda, W yzn a ję , że ży łem . W spom nienia, przekł. Z. Szleyen, W arszaw a 1976, s. 31.

18 N. M arkiew icz, P olskie p rzy g o d y e s te ty k i T a in e’a (w:) P ro b lem y litera tu ry

polskiego P o zy ty w izm u . S eria 1, red. E. Ja n k o w sk i i J. K ulczycki — S aloni, W ro­

cław 1980. ■ ■ ' '

-19 B. C hlebow ski, Zadania litera.tury p o lsk ie j (w:) Pism a t. 1, s. 12.

20 Por. J. K rzyżanow ski, B ronisław C h leb o w ski (w:) O braz lite ra tu ry polskiej.

L itera tu ra го okresie rea lizm u i n a tu ra lizm u , t. 3, W arszaw a 1969.

21 J. K leiner, B ronisław C h leb o w ski (w:) S zty c h y , L w ów 1923, s. 153.

22 Z. F lorczak, U dział regionów w kszta łto w a n iu p iśm ie n n ic tw a polskiego X V I w. S tu d iu m z zak resu socjologii p isa rstw a, W rocław 1967.

L itera tu ra — region ₈₅

filzm i psychologizm, które potem znalazły się pod obstrzałem krytyki naukowej. W rezultacie tych działań osiągnięto stan. k tó ry Janusz Sła­ wiński określił następująco: „Bk>grafizm nie jest dziś odczuwany ani jako zagrożenie, ani jako szansa. Po prostu w ypadł obecnie z repertuaru orientacji metodologicznych historii, stał się zabytkiem ” Dokonując po­ grzebu tradycyjnej metody w badaniach literackich, nie zatroszczono się jednak o w ypełnienie luki po niej pozostałej. Ten sam Sławiński bowiem wyznaje: „Morfologia i typologia biografii skrojona na użytek historii li­ tera tu ry muszą zostać dopiero napisane” 25.

P rzy okazji w walce z niedopuszczalnymi nadużyciam i biografizmu, do których dzisiaj n ikt nie tęskni, dokonano przysłowiowego zabiegu w y­ lania dziecka w raz z kąpielą. Odesłano do lamusa dzieła w ybitne, które z wielu powodów nie dojrzały do roli szacownych zabytków. Dotyczy to przede wszystkim monografii Krasińskiego, Słowackiego i Mickiewicza Juliusza K leinera. Zwłaszcza ostatnia z nich, nie dokończona, obok świet­ nych analiz twórczości autora Dziadów stanowiła sumę wiedzy o nim samym oraz kulturze literackiej jego czasów niezbędnej m.in. do studiów regionalistycznych. W ielki uczony nikom u nie zagradzał drogi do rewizji jego poglądów i uzupełniania zgromadzonego przez siebie zasobu wiedzy, jakkolwiek mimo upływ u ok. 30 lat od jego śmierci, w tej winnicy nie pojawiło się zbyt wielu godnych ogrodników. Można się zgodzić z tw ier­ dzeniami Zygm unta M atrackiego o związkach K leinera z prądam i umysło­ wymi minionych epok, jednak trudno nie uznać za krzyw dzące dla niego przesadnego stwierdzenia krytyka: „Stw orzył K leiner klasyczne biogra­ fie. narodowe-hagiograficzné p o rtrety wieszczów, polskich św iętych” 2β.

Wydaje się, że M atracki zbytnio się pospieszył z w erdyktem ostatecz­ nym, zaw artym w sądzie: „polonistyka K leinera należy do przeszłości” 27. Odchodzenie w przeszłość jest losem uczonych naw et najw iększej miary, jak i powracanie ich na każdym kolejnym zakręcie nauki. Biografistyka K leinera nie m a jeszcze zbyt groźnych konkurentów , zwłaszcza w prak­ tyce szkolnej, do której uczony ten przyw iązywał ogromną wagę. Jeszcze długo do jego dzieł sięgać będą nauczyciele i uczniowie, i po wiedzę, i po inspirację wychowawczą, szkoły bowiem, choć o tym zapom inają uczeni teoretycy, m ają obowiązek nie tylko uczyć, ale i wychowywać. Dlatego im nie w ystarczają tylko kalendaria życia i twórczości pisarzy. Zresztą kalendariów tych, będących często kapitalnym i rezerw uaram i informacji, powstało zaledwie kilka. Największy z nich, dotyczący Mickiewicza, od lat czeka na zakończenie 2S. O bstrukcja biograficzna, której jesteśm y świda- kam i od lat w polskiej nauce o literaturze, znajduje się w jaskraw ej sprzeczności z krajow ym i światowym zapotrzebowaniem w łaśnie na bio­ grafie i negatywnie odbija się na regionalistycznych studiach literackich.

24 J. Sław iński, M yśl na te m a t: B iografia pisarza jako je d n o stk a procesu h isto ­

ryczn o -litera ckieg o (w.) B iografia — geografia — k u ltu ra literacka, red. J. Ziom ek

i J. S ław iński, W rocław 1975, s. 9. . 25 Tam że, s. 24.

2S Z. M atracki, B io g ra fisty k a litera c ka K lein e ra (w:) tam że, s. 169. 27 Tam że.

28 M. D ernałow icz, K. K ostenicz, Z. M akow iecka: K r o n ik a życia i tw órczości

M ickiew icza. L ata 1798— 1824. W arszaw a 1957. Dalsze tom y tego cennego dzieła,

pow stałego z in ic ja ty w y S. Pigonia, u k az ały się w dużych ro zstę p ac h czasu i m e objęły ja k dotąd całości życia poety.

86 S te fa n J e rzy B u k s iń s k i

Dlatego za wydarzenie ważne należy uznać ukazanie się R zeczy russow-

skiej Tadeusza Drewnowskiego, książki zaw ierającej duży ładunek bio-

grafizmu i regionalizmu. „Twórczość M arii Dąbrowskiej — pisze badacz ■— zaczyna się i kończy Russowem” 29. A utorka Nocy i dni bowiem nie tylko urodziła się w tej podkaliskiej wiosce, ale i o niej napisała ostatnie słowa w swym dzienniku. Dlatego też na zasygnalizowanie zasługuje do­ konana ostatnio reedycja cennego studium Wacława Borowego Wisła w

poezji polskiej, a na przypomnienie szkic Nowaka Dłużewskiego Wespa- zjan Kochowski. Pierw szy regionalny poeta k ie le c k iso.

P rzy w ybitnym udziale Stefana Żółkiewskiego krzew i się w Polsce socjologia literatury, której zadaniem ma być badanie k u ltu ry literackiej i funkcji społecznych literatury . Ta nowa dyscyplina nie operuje jednak na obszarze dziewiczym. Sam kiedyś uczestniczyłem w sem inariach Jana Parandowskiego, które tow arzyszyły narodzinom jego Alchem ii słowa 81. Ta znakomita książka nie tylko tra k tu je o kulturze literackiej, ale sama kulturę literacką sobą reprezentuje, czego, niestety, nie można powie­ dzieć o wszystkich publikacjach współczesnych naszych socjologów lite­ ratury.

Stefan Żółkiewski proponuje w swych książkach nowy sposób widze­ nia literatury. Do tej pory przyw ykliśm y ją oglądać przez pryzm at dzieła literackiego oraz biografii jego twórcy, teraz zaś w optyce kom unikacji li­ terackiej (nadawca, kom unikat, kanał i odbiorca). W centrum zaintereso­ w ań kreow anej właśnie dyscypliny znalazły się więc problemy, uważane niegdyś w badaniach nad literatu rą za dalszoplanowe, a więc instytucje polityki kulturalnej, społecznych w arunków pisarstw a i czytelnictwa, uczestnictwa pisarzy w kulturze 82. W ram ach k u ltu ry literackiej znaj­ dują się m.in. zagadnienia mobilności literackiej i związane z nią funkcjo­ nowanie ośrodków i regionów literac k ich 3S. Nawiązuje się przy tym do metod i rezultatów badań A ntoniny Kłoskowskiej z zakresu socjologii k u ltu ry u .

Propozycje Żółkiewskiego mogą mieć dużą wartość regionalistyczną, gdy w yjdą ze stadium teoretyzow ania szerzej na g run t em piryczny i to nie tylko w obrębie XX stulecia 35. Zaw ierają jednak także zdradliwe pu­ łapki, przed którym i ostrzegał m.in. Roman Żimand 36. Nowa optyka, któ­ ra sytuuje dzieło literackie i jego twórcę w perspektywicznym oddaleniu,

29 T. D rew now ski, R zecz russow ska. O pisa rstw ie M arii D ąbrow skiej, K raków 1981, s. 103.

80 W. Borow y, S tu d ia i szkice literackie. W arszaw a 1982. t. 2, J. N ow ak-D łużew ­ ski, W esp a zja n K ochow ski. P ięrw szy reg io n a ln y p o eta kielecki, (w:) Z h isto rii k u l­

tu r y i lite ra tu ry polskiej... S. J. B uksiński, N a jb liższa ojczyzna W esp azjan a K ochow - skiego, „Zeszyt H u m an isty c zn y ”. F ilologia polsk a I. C zęstochow a 1978.

31 J. P aran d o w sk i, A lc h em ia słow a, W arszaw a 1950.

' 32 S. Żółkiew ski, K u ltu ra , Socjologia, S e m io ty k a literacka. S tudia, W arszaw a 1979. K u ltu ra litera cka (1918—1932). W rocław 1973.

83 S. Żółkiew ski, W iedza o k u ltu rze litera ckiej. G łów ne pojęcia, W arszaw a 1980. 34 A. K łoskow ska, Społeczne ra m y k u ltu ry , W arszaw a 1972, K u ltu ra m asow a, W arszaw a 1980, Socjologia k u ltu r y , W arszaw a 1981.

ss O w sp ó łczesn ej k u ltu r z e litera ckiej, red. S. Ż ółkiew ski i M. H opfinger, t. 1—2, W rocław 1973. P ro b lem y k u ltu r y litera c kie j polskiego O świecenia. S tu d ia red. T. K o- stkiew iczow a, W rocław f978.

38 R. Zim and, P u ła p k i socjologii (w.) P ro b lem y socjologii lite ra tu ry , red. J. S ła­ w iński, W rocław 1971.

L itera tu ra —■ region 87

stosowana po doktrynerski! bez należytego zrozumienia dla sztuki sło­ wa, może prowadzić do karyk aturaln y ch deform acji i nadużyć m anipula­ cyjnych. Jeżeli badacz ulegnie wyłącznie sugestiom w ynikającym ze śle­ dzenia tzw. obiegu literackiego, to nie będzie on w stanie docenić tw ór­ czości wielkich nieraz pisarzy, którzy w pewnych okresach z różnych przyczyn uczestniczyli w nim w wym iarze niewspółm iernie skromnym w porównaniu do rzeczywistej rangi ich utworów i umysłowości. Tak się rzecz miała np. z Norwidem, Gombrowiczem czy Miłoszem. Zjawisku tem u towarzyszyło zwykle nie mniej przykre eksponowanie dobrze usta­ wiających się m iernot literackich.

Jedną z najbardziej interesujących regionalistę prób z zakresu ^badań socjologicznoliterackich podjął K rzysztof Dmitruk, przede wszystkim ja ­ ko autor zbioru studiów Literatura — społeczeństwo — przestrzeń. Do­ konał w nich wnikliwej analizy podstawowych term inów tradycyjnego i nowego słownika literaturoznawczego, ukazał zbiorowości literackie róż­ nych epok w oparciu o zasób inform acji zaw arty w N ow ym Korbucie, uznał: „za elem entarną kategorię badawczą k u ltu ry literackiej” ośrodek literacki, trak tu jąc go bądź jako zjawisko realne, bądź jako „rezultat czyn­ ności ideacyjnych”, bądź jako model o p eracy jn y 37.

V

.Charakter w ydaw nictw a zobowiązuje niejako do poświęcenia nieco uwagi regionalizmowi w szkole. Nowsza literatu ra przedm iotu nie jest imponująca. Przypom nieć należy w ydaną przed ośmiu laty pracę zbioro­ wą Regionalizm w nauczaniu języka polskiego 8S. Składa się ona z a rty ­ kułów zwracających uwagę na w artości dydaktyczne i wychowawcze folkloru i wycieczek szkolnych oraz kontaktów środowiskowych ze współ­ czesnymi instytucjam i i ludźm i kultury. Nie w yczerpując problem atyki regionalistycznej, nie torując nowych dróg, sygnalizowane prace są jed­ nak krzepiącym dokum entem niewygaśnięcia wśród nauczycieli ducha oddolnej inicjatyw y regionalistycznej ■ i gotowości uczestniczenia w kul­ turze nie tylko z obowiązku służbowego. Regionalizm był bowiem zawsze domeną w olontariuszy i hobbystów.

Problem atyka regionalistyczna w 'szkole często m iała i może mieć w przyszłości bardzo szeroki w ym iar. Na ten tem at mam nieco do po­ wiedzenia, jako uczestnik tego ruchu od zarania mej pracy w zawodzie nauczycielskim, podjętej jeszcze w 1942 r. w podwarszawskiej wsi, na kompletach tajnego nauczania, a kontynuow anej w częstochowskiej WSP. Szczegółowy opis ma rację bytu w relacji pam iętnikarskiej. Tu wypada ograniczyć się tylko do kilku uwag.

Regionalizm szkolny może być upraw iany w różnych punktach Pol­ ski, choć nie ma potrzeby ukrywać, że istnieje coś określone mianem

'genius loci,, w yrażające się w szczególnym nagrom adzeniu walorów przy­

rodniczych oraz zasobów tradycji, które wydobyć i ożywić może jednak

37 K. D m itruk, L ite ra tu ra — społeczeństw o — przestrzeń . P rze m ia n y u k ła d u k u l­

tu r y litera ckiej, W rocław . 1980.

38 R e g io n a liz m . w n a uczaniu ję z y k a polskiego w szkole średniej, red . E. R osner, W arszaw a 1975.

88 S te fa n Je rzy B u k s iń s k i

osobowość nauczyciela, w rażliwa na w y żej. wymienione wartości, zdolna do widzenia czynności szkolnych w w ymiarze lokalnego środowiska, na­ rodu i świata, obdarzoną żyłką społecznikowską. Przed nią stoją otwo­ rem przeróżne role społeczne. Nauczyciel może być teoretykiem regiona­ lizmu, a jeszcze w większym stopniu badaczem k u ltu ry i literatu ry regio­ nalnej, działaczem i anim atorem ruchów regionalistycznych, wreszcie pedagogiem — regionalistą w określonej szkole. Ta ostatnia funkcja po­ zwala mu nie tylko na modelowanie w duchu regionalistycznym lekcji (możliwości w yboru problemów i form są tu ogromne), ale również na aktyw ną obecność w zajęciach pozalekcyjnych (zwracam tu uwagę na szczególną rolę bibliotek). Wiele okazji dostarczają m u także niesformali- zowane kontakty z kolegami ■— nauczycielami oraz uczniami. Autentyczne pasje nauczycielskie udzielają się zwykle zbiorowiskom ludzi młodych, siłę ich oddziaływania i właściwe ukierunkow anie zapewniają im jednak dopiero umiejętności organizatorskie pedagoga. Za celowy uważam po­ w rót do tradycji wydaw ania co pewien okres przez szkoły tzw. spraw o­ zdań, praktykow anych przecież niegdyś z powodzeniem, i to nie tylko przez c.k. gim nazja galicyjskie, ale i gim nazja wielkopolskie.

Dobrze pojęty regionalizm nie powinien sprowadzać się do roli jesz­ cze jednego obciążenia czynności zawodowych nauczyciela i obowiązków uczniowskich. Może się za to stać ważnym stym ulatorem procesu naucza­ nia w zakresie wszystkich przedmiotów, oczywiście, ze szczególnym uprzy­ wilejowaniem języka polskiego, dostarczając dodatkowych m otywacji do uczenia się w ogóle, wyposażając w dodatkowe quantum wiedzy szcze­ gólnej — regionalnej, pozwalając na zaostrzoną konfrontację teorii z prak ­ tyką z zastosowaniem niejako naturalnej poglądowości. Największą siłę regionalizmu widziałbym je d n ak -w szansach, jakie stw arza on głęboko rozumianem u celowi samorealizacji ludzkiej, zarówno nauczyciela, jak i ucznia, jego życiu na poziomie satysfakcji, sprowadzonym nie tylko do p arteru zapobiegliwości, ale wzniesionemu na piętra wyższych czynności duchowych. Na piętrach tych dokonują się nieustannie wybory między urokiem chwili a surowością dyscypliny, między hedonizmem a heroiz­ mem, między samotnością i światem 3S.

L ite ra tu ra — region 89 STEFAN JER ZY B U K SlN S K I

L ite ra tu re an d Region

SUM M ARY

N ow adays, a d ev a lu a tio n of th e n otion of a „reg io n ” is ta k in g place in P oland, · re su ltin g in th e crisis of reg io n al m ovem ents, activ e abroad. R egional c u ltu re has alw ays been a n im p o rta n t source of lite ra ry in sp ira tio n of a ll p eriods an d countries. Its connections w ith lite ra tu re w ere stro n g ly expressed by the w rite rs them selves from H om er to M auriac, L ie b ert, N eru d a and D ąbrow ska. V aluable 'stu d ie s w ere d evoted to lite ra ry reg io n al connections by em in e n t scholars, to m ention H ipolit T aine and B ronislaw C hlebow ski, J u liu sz K lein er as an a u th o r of th e m onographs of th e th re e P olish g re a t n a tio n a l poets and, fro m am ong y o unger generation, Zofia Florczak, E lżbieta A lek san d ro w sk a and K rzysztof D m itru k . T he p re se n t p ap e r w as w ritte n for a sym posium dev o ted to m odern izatio n of th e lite ra tu re teching m ethods w hich also involves a stress o n the role o f reg io n a l c u ltu re in th e w o rk of the P o lish lite r a tu re te ac h er. H e should, on one hand, im prove his know ledge of th e reg io n o f . his school "and, on th e o th e r hand, he sh o u ld a c q u a in t his pupils w ith it, using a w hole v a rie ty of d id a ctic resources, w hich w ill im prove , th e lite ra ­ tu re teaching effectiveness and in c re ase th e processes of positive se lf-rea liz atio n of a te a c h e r an d pupils.