ZBIGNIEW STANKIEWICZ
Tabele prestacyjne jako źródło wiadomości
o przemianach w si Królestwa Polskiego
w połow ie XIX wieku*
W prow adzając w życie p rzep isy uk ażu z 7 czerw ca 1846 K om isja S p ra w W ew n ętrzn y ch zleciła w łaścicielom m a ją tk ó w p ry w a tn y c h spo rządzenie tzw . ta b e l p re sta c y jn y c h *. Sam pom ysł tego ro d za ju zestaw ień uposażenia i obow iązków w si nie b y ł o ry g in a ln y : w poprzedn ich lata ch zaczęto w prow adzać podobne ta b e le (inw entarze) w n iek tó ry ch g u b e r niach C esarstw a, w cześniej jeszcze spisyw ano tab ele w dob rach rzą d o w ych K ró lestw a Polskiego. Z resztą ta b e le pow inności stosow ano często w w iększych kom p lek sach dó b r p ry w a tn y c h , p o słu g u jąc się dow olnym i w zoram i b lankietó w ; tab e le te zazw yczaj sp ro w ad zały się do w y m ie n ien ia nazw iska ro ln ik a oraz pow inności n a rzecz dom inium . Tabele z ro k u 1846 b y ły b ard ziej szczegółow e i o b ejm o w ały zgodnie z ty tu łe m „uposażenie, obow iązki i pow inności ro ln ikó w po w siach i m iastach o siad ły ch“ . W m yśl p ierw o tn y ch w szakże zam ierzeń rzą d u tab e le te stać się m ia ły p od staw ą do ścisłego o k reślen ia i zniesienia darem szczyzn oraz n a jm u przym usow ego 2.
* A r ty k u ł n a p isa n y w z w ią z k u z b a d a n ia m i n ad p ra w a m i g r u n to w y m i ch ło p ó w w d o b ie re fo r m y u w ła sz c z e n io w e j, op arty z o sta ł na zb iorach ta b e l w W arszaw ie, L u b lin ie i K ielca ch . W zesp o le K o m isji W o jew ó d ztw a K a lisk ie g o (A G A D ) z a c h o w a ły s ię — p ra w d o p o d o b n ie n ie p e łn e — zb iory ta b e l z p o w ią tó w k a lisk ie g o , k o n iń sk ieg o , łę c z y ck ieg o , sie r a d z k ie g o i w ie lu ń s k ie g o (tutaj w y k o r z y sta n y p o w . łęczyck i); w W y d zia le S k a rb o w y m R ząd u G u b ern ia ln eg o L u b elsk ieg o (W A P Lub.) — k o m p lety ta b el z p o w ia tó w h ru b ieszo w sk ieg o , k ra sn o sta w sk ieg o , lu b e lsk ie g o , łu k o w sk ieg o i zam ojsk iego, n ie p e łn e z e sta w y z p o w ia tó w ra d zy ń sk ieg o i sied leck ieg o , bardzo fra g m en ta ry czn y z p o w . b ia lsk ieg o . W z e sp o le ak t K o m isji W o jew ó d ztw a K r a k o w sk ieg o (W A P K iel.) zn a jd u je s ię k o m p le tn y zb iór ta b e l z p ow . sto p n ick ieg o , oraz m n iej lu b w ię c e j p e łn e zb io ry z p o w ia tó w m ie c h o w sk ie g o , k ieleck ieg o , o lk u sk ieg o oraz k ilk a ta b e l z op o czy ń sk ieg o . W in n y c h a rch iw a ch , o ile m i w ia d o m o , p o je d y n cze ta b e le p resta cy jn e są ro zp ro szo n e w ró żn y ch zesp o ła ch ak t p a ń stw o w y c h i p o d w orsk ich . P o n ie w a ż m a te r ia ł d o sta rcza n y p rzez ta b e le je s t w za sa d zie m a so w y ogran iczam s ię tu do c y to w a n ia p o je d y n c z y c h w p isó w , o d p o w ia d a ją cy ch z r eg u ły w ię k sz e j ilo śc i a n a lo g iczn y ch w ia d o m o ści; w p rzeciw n y m ra zie sy g n a liz u ję je d n o s t- k o w o ść z n a lezio n eg o przek azu .
1 O d p o w ied n ie b la n k ie ty w y d a n e z o sta ły w p oczątk u w r z e śn ia 1846.
2 Jak p isa ła K R SW iD do R G W arsz. 5 lu te g o 1848, „ ta b ele p r e sta c y jn e w 1846 r. z dóbr p r y w a tn y c h śc ią g n ięte, jed n o str o n n ie p rzez d zied zica u ło żo n e, słu ż y ły ty lk o za m a teria ł do w y k a z a n ia d a rem szczy zn i p rzy m u so w y ch n a jm ó w do u c h w a len ia
PRZEGLĄD H ISTOR YCZNY T o m L III — zeszy t 2
T abela odnosiła się w zasadzie do je d n e j w si łub m iasta rolniczego, p rzy m ałej liczbie m ieszkańców sporządzano łączne tab e le dla k ilk u gro m ad. Podobnie w łaściciele znaczniejszych dóbr zapisyw ali k ilk a lub k ilkan aście wsi jed n e po d ru g ich w szereg u blank ietów , k om asu jąc zw y k le po w tarzające się w iadom ości np. o służebnościach n a początku lub n a końcu. O soby w pisane dzielono n a zasadzie a rt. 1 u k azu na 2 g ru p y : ro ln ikó w po siadających 3 i w ięcej m orgów ziemi oraz m ają cy c h m n ie j sze uposażenie. T abela sk ła d a ła się z 6 działów, p rze d staw ia jąc y c h u p o sażenie w łościan, obow iązki wobec w łaściciela dóbr, in sty tu tó w duchow nych, gm iny, rz ą d u i D y re k c ji Ubezpieczeń. Poza ty m istn ia ły ru b ry k i zaw ierające n r k olejny, n r dom u m ieszkalnego, nazw isko i im ię, zawód, zarobk i dodatkow e itp. 3
Ju ż z pobieżnego w yliczenia w idać, ja k doniosłe znaczenie m oże m ieć to źródło, przez h isto ry k ó w dotąd p raw ie nie w y k o rz y s ta n e 4. Rzecz oczyw ista, że nie w szystkie r u b ry k i m a ją dla badacza jed nako w ą w a r tość. B iorąc np. na w a rsz ta t k w estię uposażenia g ru nto w ego w łościan trz e b a pam iętać, iż ty lk o w m a ją tk a c h niedaw no u reg u lo w an y ch w łaści ciel m ógł w zględnie d o kładnie podać s ta n posiad ania w si w o p arciu o r e je s try i p la n y pom iarow e. W pozostałych w yp ad k ach w ielekroć szcze gółowe podanie o b szaru tzw . siedliska, ogrodu, pola ornego etc. było po p ro stu fik c ją o p a rtą na m n iej lu b w ięcej uzasad nio ny ch p rzypuszcze k w a lifik u ją e y c h się , co zaś do p o w in n o śc i sta ły ch , ta b e le te n ie b y ły b y n a jm n iej ro zp o zn a w a n e i w ło śc ia n sta n o w czo n ie o b o w ią z u ją ”. W A P Ł. R G W arsz., 1619, k . 3.
W dobrach rzą d o w y ch i su p ry m o w a n y ch d arem szczyzn y i n a jm y p rzy m u so w e z o sta ły z n iesio n e przez n a m iestn ik a K ró lestw a P o lsk ie g o w p r a w d z ie je sz c z e w roku 1819, jed n a k w p ro w a d zen ie w ż y c ie teg o ro zp orząd zen ia cią g n ę ło się p rzez k ilk a d z ie sią tk ó w lat. W zw ią zk u z u k azem 1846 r. R ada A d m in istra cy jn a n a k a za ła śp ie sz - n e z n ie s ie n ie darm och i n a jm ó w p rzy m u so w y ch je sz c z e istn ie ją c y c h w dobrach r z ą d o w y ch oraz pod o p iek ą rząd u zo sta ją cy ch — in s ty tu to w y c h , g m in n y ch i p o je z u - ick ich ta k , ab y u p rzed zić z n ie sie n ie tafcichże cięż a ró w w m a ją tk a ch p ry w a tn y ch . S e k reta rz sta n u p rzy R. A. do K R P iS 17/29 czerw ca 1846 (kopia). W A P R ad. ZDP. [ = Z arząd D óbr P a ń stw o w y c h ], R G Rad. 65, k. 3— 5; K R P iS d o ra d o m sk ieg o g u b ern atora cyw . 9/21 lip ca 1846, ta m że, k. 1— 2. D ob ra rzą d o w e zn a jd u ją ce się w p o sia d a n iu w ie c z y sty m , n a leżą ce do fu n d u sz u ed u k a cy jn eg o , in s ty tu tó w i g m in n ie z o sta ły o b ję te c a ło k szta łtem p o sta n o w ień ukazu . A rt. 6, w y m ie n ia ją c y g w a ra n cje n a d a n e m ieszk a ń co m ty ch dóbr (u trzym an ie m ieszcza n ro ln y ch i w ło śc ia n p rzy d o ty c h c z a s o w y c h p o sia d ło ścia ch i o b o w ią zk a ch o p isa n y ch in w en ta rza m i lu b in n ym i ty tu ła m i, r o zstrzy g a n ie sp o ró w p rzez w ła ś c iw e w ła d z e a d m in istra cy jn e) p o d k reśla ł p rzez sw e sfo r m u ło w a n ie o d m ien n ość refo rm y w ty c h k a teg o ria ch m a ją tk ó w .
3 S ta n p o sia d a n ia o m a w ia ły rubr. 4— 12 (ile ziem i pod za b u d o w a n ia m i i w o g ro d zie w a r z y w n y m , ile orn ego p o la , łą k i p a stw isk , ja k i jest w y s ie w Oiziminy i ja rzy ny; d an e o b u d y n k a ch m ie sz k a ln y c h i g osp od arczych , o w a r to śc i u b ezp ieczen ia od ognia, o załod ze d w orsk iej w za siew a ch , in w en ta rzu ż y w y m i n a rzęd zia c h g o sp o d a r sk ich , o słu żeb n o ścia ch , zap om ogach d w orsk ich , za rob k ach u b oczn ych i w re sz c ie o m o żliw o ścia c h p o lep szen ia b y tu rolnika). R ubr. 13— 21 o b e jm o w a ły p o w in n o śc i d o m in ia ln e (stała p a ń szczy zn a ty g o d n io w a sp rzęża jn a i ręczna, d arm och y, n a jem p rzy m u so w y , podróże, czy n sz w g o to w y m groszu, osep w zbożu, d a n in y w naturze). M n iejsze g ru p y ru b ry k p o św ię c o n e b y ły ob cią żen io m n a rzecz d u c h o w ie ń stw a (d zie sięcin a), g m in y (sk ład k i, d a n in y i robocizna), p a ń stw a (p od atk i i szarw ark ) oraz D y rek cji U b ezp ieczeń (składka o g n io w a od b u d ow li).
4 W ia d o m o ści o tr y b ie sp o rzą d za n ia i k o n tr o li ta b el, ja k ró w n ież o g ó ln e uiwagi o ich zn a czen iu sp o ty k a m y w p r a w d z ie w litera tu r ze (N . M i l u t i n , W. G r a b s k i , H. G r y n w a s e r , S. K i e n i e w i c z , St. S r e n i o w s k i i in.), a le c ią g le je s z cze b ra k szczeg ó ło w ej a n a lizy w p isó w do ta b e l i — z a p ew n e o k a że się to m o ż liw e choć częścio w o dla p e w n y c h p o w ia tó w p o sia d a ją cy ch k o m p le ty ta b e l — ja k ieg o ś u jęcia sta ty sty c z n e g o . Z ta b e l p r e sta c y jn y c h k o r z y sta ła J. L e sk ie w ic z o w a w sw ej m o n o g ra fii dóbr osieck ich .
n iac h lu b n a daw no zd ezak tu alizow any ch in w en tarzach . Gdzie indziej p ió rem dziedzica k iero w ała znów chęć upozorow ania dokładności d a nych, łu b n a w e t — ja k to u jaw n ia ło się w czasie rea liz a c ji refo rm y uw łaszczeniow ej — w zględy ta k ie j czy in n ej p o lity k i wobec wsi. W la ta c h późniejszych sam i w łaściciele p rzy zn aw ali się do fikcyjnego zap i sy w an ia danych. „Różnica m iędzy rzeczyw istą p rze strz e n ią ziemi w u ż y t k o w aniu w łościan — tłu m ac z y ł jed e n z dziedziców — a p rze strz e n ią w y k a zan ą przez tab e le p re sta c y jn e pochodzi stąd, że rozległość g ru n tó w w łościańskich w ta b e la c h z r. 1846_była w p isan a ty lk o przez p rzy p u sz czenie. P o m y łk a w p o danych rozległościach nie b yła do u nik nięcia, alb o w iem k ró tko ść te rm in u pozostaw iona na podanie ta b e l p re sta c y jn y c h nie dozw alała now ego p om iaru, a re je s tra pom iarow e i m a p y dóbr Bąkow a G óra zn a jd o w ały się naów czas w rę k u daw nego w łaściciela ty ch że dóbr, to jest rz ą d u “ 5. S ta n ta k i u trz y m a ła pow ierzchow na k o n tro la ta b e l do k o n a n a pośpiesznie przez w ładze, głów nie zresztą pod k ą te m w idzenia legalności darm och i n a jm ó w przy m u so w ych e.
Z achow ały się — p raw dopodobnie jed y n e — uw agi u rzę d n ik a s p ra w dzającego z ram ien ia R ządu G u b ern ialn eg o W arszaw skiego tab ele z pow. raw skiego; dzięki te m u m ożem y m ieć w yo brażenie o sposobie p rze p ro w ad zan ia ow ej k o n tro li. B yła ona czysto fo rm aln a, bez n ajm n iejszy ch p ró b k o n fro n ta c ji ze sta n e m fak ty czn y m . N aw et i ta k a k ry ty k a w pisów u jaw n ia ła czasem ab su rd aln o ść tw ierd z eń stw a rz a ją c y c h pozory leg al ności p ew n ych w y m agań dw oru. Jeżeli dziedzic w spom niał w sposób n ie określo n y o jak im ś k o n trak cie, staw iano p y tan ie, o ja k ą k o n k re tn ie cho dzi u m o w ę 7. Podobnie kw estionow ano m g liste w zm ianki o p rzy w ile jach 8. N ajw ięcej zastrzeżeń w zbudziło nad u ży w an ie a rg u m e n tu zw y czaju 9. P rz ep ro w a d z a ją c y k o n tro lę tab e l u rzę d n ik w ykazyw ał, że dowód
5 D zied zic dóbr B ą k o w a Góra P r u sin o w sk i w sierp n iu 1846. W A P Ł. A rch. O stro w sk ich i P o to ck ich z M a lu szy n a , nr 1/41, p. 8. Zob. Z. S t a n k i e w i c z , Z d y s k u s ji n a d r e fo r m a m i c z y n s z o w y m i w K r ó le s tw ie P o ls k im 1846— 1862, „R ocznik Ł ó d zk i” t. III, 1960, s. 90 n.
6 S p orząd zan e p rzez d z ie d z ic ó w i p o św ia d cza n e p rzez w ó jtó w g m in y ta b e le b y ły n a stę p n ie o p in io w a n e przez rząd g u b e r n ia ln y i za tw ierd za n e p rzez K R SW . Ju ż sa m e k r ó tk ie te r m in y tej k o n tro li w y k lu c z a ły m o żliw o ść d o k ła d n eg o n a w e t form a! ■ nego sp ra w d zen ia w s z y stk ic h ta b el, n ie m ó w ią c o ja k iejś k o n tro li m erytoryczn ej. H. G r y n w a s e r , K w e s ti a a g ra rn a i ru ch w ło ś c ia n w K r ó le s tw ie P o ls k im w p i e r w s z e j p o ło w ie X I X w ie k u (1807— 1860), P ism a t. II, W arszaw a 1951, s. 136.
7 W A P Ł. R G W arsz. 1754, k. 3. w ie ś L iśn a, deb ra P sary. W tab. w s i B o ró w d zied zic p o d a w a ł ja k o p o d sta w ę p o w in n o śc i u m o w ę p ry w a tn ą w ło śc ia n z p o p rzed n im i w ła śc ic ie la m i m a ją tk u , istn ie ją c ą od c za só w n a jd a w n iejszy ch . „Skoroć u m ow a is tn ie j e — r e p lik o w a ł u rzęd n ik — czas jej za w a rcia i o sn o w a onej m u si b yć w ia d o m a , je ż e li za ś u w aża d zied zic, że u m o w a ta zw y c z a je m n a jd a w n ie jsz y m je s t u tw ierd zo n a , sk ą d ż e m a w ia d o m o ść, że d arm och y p o w sta ły za p a stw isk o ? ” T am że, k. 24.
8 „T ytu ł p o w in n o śc i w ło śc ia n op iera d zied zic [dóbr M rąga D o ln a i G órna] na ja k im ś p r a w ie o d w ieczn y m u p r z y w ile jo w a n y m , k tórego d a ty n ie p o w o łu je, p raw a •przecież i p r z y w ile je b ez d a ty b y ć n ie m ogą i z ta k ie g o w y ja ś n ie n ia d zied zica d o
w od u czerp ać n ic n ie m ożna, iżb y darm och y w y łą c z n ie za d o zw o lo n e p a stw isk o w y n ik a ły ” . T am że, k. 24— 25.
9 W ła ściciel dóbr B u k ó w za n o to w a ł w u w a g a c h o g ó ln y ch , iż w ło śc ia n ie za p a stw isk o i o g ro d y o b o w ią za n i są odrabiać darm ochy; ty m cza sem w rubr. 21 p od ał jako ogóln ą p o d sta w ę p o w in n o śc i „ zw yczaj z a d a w n io n y ”. W obec te g o w ła d z e w y ra z iły p ogląd , iż tw ie r d z e n ie d o ty czą ce d arm och „in aczej u sp r a w ie d liw io n e b yć n ie m oże ja k u d o w o d n ien iem , że w ło ś c ia n ie d a w n y m i cza sy p a stw isk n ie m ie li i d ar m o ch n ie r o b ili i w ty m cza sie w y k a z a ć n a le ż y s p e c ja ln ie k ie d y p a stw isk a o trzy m a li i k ie d y za to d arm och y o d b y w a ć z o b o w ią z a li s i ę ”. T am że, k. 19. W ła ściciel
te n o braca się przeciw ko sam y m dziedzicom , bo ,,ze zw yczajów n a j d aw niejszych p ra w n y i słu szn y w niosek te n ty lk o daje się czerpać, iż za uposażenie w łościan w ogólności w łożone są n a n ich pow inności“ 10. U rzędnik ów jako jed y n ie re a ln e k ry te riu m w e ry fik a c ji pow inności nie m ający ch u zasad n ien ia w dow odzie n a piśm ie, w y su w ał w spółczesną pow szechną p ra k ty k ę u .
K o n tro la ta b e l z R aw skiego w ykazała, że n ag m in n ą niem al fo rm ą fa ł szyw ych w pisów było podaw anie św iadczeń se rw itu to w y c h jako rze k o m ego ek w iw a len tu za znoszone p o w in n o śc i12. A rt. 3 u k a z u z 1846 r. zapow iadał zniesienie przez R adę A d m in istra c y jn ą ty c h darm o ch i n a j m ów „p rzy m u szo n y ch “, k tó re nie m ają o parcia w ty tu ła c h praw n y ch . R ealizu jąc to R ada A d m in istra c y jn a w e w stęp ie do p o stanow ienia z 26 listo pad a 1846 jak o dodatkow e k ry te riu m obok b ra k u um ow y w y m ien iła b ra k w y m iaru ro b o ty lu b u sta le n ia liczby dni rob ó t n a d zw y czaj n y c h i n ajm ó w p rzym usow ych. O prócz zaś darem szczyzn i n ajm ó w R ada zakw alifik o w ała do zniesienia obow iązek d ostarczan ia n iek tó ry ch p ro d u k tó w za sta łą o p łatą 13. W łaśnie w obronie ty c h pow inności w ielu w ła ścicieli uciekało się do w y n a jd y w a n ia nie istn ieją cy c h zw iązków m iędzy s e rw itu ta m i a darem szczyznam i i n a jm a m i p rzym usow ym i. Jeżeli n a w e t nie u d ało b y się w te n sposób u trz y m ać zagrożonych pow inności, ja k za pew n e sądzili w łaściciele, m ożna było spodziew ać się jednoczesnej lik w i dacji po obu stro n a c h rzekom o ściśle połączonych św iadczeń. Je d n i w y m ieniali d arm ochy i n a jm y przy m u so w e jako w ynagrodzenie w r u b r y kach pośw ięconych służebnościom , czyniąc to sam o w od w róconym sto su n k u w ru b ry k a c h dotyczących darm och i n ajm ów . In n i stw ierd zali w prost, że w łościanie za opał i p astw isko o d ra b ia ją ta k ie czy in n e darem - szczyzny, lu b są obow iązani do n a jm u za u sta lo n ą o p łatą u . N iek tórzy pró bo w ali uzasad n iać ta k ie w p isy bliżej nie o k reślo n y m i u m o w a m i15, w s i W ierch y s tw ie r d z ił w je d n e j z ru b ryk , że w s z e lk ie p o w in n o śc i w ło śc ia n o p ie rają się je d y n ie n a z w y c z a ja c h od n ie p a m ię tn y c h c z a só w zap row ad zon ych , w in nej zaś r u b r y c e w y ja ś n ił, iż d o zw a la zb iórk i d rzew a za n a je m p rzy m u so w y . Z d a n ie m w ła d z d zied zic w in ie n u sp r a w ie d liw ić , „na czym to tw ie r d z e n ie je g o jest o p arte i w y ja śn ić , c z y li w ło ś c ia n ie ró w n ie ż o d n a jd a w n ie jsz y c h c za só w p o sia d a li i m ają u ż y w a ln o ść o p ału — w ta k im b o w iem r a z ie an i n a je m p rzy m u so w y , an i p o z w o le n ie d z ied zica d o tej u ż y w a ln o śc i sto so w a ć się n ie m oże, lecz b y ło b y obo w ią z k o w e ”. T am że, k . 36—37.
10 T am że, k. 24. P rzez u p o sa ż e n ie w ło śc ia n ro zu m ia n o „ogóln ą p o sia d ło ść i u ż y w a ln o ść m ie jsc o w y c h d o g o d n o ści”. T am że, k. 9.
11 Zob. u w a g ę n a te m a t ta b e li w s i P sary. T am że, k. 3·—4. P r a k ty k i w ła ś c ic ie li w tej d z ie d z in ie o p isa ł H. G r y n w a s e r , op. cit., s. 103.
12 S zerzej o tej sp r a w ie p iszę w p ra cy o se r w itu ta c h w K r ó le stw ie P o lsk im 1815—1871 (m aszyn op is).
13 D zie n n ik P r a w K r ó l. P ol. t. X X X V III, 1846, s. 253 n. N ie je s t jasn e, co u sta w o d a w c a m ia ł na m y ś li, p iszą c, „że w n iek tó ry ch dobrach o d b y w a ją s ię d otąd p rzez w ło ś c ia n ty tu łe m d arm och ta k ie p o w in n o ści, k tó re u sta w ą z ro k u 1807 zo s t a ły u c h y lo n e ”. O ty m ż e p o sta n o w ie n iu R. A. zob. S. K i e n i e w i c z , S p r a w a w ło ś c ia ń s k a w p o w s ta n iu s ty c z n io w y m , W ro cła w 1953, s. 20 n.; H. G r y n w a s e r , op. cit., s. 135; S t. S r e n i o w s k i , U w ła s z c z e n ie c h ło p ó w w P o lsce, W arszaw a 1956, s. 293.
14 W A P Ł. R G W arsz. 1574, w s ie B u k ó w , B o g u sła w k i M ałe, T y m ia n k a , S tu - d zia n k a , C zern iew ice, K a w ę c z y n i Ł ę g o w ic e w p o w . ra w sk im .
p rz y w ile ja m i16, lu b z w y c z a je m 17, rzadziej k o n k re tn y m i a k ta m i p ra w ny m i 18.
Innego ro d za ju fałszow anie w pisów , lu b pom ijan ie p ra w chłopskich, niew ygodnych dla dw orów , da się stw ierd zić dopiero p rzy k o n fro n ta cji z in n y m i źródłam i odnoszącym i się do ty c h sam y ch wsi. R ów nież dopiero w y niki b a d ań m onograficzn y ch m ogą ustalić, czy tab ele o b jęły w szystkie go spodarstw a chłopskie w danej w si i czy rzeczyw iście w szy stk ie wsie zostały opisane w tab elach . W w ielu w ypad k ach jed y n ą ręk o jm ię p ra w dziw ości tw ierd zen ia, że tab e la nie została w y p ełn io n a dla b r a k u w łoś cian posiadających trz y lu b w ięcej m orgów , było pow ołanie się dzie dzica „na w łasną z osoby i m a ją tk u odpow iedzialność“, lu b też n a swói a u to ry te t u rzęd o w y jako w ó jta g m in y 19.
Pow yższe zastrzeżenia sy g nalizu ją, że opracow anie tab e l 1846 r. w y m ag a k ry ty czn eg o podejścia i w d o d atk u odm iennego tra k to w a n ia ró ż nych ru b ry k , m n iej lu b w ięcej n a rażo n y ch n a zam ieszczenie n ie p ra w dziw ych w pisów . To w szystko nie u m n iejsza w arto ści ta b e l jako źródła historycznego. Co w ięcej m ożna zaryzykow ać tw ierdzen ie, że ze znanych n a m źródeł tego ty p u ta b e le p re sta c y jn e są stosunkow o n a jb a rd zie j w szech stro n n e i zestaw iają w u jed n o lico n ej fo rm ie n ajw ażn iejsze dane o gospodarce w si i jej zw iązkach z fo lw ark iem . W łaśnie ta różnorodność p ro b le m aty k i zm usza a u to ra a rty k u łu do pew n ej selekcji. P o m ijam r u b ry k i zaw ierające u jęcie liczbow e s ta n u posiad ania oraz pow inności chłopskich. W pisy tego ro d za ju zaliczyć trz e b a do n ajw ażn iejszy ch ; m ogą stać się p o dstaw ą ro zm aity ch u jęć sta ty sty c z n y ch , ale nie w idzę sposobu przep ro w ad zen ia w ram a ch niew ielkiego a rty k u łu głębszej ich analizy. O graniczam się w ięc do stw ierd zen ia, że ta b e le um o żliw iają nie ty lk o u sta le n ie w ielkości całych w si czy poszczególnych gospodarstw , ale n a d to ry s u ją w e w n ętrzn ą s tr u k tu rę nadziałów , po dając szczegółow y podział n a obszar siedliska i ogrodu w arzyw nego, pola ornego, łą k i pastw isk.
W n iek tó ry ch tab e lac h zam ieszczono osobne w k ład k i p rzed staw iające dokładnie położenie nadziałów , g a tu n e k gleby, z uw zg lędn ieniem 6 k las pól o rn ych , oraz 4 k las łą k oddzielnych i ty lu ż k las łąk p o ln y c h 20. W zestaw ieniu z dan ym i o w ysiew ach ozim iny i ja rz y n y oraz o stan ie hodow li (w tab e lac h m am y d okładne w iadom ości o liczbie sztu k tzw . in w e n ta rz a założnego, oraz in fo rm acje pośredn ie o w ła sn y m in w e n ta rz u w łcścian, w y p ły w ające n iek ied y z w pisów serw itu to w y ch), o b u d y n kach, se rw itu ta c h , zaro b k ach ubocznych itd., a w reszcie z ciężaram i re n ty feu d a ln ej — m oże to pozw olić n a w yciągnięcie w niosków o w arto ści n a działów, ich efek ty w n o ści p ro d u k cy jn e j, a tak że n aśw ietlić w ażn y p ro blem zależności gospodarki chłopskiej od ro zm aity ch fo rm pom ocy do m in ialn ej, albo jej sam ow ystarczalności ekonom icznej. N asu w a się tu m ożliw ość bliższego zb adan ia dostrzeżonego w lite ra tu rz e b ra k u k o re lacji pom iędzy w ielkością n ad ziałó w a ich obciążeniem , często w p rz e li ie W A P Ł. R G W arsz. 1574, k. 24, w s ie M rąga D o ln a i G órna w p ow . ra w sk im .
17 W A P Ł. R G W arsz. 1754, k. 37, w ie ś W ierzch y w p o w . ra w sk im .
18 Np. d zied zic dóbr S ie d lis k a o d w o ła ł s ię d o in w e n ta r z a zap row ad zon ego w 1904 r. p rzez w o je w o d ę P io tr a M a ła ch o w sk ieg o ; w ła ś c ic ie l w s i T rzeb n ió w do in stru k tarza z 1798 г., w sp o m in a ją c je szcze d la w z m o c n ie n ia a rg u m en ta cji o ja k ie jś ..u m o w ie u stn ej d o b ro w o ln ej” i „ zw y cza ja ch od d a w n a p r z y ję ty c h ”. W A P K ieł. k w K r a k ., ta b . prest. ipoiw. o lk u sk iego.
18 A G A D , K W K al., n r 3140, k. 174— 176, w ie ś W argaw a S ta ra w p o w . łęcz y ck im . го W A P L ub. R G Lub., skb., n r 243, tab. p rest. p o w . ra d zy ń sk ieg o , w ie ś K alin k a.
czeniu n a m órg o d w rotn ie p ro p o rc jo n aln y m do ro zm iarów o s a d 21. M ożna w reszcie spróbow ać uchw ycić w o p arciu o p o rów nan ie tab e l p re sta c y j- ny ch 1846, d o datkow ych 1861 i lik w id a c y jn y c h 1864 zm iany w osobach posiadaczy osad, w w ielkości n ad ziałów oraz pow inności. Tego ty p u b a d an ia w y m a g a ją je d n a k m o nograficznych stu d ió w n a d poszczególnym i m a ją tk a m i lu b reg ion am i gospodarczym i czy różn ym i k ateg o riam i dóbr, p rz y w y k o rz y sta n iu w szystkich istn iejący ch k a te g o rii źródeł. T u ta j za cieśniam p ro b le m aty k ę do ty c h ru b ry k tab e li p re sta c y jn e j, k tó re m ają c h a ra k te r opisu czy k o m en ta rz a ; ty m sam ym w sk azu ję na m ożliw ości badaw cze, jak ich d o starczają tab ele. W p ew nym sensie jest to rów nież p ró b a hipotetycznego sp o jrzen ia n a m e ritu m ty c h zagadnień przez p ry z m a t w pisów do tabel.
Do uposażenia w łościan zaliczano oprócz g ru n tó w b u d y n k i (dw orskie i w łasne), tzw . załogę dw o rsk ą oraz p raw a zw iązane z posiad any m n a działem — służebności. Załogę dw orsk ą stan o w ił in w e n ta rz żyw y i m artw y , n a d a w a n y ro ln ik o m zazw yczaj p rz y obejm ow aniu gospodar stw a 22. F o rm u la rz ta b e li p re sta c y jn e j podciągał pod to m iano zasiew y (ozime i jare), in w e n ta rz ży w y (konie, w oły, krow y, św inie) i narzęd zia gospodarcze (wozy, płu g i, brony, kosy, siekiery). Załoga obliczona b y ła p rzede w szy stk im n a um ożliw ienie w łościanom w y k o n y w an ia obow iąz ków pańszczy źn ian y ch (zw ierzęta pociągow e, n arzęd zia p rac y i śro d ki do w yżyw ienia ludzi i zw ierząt). Załogę oprócz podstaw ow ych n arzęd zi p ro d ukcji w y m ien ion y ch w tab e li m ogły stan ow ić rów nież przed m io ty d ro b niejsze: tzw . w a ń tu c h y p łócienne do zboża, półkoszki i d rab in y półkosz- kow e do wozu, u prząż końska, jarz m a i o k u te d rążk i do zaprzęg ania w o łów, lin y etc.23 N iek ied y zam iast w y m ien ion ych zw ierząt i narzędzi dw ór daw ał odpow iednią sum ę pien iężn ą n a ich zak up 24. Dziedzic m ógł tra k to w a ć załogę jako fo rm ę czasow ej pożyczki, zw racan ej w n a tu rz e, gotów ce lu b o d ro b ku ; w p rzeciw n y m razie załoga stan o w iła tzw . fu n d u sz żelazny. In sty tu c ja ta polegała n a obow iązku w łościanina p rzek azan ia sw em u n a stę p c y lu b dw orow i załogi w ta k im stanie, w ja k im ją o d e b r a ł23. W m yśl n ie k tó ry c h b a rd z iej szczegółow ych w pisów p rzy ta k im p rz e k a z y w an iu w in ien być obecny p rzed staw iciel dw oru; obow iązek p rzek aza n ia fu n d u sz u żelaznego ciążył n a ro ln ik u „pod sk u tk a m i p raw a w y n a g rodzenia za u ro n ie n ie lu b uszkodzenie“ 26. W razie w y k u p ie n ia załoga p rzechodziła n a w łasność ro ln ik a. T ra n sa k c ja ta b y ła dodatk ow ym źród łem w yzysku, bow iem w łościanin m u siał przez czas dłuższy w nosić o pła
21 P ró b ę ta k ic h badań w op arciu o ta b e le d o d a tk o w e z 1861 r. d ała F. B o r t k i e w i c z , N a d z ia ły i p o w in n o ś c i c h ło p ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h w d o b ra c h p r y w a t n y c h K r ó le s tw a P o lsk ie g o 1846— 1861, W arszaw a 1958. S ąd zę, że m etod a b ad aw cza p rzy jęta p rzez au tork ę m oże zn aleźć za sto so w a n ie ta k że p rzy ta b ela ch p r e sta c y j- n ych . Por. re c e n z ję m o ją z p o w y ższej k sią ż k i P H L, 1959, n r 3, s. 623 n.
22 A rt. 5 d ek retu F ry d ery k a A u g u sta z 21 g ru d n ia 1807 u z n a w a ł za ło g ę d w o r ską i z a sie w y za b ezsp orn ą w ła sn o ś ć g ru n to w ą d zied zica, p o d leg a ją cą zw ro to w i w razie w y p ro w a d za n ia się ro ln ik a ze w si. D zie n n ik P r a w . K s . W a rsz. t. I, 1807.
23 Tab. prest. w s i C h arszn ica i D ąb row ice. W A P K iel. K W K rak., tato. p rest. pow,·. m iech o w sk ieg o .
24 Tato prest. w s i B y sz e w , B u d k i i T opola S zla ch eck a , dobra B y sz e w w p ow . łęcz y ck im .' A G A D , K W K al., n r 3136, k. 274— 281.
25 Tato. prest. w s i P o k rzy w n ica , dobra t. n., pow . łęcz y ck i. A G A D , K W K al., nr 3138, k. 443—450.
20 Tab. prest. w si K om a ró w k a i S ta re K om arow o, W A P L u to.. RGLuto., sk b ., n r 243, tato. prest. p ow . ra d zyń sk iego.
ty bądź o d rab iać zw iększoną pańszczyznę 27.W ielekroć w y k u p b y ł obo w iązkow y. P o n ad to ry zy k o u trz y m a n ia in w e n ta rza żyw ego przechodziło całkow icie n a nabyw cę, k tó ry m u siał uży w ać do pańszczyzny swego sp rzężaju 28. P rz y zm n iejszan iu nadziałów i przechodzeniu na pań szczy znę pieszą re g u łą było o d b ieran ie załóg 2fl. T akże czynszow nicy i o k u p - n icy n iem al nigdy, ja k m ożna sądzić, załóg nie p o s ia d a li30. W now ym układ zie sto su n k ó w coraz częściej d w o ry u trz y m y w a ły w łasn y sprzężaj, niezb ęd n y z pow odu ro zpow szechniającej się p rac y n ajem n ej.
J a k ju ż w spom niałem , p o siadanie załogi dw orskiej zw iązane było ściśle z od b y w an ą pańszczyzną, zwłaszcza ze sp rzężajn ą. D latego załóg pozbaw ione b y ły częstokroć ta k ie k a te g o rie w łościan, k tó re obciążone b y ły ty lk o robocizną pieszą — chału p nicy , kom ornicy, w y ro b n icy i i n . 31
Jeżeli załoga stan o w iła fu n d u sz żelazny, dziedzic pozw alał paść in w e n ta rz ,,założny“ na dw orskich p astw isk ach , a niekied y u zu p ełn iał go w razie np. k lęsk żyw iołow ych lu b p o m oru bydła. Część w szakże dzie dziców dobitnie zaznaczała w tab elach , że jak k o lw iek załoga jest fu n d u szem żelaznym , dw ór nie u zu p ełn ia jej w żad n y m w y p a d k u 32. W śród inn ych zastrzeżeń w y p ad a w ym ienić jed y n ą znalezioną przeze m nie u w a gę o m ożności oddan ia załogi przez w łościan rów now ażącej w zajem ne p raw o dw oru do o d e b ra n ia te jż e załogi. M iało to p raw dopodobnie u w y p u k lić n ietrw a ło ść s ta n u posiad an ia in w e n ta rza i narzędzi p rzez w łoś cian; w zm ianka o dozw olonej rezy g n acji ty ch o sta tn ic h z załogi pozo staw iała w olną drogę do rzekom o dobrow olnych um ów o zam ianę pań sz czyzny sp rz ę ż a jn e j n a pieszą 33.
Przechodząc do zagad n ien ia w pisów se rw itu to w y c h trz e b a zastrzec, że ru b ry k a ta m oże w w iększym sto p n iu niż in n e w y p e łn ia n a b yła przez dziedziców ten d e n c y jn ie , a m iaro d ajn o ść jej m oże być kw estionow ana. O ile nie m ożna polegać n a w pisach p a trz ąc przez ich p ry zm a t n a okres p op rzedzający ukaz 1846 r., bo dziedzice w pisyw ali służebności tak, jak im było a k u ra t dogodnie i z m y ślą o drogach ich przy szłej likw idacji, o ty le po ro k u 1846 tab e le znacznie p rzy czy n iły się do dalszego u k sz ta ł
27 „Z asiew u w a ża s ię ja k o fu n d u s z żela z n y , zaś sp rzężaj c z y li in w e n ta r z w y r a b ia częścio w o , któren p o w y r o b ie n iu ich w ła sn o ś c ią sta je się. T acy w ię c w ło śc ia n ie o b o w ią za n i są , o ile m o żn o ść d o zw a la , n ad rab iać p a ń sz c z y z n ę ”. Tab. prest. w s i M i la n ó w . W A P L ub. R G Lub., skb., n r 243, tab . prest. p ow . rad zyń sk iego.
28 „K ażdy w ło śc ia n in w e w s i K ie tlin ie w z ią ł na za ło g ę d w orsk ą w p ien iąd zach rs. 24 k. 30, lecz przed la ty 10 w sz y sc y d o b ro w o ln ie z a p ła c ili za tę ż za ło g ę w ła śc iw ą su m ę sza cu n k o w ą [...] i z r o b ili u k ła d z w ła śc ic ie le m , ż e k a żd y z n ic h sw o im w ła s n y m sp rzęża jem b ę d z ie o d ra b ia ć w p o ło w ie ro b o cizn ę cią g łą , a w p o ło w ie p ieszą [...]”. T ab. prest. w s i K ie tlin w p o w . p io trk o w sk im . W A P Ł. N a c z e ln ik p ow . n o w o - rad om sk iego, n r 1 1.
2e J a k za n o to w a ł w ła ś c ic ie l w s i G rotow ice, ta m te js i g osp od arze w lic z b ie sześciu „już od k w a r ta łu m a ją w y p o w ie d z ia n e so b ie gru n ta, k tó rzy po o d d a n iu z a łó g d w o rsk ich p o zo sta ją p rzy ch a łu p a ch , og ro d a ch i 2 m orgach g ru n tu ornego, z n ieg o po d n i p ieszy ch 2 na d z ie ń odrabiać są o b o w ią z a n i”. W A P Ł. R G W arsz., n r 1575, к. 248a (dobra Ł ę g o n ic e w p ow . raw sk im ).
30 Tab. prest. w s i Ł u b ian k a i kol. W o jciech ó w w dobrach D rzew ce, p o w . ł ę czyck i. A G A D , K W K al., n r 3137, k. 57— 64; tab. prest. w s i S z c z u k i D uże, gm . C h od - n ó w w p cw . ra w sk im . W A P Ł. R G W arsz., nr 1574, k. 131.
51 T ab. presit. w s i R y sin y , K a m ie n ie c i K orytk o, d. R y sin y w p ow . łęcz y ck im . A G A D , K W K al., n r 3138, k. 535— 542.
32 Tab. prest. w s i B u b ile, dobra Z d ziech ó w w p o w . łęczy ck im . A G A D , K W K al., nr 3140, k, 370— 377.
33 Tab. prest. w s i B ełd ó w , dobra t. n., p o w . łę c z y c k i. A G A D , K W K al., n r 3136. k. 98— 105.
to w an ia służebności. W pisy do ta b e l sta n o w iły w ów czas w oczach w ładz podstaw ę p ra w chłopskich, zw łaszcza od czasu re fo rm y uw łaszczeniow ej 1864 r. dlatego też m ożna p ew n iej o p ierać się n a ta b e lac h b a d ająę sto su n k i po 1846 r. nie zap o m inając w szakże o istn ie n iu p ra w pow stały ch później, a u trw a la n y c h przez uw łaszczenie. To w szystko, ja k sądzę, nie w yk lu cza — wobec m asow ości m a te ria łu tabelow ego — m ożliw ości ogól nego u sta le n ia p rz y n a jm n ie j ty p ó w służebności istn ieją cy c h p rze d u k a zem 1846 r., p rz y jednoczesnym b ra k u pew ności co do rzeczyw istych ich ro zm iaró w w poszczególnych w y p ad k ach 34.
N a po d staw ie w pisów tab elo w y ch m ożna podzielić p raw a s e rw itu tow e n a k ilk a g ru p : 1) służebność drzew a budulcow ego, 2) służebność drzew a opałow ego, 3) służebność p astw isk a i 4) służebność ściółki i in. B u d ulec b y ł najczęściej u d zielan y wówczas, g dy w łościanie k o rzy stali z b u d y n k ó w stan o w iący ch w łasność dw oru, k tó ry dostarczał m ate ria łó w n a budow ę i rep e ra cję , a n iek ied y n a w e t w y k o n y w ał te ro b o ty p rz y po- . m ocy p a ń s z c z y z n y 35. Służebność ta n ie była w tab e lac h bliżej określo na co do ilości i jakości m ateriałów an i term in ó w ich w y daw ania. S łużeb ność op ału w zględnie u g a ju w yw odziła się z daw niejszego p ra w a w ol nego w y ręb u . R ozróżniano u g aj sp rzężajn y , obliczany n a fu ry jedno lub p arok on ne, oraz u gaj pieszy, z p łac h tą lu b tzw . sa m o c iąż k a m i36, O g ra n i czenia u g a ju b y w ały tere n o w e (we w sk azan ych p a rtia c h lasu) i czasowe (sprzężajny niem al zawsze w zimie, la te m pieszy); określan o czasem spo sób k o rzy sta n ia ze służebności op ału (bez żadnego narzędzia, z tzw . k u l ką, w y jątk o w o z siekierą) lu b też odw oływ ano się do zasad p rz y ję ty c h w lasach sk arb o w y ch 37.
S łużebność opału, ta k sam o ja k i in ne służebności, b yła stosow ana niejedn olicie; u g a j sp rz ę ż a jn y dotyczył przew ażnie g o sp odarstw zw ięk szonych, zbiórki pieszej dozw alano nie ty lk o u ży tko w n ikom nadziałów g ru n to w y ch , ale tak że chału pn ik om , ogrodnikom czy kom ornikom . O pał daw ano b ezp ła tn ie lub w zorem leśn ic tw rząd ow ych za op łatę pieniężną; dw ory w y m ag ały n ie je d n o k ro tn ie i odrobków 38.
S łużebność p astw isk a w y p ły w a z p o trzeb y u trz y m a n ia przez w łoś cian in w e n ta rz a założnego — b y d ła roboczego lub koni, p rze k a z an y c h im do w y k o n y w an ia pańszczyzny; w ów czas to dw ór dozw alał paść b e z p ła t nie. B yw ało, że służebność ta p rzy słu g iw a ła ty m ty lk o członkom g ro m ady, k tó rz y fak ty czn ie posiadali in w e n ta rz założny, podczas gdy pozo sta li chłopi b y li całkow icie pozbaw ieni p raw a p astw isk a 39. P ra w a w łoś ciańskie m ogły być zrów now ażone analogiczną służebnością p rz y słu g u jącą w łaścicielow i do te re n ó w c h ło p s k ic h 40. In n ą fo rm ą „w spólności“
34 Por. Z. S t a n k i e w i c z , S e r w it u ty w K r ó le s tw ie P o ls k im 1815— 1871 (m a szyn op is).
35 T ab. p rest. w s i K o lech o w ice, dobra t. n., porw. ra d zy ń sk i. W A P L ub. R G Lub., skb., n r 243.
38 U rząd le ś n y S a m so n ó w d o RG R ad., 2/14 listo p a d a 1846. W A P R ad. ZDP, K W Sand., a. le ś n e , n r 1750, w . 132.
37 Tab. p rest. w s i M otycz, dobra .t. n., p o w . lu b elsk i. W A P L ub. R G Lub., skb., n r 250.
38 T ab. p rest. w s i Ł ężk i, dob ra P o d d ęb ice w p o w . łęcz y ck im . W A P Ł. A rch . Z a k rzew sk ich z P od d ęb ic, n r 150.
39 Tab. p rest. w s i P r z y b y sła w ic e , d o b ra t. n. w p o w . o lk u sk im . W A P K iel. K W K rak., nr 1916.
40 Tab. p rest. w s i Z ak rzew , dbra t. n., p o w . k r a sn o sta w sk i W A P L ub. R G L ub., sk b ., n r 2 12.
b y ły osobne p astw isk a, przeznaczone zarów no dla in w e n ta rz a dw orskie go, ja k i w ło śc ia ń sk ie g o 41. D w ór rzadko zezw alał w łościanom paść w dw o rsk im lesie bez ogran iczen ia; zazw yczaj uzależnian o to od ró w n o czesnego w p ęd zan ia b y d ła dw orskiego; sp o ty k a m y też w a ru n e k , że wieś m ogła uży tko w ać p a stw isk a leśn e jed y n ie w tedy , k ied y nie uszczuplało to p aszy dla in w e n ta rz a fo lw a rc z n e g o 42. W ielu w łaścicieli podkreślało tym czasow ość służebności p astw isk a — zresztą ta k ja k i in n y ch sto su n k ów se rw itu to w y c h — z astrzeg ając sobie sw obodę u rząd zen ia lu b sp rze daży la s ó w 43. B ardziej przed sięb io rczy dziedzice id ąc znów za p rz y k ła dem s k a rb u p a ń stw a w p row ad zali o p łaty za p a san ie w lasach i n a p a s t w isk ach fo lw arczn y ch 44.
W o k resie sporząd zan ia ta b e l służebność p astw isk a — jeśli w ierzyć dziedzicom — w w ielu m a ją tk a c h b yła skasow ana. F a k t te n m oty w o w ano różnie, najczęściej pow o łu jąc się n a w y starczaln o ść ug o ró w w ie j skich lu b p a stw isk grom adzkich. N iek tó rzy dziedzice odm aw iali jed n a k służebności n a w e t w siom pozbaw ionym całkow icie p astw isk , n ie godząc się n a od płatno ść w g o tó w c e 45. Z tego pow odu w okolicach ubogich w p astw isk a w łościanie zm uszeni b y li w y n ajm ow ać je w są sie d n ic h .m a ją tk a c h lub' lasach 46.
P ra w o g rab ie n ia liści i m ch u m iało dużą doniosłość w okolicach, gdzie n ieu ro d z ajn y g ru n t d aw ał m ało słom y, a skąp e łą k i i p a stw isk a zm uszały do całkow itego zu żyw ania słom y n a paszę. W ted y ściółka zastępo w ała słom ę w p o d esłan iu obory, sta ją c się w te n sposób sk ła d n ik ie m naw o zu — obo rn ika. S łu ży ła rów nież do tzw . ogacania ścian dom ów i obór. Służebność ściółki b y ła je d n a k szkodliw a dla lasów , k tó ry c h roślinność niszczyło g rab ienie. S tą d w p isy teg o p ra w a do ta b e l tra f ia ją się sto su n kowo rzad k o 47.
Z in n y ch fo rm sto su n k ó w se rw itu to w y c h zn alazłem nieliczne służeb ności p o legające n a p raw ie o trz y m y w a n ia drzew a n a p ło ty o raz n a w y ró b sp rz ę tó w g o sp o d a rsk ic h 48.
T ab ela p re s ta c y jn a o k reśla ła tak ż e p o dstaw ę u trz y m an ia każd ej oso
41 T ab. iprest. w s i B ia ła B ło tn a , d obra t . n., p ow . o lk u sk i W A P K ieł. K W K rak., n r 1916.
42 T ab. .prest. w s i W y g n a n o w ice, d obra t. n. o ra z w s i O rch ow iec, dobra t. n., p ow . k r a sn o sta w sk i. W A P L ub. RGLufo., skb., nr 212; tato. p rest. Wisi B ra to szew ice, R o k itn ica , W ysk ok i, W ola B łę d o w a i W o łisk a <w d o b ra ch B r a to szew ice, p ow . r a w sk i. W A P Ł . A rch. R z e w u sk ic h z B r a to sz e w ic , n r 13.
43 Tab. .prest. w s i S tr y jó w , dobra t. n., p o w . K ra sn y sta w . W A P L ub. R G L ub., skb., n r 212.
44 Tato. p rest. w s i W ą so sz i A lek sa n d ró w , d obra C hirząstów w .pow. olk u sk im . W A P K iel. K W K rak., nr 1916. Por. R. G a w i ń s k i , D o b ra Ł a g ie w n ik i w la ta c h 1800— 1864, „R oczn ik Ł ó d z k i” t. II, 1959, s. 156 nn. P o d o b n e og ra n icze n ia i za k a zy d o ty c z y ły r ó w n ie ż opału. F a k t zm n ie jsz a n ia b ą d ź lik w id o w a n ia słu ż e b n o śc i p od czas p rzech o d zen ia n a c zy n sze lu b ok u p n a jd o b itn iej p rzed sta w ia s ię w m a ją tk a ch , k tó ry ch n iek tó re ty lk o w s ie p r z e sz ły r e g u la c ję c zy n szo w ą . Por. tato. k o lo n ii D ąb ro w a i w s i H u ta Jagodndeka, dobra Ja g o d n ica . A G A D , K W K al., n r 3138, k. 24— 34.
45 T ab. p rest. w s i M y szk o w ice, dobra t. n. w p o w . o lk u sk im . W A P K ieł. K W K rak., n r 1916.
43 Tato. prest. w s i S ie d lis k a , d obra B u rzec w p o w . łu k o w sk im . W A P Lub. RGLuib., n r 233.
47 T ab. p rest. w s i U dorz, d ob ra t. n . w p o w . o lk u sk im . W A P K ie l. K W K rak., n r 1916.
48 T ab. prest. w s i B e r e jó w i A b r a m o w ic e w p o w . lu b e lsk im . W A P L u b . R G L ub., skb., n r 217.
b y w p isan ej. W tab e lac h m iast roln iczych przew ażały tu raczej zajęcia rzem ieślnicze, w tab e lac h w iejsk ich roln ictw o (często z określeniem : gospodarz całorolny, półroln ik , m orgow nik, zagrodnik, ch a łu p n ik itp.), ale też sp o ty k a się rzem ieśln ik ó w zaw odow ych 49, lu b połączenie pełno- rolnego gosp o d arstw a z dodatk o w y m zajęciem rzem ieślniczym (np. „ g o spodarz całoroln y i m u la rz “) 50. S p raw a ta wiąże się z ru b ry k a m i tab eli, odnoszącym i się do m ożliw ości „zaro bkow an ia w m iejscu lu b w b lis kości“, o raz do ew e n tu aln y c h in n y ch źródeł m ogących w pływ ać n a po m yślność w łościanina. A naliza odpow iedzi ziem iańskich na te p y tan ia pozw oliła St. S ren io w sk iem u w y su nąć tezę, że w om aw ianym okresie n iew y sta rcz a ln e pow szechnie n ad z ia ły chłopskie w y m ag ały dodatkow ego zarobkow ania, będącego z d ru g iej stro n y jeszcze jed n ą fo rm ą ek sp lo atacji w s i 51. Z apoznanie się z dalszym i tab e lam i p re sta c y jn y m i pozw ala n a rozw inięcie ty c h spostrzeżeń.
D odatkow e zarobki to rzem iosło chałupnicze, h a n d e l targ o w y i j a r m arc zn y o raz n ajtn o w an ie się do p racy . Istn ia ły one i wów czas, gdy u stró j p ań szczy źn ian o-fo łw arczn y p an ow ał niepodzielnie; po zniesieniu poddaństw a, w dobie refo rm czynszow ych i tw o rzen ia się system u k a p i talistyczneg o p rz y b ra ły n a znaczeniu. W w ielu okolicach zarobki te um ożliw iały chłopom p rz e trw a n ie n a skąpy ch nadziałach i sp ro stan ie w ielo rak im ciężarom pańszczyźnianym ; dla czynszow ników b y ły zasad niczym źró dłem dochodów p ien iężn y ch .'
Nie we w szystkich częściach k r a ju w iejski ry n e k w e w n ętrzn y był jednakow o ro zw in ięty . J e d n ą z p rzy czy n izolacji gospodarczej m ogła być odległość od m iejsc targ o w y c h i tru d n o śc i k o m u n ik a c y jn e 52. T łum aczy to częściowo b ra k k o n tak tó w ry n k o w y c h n iek tó ry ch wsi, n aw et leżących w okolicach dobrze ro zw in ięty ch ekonom icznie 53. In n y m pow odem s ta gn acji b y w ała niechęć dziedziców do uniezależn ian ia się gospodarczego wsi i „ m a rn o w a n ia “ czasu na zajęcia nie przynoszące dw orow i bezpo
49 In teresu ją ce są w y p a d k i, k ie d y c a ła lu d n o ść w s i tru d n iła się za jęcia m i p o z a r o ln iczy m i. P rzy k ła d em m oże b y ć w ie ś Ł op u szn o, w zach. c z ę śc i pow . k ieleck ieg o , dość zresztą o d d a lo n a od o środ k ów m iejsk ich . Z a m ie sz k iw a ło ją 9 w y ro b n ik ó w , 5 k r a w có w , 4 szew có w , 3 m u la rzy , p o 2 sto la rzy , g a r b o w n ik ó w , k o le ja r z y i k a m ie n ia rzy , p iek arz, k arczm arz, k o ło d ziej, p otażn ik , g-rzebieniairz, oraz k ilk u w ła śc ic ie li k o lo n ii p o ło ż o n y c h w in n ej w s i. K a żd y z n ich z a jm o w a ł ty lk o 130 p r ę tó w ziem i pod sied lisk o , w y sie w a ją c p o 8 g a rn cy ja rzy n y , n a jczęściej k a rto fli. K ilk u p o sia d a ło dom y w ła sn e , k ilk u d w o rsk ie, reszta w ie c z y śc ie w y d zierża w io n e. O d ra b ia li la tem p o 6 d n i ręczn y ch do ogrodu, w c z a sie k ie d y d zied zic te g o zażądał. W yroby sw e w y s ta w ia li w m ia sta ch , w „p o k o ja ch ” z a p e w n e w y n a ję ty c h w ty m celu . W A P K ieł. K W K rak., tab. prest. p o w . k ie le c k ie g o , dobra Ł opuszno.
50 Zob. tab. p rest. w s i Jab łoń , poiw. rad zyń sk i. W A P Ł ub. R Ç Lub., skb., nr 243. Por. H. B r o d o w s k a , K a p ita lis ty c z n e p r z e m ia n y p o d ló d z k ie j w s i C h o jn y , „R ocz n ik Ł ó d z k i” t. I, 1958.
51 S t. S r e n i o w s k i , O „ z a r o b k o w a n iu ’’ c h ło p ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h w K r ó le s tw ie P o ls k im w la ta c h 4 0 -ty c h i 50- ty c h X I X w ie k u , K H L X III, 1956, nr 4— 5, s. 157— 179.
52 W ięk szo ść zn a n y ch nam .w y p o w ied zi d zied zicó w w y ja śn ia rozw ój rzem iosła i h a n d lu w ła ś n ie d o g o d n y m p o ło ż e n ie m w s i w z g lę d e m m ia st oraz szlakóiw h an d lo w y ch lą d o w y c h i w o d n y ch . Zob. tab. p rest. w s i B rzeście n a leżą ce j d o A . W ielo p o l sk ieg o . W A P K iel. K W K rak., tab . prest. pow . sto p n ick ieg o , dobra P iń czó w . W ło ścia n ie ze w s i D a m ice o p ró cz zarob k ów przy b u d o w le szo sy c ią g n ę li z y sk i z tra n sp o rtu so li z K rak ow a, a w ty m sa m y m m ie śc ie m ie li „ ła tw o ść sp rzed a ży p r o d u k tó w ”. T am że, tab. prest. pow . m iech o w sk ieg o , dobra Iw a n o w ice.
53 W A P K iel. K W K rak., tab . p rest. p o w . op oczyń sk iego, w ie ś K osm a w dobrach B o b ro w n ik i; tam że, tab. p rest. p o w . m iech o w sk ieg o , w ie ś R aszów ek .
średniego poży tku . Ilu s tra c ją ta k ic h poglądów jest w ypow iedź w łaści ciela dóbr W ilków, k tó ry w y ra ż ał dość rozpow szechnioną obaw ą przed rzekom o d e stru k c y jn y m w p ły w em u d ziału wsi w życiu h an d lo w y m oko licznych m iast; dziedzic w śró d śro d kó w polepszenia b y tu w łościan w y m ien iał n a stę p u jąc y : „Z niesien ie w m iasteczk ach pobliskich ta k częstych ja rm a rk ó w i targ ó w , k tó re niszczą ich siły m o ralne, p ozbaw iają sił m a te rialn y c h , a częstokroć s ta ją się przeszkodą w k o rzy sta n iu z czasu go spodarczego, są pow odem do rozsiew ania bajeczn ych w iadom ości, k tó re gm in najczęściej na ta rg a c h udziela sobie w zajem n ie“ . Ci sam i w łościa nie k o rz y sta ją z m ożliw ości dodatkow ych zarobków p rzy „w łasn y m “ dw orze „w tenczas tylko , k ied y d o znają p rzednów ka, zaś k ied y m ają żyw ność, w olą bezczynnie pozostaw ać ja k zarab iać — i to w łaśnie pozba w ia ich dobrego b y tu , a zarazem i zapasów podczas n ieu ro d zajó w n a s tą pić m ogących, co uw ażać n ależy za szczególniejszą w adę w łościan n a szych“ 54. D ziedzice zgodni b y li w życzeniu, b y w łościanie oddaw ali się w ięcej p ra c y w roln ictw ie, p o rzu cając p ija ń stw o po k arczm ach i trw o nien ie p r o d u k tó w 55. P ija ń stw o ro zp a try w a n o nie ty lk o ze w zględu na s ta n m o ra ln y chłopów i m ożność zarażenia b ak cy lem b u n tu w k a rc z m ach p rz y okazji jarm ark ó w , n a k tó ry c h zjaw iali się tak że przybysze z dalszych stro n , zw łaszcza z G alicji; w szy n k arzach ziem ianie u p a tr y w ali n a d to k o n k u ren tó w p ro p in a c y jn y c h 56. L e k a rstw a n a te bolączki proponow ano różnorodne. Poza w strzem ięźliw ością od p ija ń stw a , p ra c o w itością, oszczędnością, zniesieniem , a p rzy n a jm n ie j og raniczeniem t a r gów i jarm ark ó w , p rzy p isy w an o w agę zap row ad zeniu szkółek elem en ta rn y c h dla przysposobienia w łościan „do p rze m y słu i ro zm aity ch za ro bków “ 57. U p o d staw p ro je k tó w „m agazynów żelazn ych “ i in n y ch in sty tu c ji w zajem n ej pom ocy leżała tro sk a o zabezpieczenie wsi p rz e d s k u t kam i k lęsk żyw iołow ych, ale n iew ątp liw ie i ra c h u b a n a pozbycie się obow iązku zapom óg 58.
N iektó re w ypow iedzi ziem iańskie p o suw ały się w ko n serw aty zm ie
54 W A P K iel., K W K rak., tab. prest., paw . o lk u sk ieg o , dobra W ilk ów .
55 W A P K iel., K W K rak., tak. p rest. pow . m ie c h o w sk ie g o , dob ra Ja n o w iczk i. D zied zic dóbr Z agórze p isa ł o p o trzeb ie za ło żen ia „d om ów p o p ra w y d la p ija k ó w n ieu ży teczn y ch sp o łe c z n o śc i”. T am że, tab. prest. p ow . k ieleck ieg o .
58 Np. d zied zic w s i R zem ięd ziee w M iec h o w sk iem d om agał się „ zn iesien ia w sz e lk ic h p ro p in a to ró w i szy n k a rzy cz y n sz o w y c h , g d y ż ci p o 'n ajw ięk szej części n a b y w a ją za b ezcen za p ra co w a n y zb ió r w ło ścia n in a , u ła tw ia ją m u k rad zież przez n a b y w a n ie od n ieg o rzeczy cu d z y c h ”. K o n k lu zją ty c h w y w o d ó w było: „n iech k a ż dy d w ór w ła s n ą w ó d k ę na sz y n k d a je ”. W A P K iel. K W K rak., tab. prest. p o w . m ie ch o w sk ieg o , dobra R zem ięd ziee.
57 W A P Lub., R G Lub., sk b ., nr 243, tab . prest. p o w . ra d zy ń sk ieg o , dobra M i la n ó w i Jabłoń; W A P K iel. K W K rak., tata. prest. pow . k ieleck ieg o , p ro b o stw o K u - rzelów . R ea liza c ja p o stu la tó w ziem ia ń sk ich w d z ie d z in ie za k ła d a n ia sz k ó ł w ie js k ic h p rzyp ad ła dop iero na la ta b ezp ośred n io p o p rzed za ją ce p o w sta n ie sty c z n io w e , n ie b e z zw ią zk u z n a sile n ie m ruch u ch ło p sk ieg o i p rop agan d y d em o k ra ty czn ej. S. K i e n i e w i c z , « p . cit., s. 79 i 186 n.
58 D zied zic ro zle g ły ch dóbr N ie z n a n o w ic e w K ieleo k iem u w a ż a ł za w sk a z a n e dla dobra w ło ś c ia n „1° Z a ło żen ie B a n k u G rom ad zk iego c e le m w sp ie r a n ia ich w la ta ch n ieu ro d za jn y ch lu b w n agłej potrzeb ie, a ty m sam ym u w o ln ie n ie ich od lic h w y ż y d o w sk iej. 2° Z a ło żen ie m a g a zy n u k o m u n ia ln eg o [s]. 3 ° Z a ło żen ie szk o ły e le m e n ta r nej g d zieb y z a n ie d b y w a n e d z ie c i w ło śc ia n m o g ły o tr z y m y w a ć g r u n to w n e zasad y r e lig ii i m o ra ln o ści i p rzek o n a n ie o p o trzeb y p r a c y ”. W A P K iel. K W K rak., tab. p rest. p o w . k ie le c k ie g o , w s ie N iezn a n o w ice, W ola W iśn iow a, B o ro w isk o , R ząb iec, O strów , Przyigradów i D o ło w a tk a .
aż do niedw uznacznego żąd an ia ogran iczen ia sw obody osobistej ro ln i ków , bow iem „ u trz y m y w an ie w łościan w p rzy w o ity m p o rząd k u i su b - o rd y n ac ji czyni ich lepszym i gospodarzam i“ . T adeusz Z akrzew ski, w łaściciel m a ją tk u C iechom in w Ł ukow skiem , w y su n ą ł a lte rn a ty w ę : albo rozw ój ośw iaty, p rzez k tó rą w łościanie poznaliby, że p rac a je s t je d y nym śro d k iem polepszenia b y tu , albo „ p r z y w i ą z a n i e i c h b a r d z i e j d o p o s i a d a n e g o p r z e z n i c h g r u n t u “. W olność p rzesied leń prow adzi ty lk o do w łóczęgostw a i p ró żn iactw a. „U w ażałbym zatem — k o n k lu dow ał Z akrzew ski — iżby przesied len ia u d zielan e były ludziom praco w itym , p o m n ażający m sw oje in w e n ta rze , a b y m ogli w ię kszych i ob szerniejszych siedzib poszukiw ać. P rzeciw nie zaś niedbalcom , leniw com , tru d n ią c y m się p ijań stw em , a b y tako w e u tru d z o n e zo stały “ 59. W ysuw ano „ p r z y m u s d o p r a c y “ n a czoło środ kó w p o p raw y b y tu w s i eo. W ta b e la c h m ający ch służyć za podstaw ę do zniesienia n ajm ó w p rzym u so w ych dom agano się „nazn aczenia dnia przym usow ego n a n a jem z w iększym w y n agrodzeniem , ja k w w ielu m iejscach się p r a k ty k u je “ 61.
P o do bn a szczerość w łaścicieli pozw ala się przekonać, że tego ro d za ju p o stu la ty b y w a ły stosow ane w codziennej p rak ty c e. J a k tw ierd zili n ie k tó rz y dziedzice, w łościanie nie k o rzy sta lib y z zarob kó w n a m iejscow ym fo lw ark u , g d y b y n ie byli „ n a g le n i“ przez dw ór. U bolew ano, że „bez użycia środków przy m u so w y ch w łościanie w olą cierpieć n ied o statek , ja k iść n a n a je m “. P rzeciw d ziałając w ychodzeniu w łościan do lep iej za p ew n e p ła tn y c h ro b ó t w in n y ch m ają tk a c h , w ym agan o n a to zezw olenia dw oru lu b w ó jta g m in y 62.
W ta k ie j sy tu a c ji nie dziw i zaak cen tow an ie w jed n e j z ta b e l, że w łoś cian in „m a łatw ość zarob k ow an ia z sto p y zupełnie w olnego człow ieka p rzy fa b ry k a c h g ro n to w y ch [s] i leśn y ch m iejscow ych i sąsied nich “ 6S. S k ra jn ie w stecznych e n u n c ja c ji, ja k się w y d aje, nie było je d n a k zbyt w iele. P rz eciw staw ić im m ożna szereg w ypow iedzi m n iej lu b w ięcej po stępow ych. T ru d n o w praw dzie b rać dosłow nie frazes, że głów nym śro d k iem p o p raw y doli chłopów jest „d obre obchodzenie się dziedzica z nim i i ciągła troskliw ość o ich b y t i zdro w ie“ M, ale ch yb a n iezb y t daleko od
59 W A P K iel. K W K rak., tab. .prest. p o w . m iech o w sk ieg o , dobra Jan ik ow ice; W A P L ub. R G L ub., skb., nr 233, ta b . p rest. p o w . łu k o w sk ie g o , w ie ś C iech om in , P o w a ły i K a m io n k a (p o d k reślen ie — ZS).
eo W A P L u b . R G L ub., skb., nr 217, tab . p rest. p o w . lu b elsk ieg o , d ob ra B erejó w . T en że d zied zic p r o p a g o w a ł „ cią g ły n a d zó r z o jco w sk ą p ie c z o ło w ito śc ią n a d sp o so b em g o sp o d a ro w a n ia i p r o w a d z e n ia s ię w ło ś c ia n ”, r y g o r n ie u częszcza n ia d o s z y n k u oraz p ła c e n ie za p racę g o to w iz n ą a n ie k w ita m i do szyn k u .
91 „ Z a tru d n ien ie ch łop a p r z y d zisiejszej ich [s] o św ia c ie i w y o b r a ź n i k o n ie c z n ie jest potrzeb n e, in a czej p r ó ż n o w a n ie m o ż e d o w ie lk ic h zb rod n i w ie ś n ia k a d opro w a d zić”. W A P K iel. K W K rak., tab . p rest. p o w . m ie c h o w sk ie g o , dobra K lim o n tó w . 62 W A P L ub. R G Lub., sk b ., nr 233, tab. pow . łu k o w sk ieg o , w s ie C zyszk ów , C zy szk ó w ek i Z a w a d y w dobrach C zyszk ów ; W A P K iel. K W K rak., tab . prest. pow . k ieleck ieg o , dob ra N iezn a n o w ice; ta m że, ta b . p rest. p c w . m ie c h o w sk ie g o , w s ie K u - ch ary i G o stk ó w . Por. S. K i e n i e w i c z , op. cit., s. 6— 7. W ta b e li w s i p orząd ow ej K o le c h o w ic e u r e g u lo w a n e j p rzez n o w e g o w ła śc ic ie la , d zied zic n arzek ał, ż e w śr ó d w ło śc ia n „na n ie sz c z ę śc ie w ię k sz a je s t lic z b a ta k ich , k tó rzy ty lk o w ła d z ą lu b k o n ieczn ą 'Potrzebą d o zarob k u n a k ło n ić się d a ją ”. W A P L ub., R G L ub., sk b ., n r 243, tab. p rest. p o w . ra d zy ń śk ieg o .
63 W A P L ub. R G L ub., tab . prest. p o w . łu k o w sk ie g o , w sie C h o ty n ia i W ólka O strożeń.
34 W A P K iel. K W K rak., tab. prest. p o w . k ie le c k ie g o , w s ie W ieleb n ó w i O rczów , dobra Ł op u szn o.
biega od sposobu rozum o w an ia św iatlejszego ziem iań stw a stw ierdzenie, że „ in te re se m je s t dziedzica czuw ać n a d dob rym b y te m włościan, od czego jego pom yślność zależy“ 65. T ylko w ty m ro zu m ien iu m ożem y p rzy ją ć zapew n ien ia o w y n a jd y w a n iu ro b ó t w łościanom w lata ch n ie u ro d zajn y ch 66. To sam o odnosi się do często w y rażan eg o pop arcia do m in iu m dla rzem iosła i h a n d lu prow adzonego przez wieś. Je śli te zajęcia nie kolido w ały z obow iązkam i dom inialnym i, to lero w an e b y ły przez licz nych dziedziców jako n iezb ęd n y w a ru n e k praw idłow ego fun k cjo n o w an ia gospodarki chłopskiej, a co za ty m idzie, rów nież fo lw a rk u oparteg o na pańszczyźnie. U m ożliw iały poza ty m zm niejszanie nadziałów i likw id ację p ra w serw itu to w y ch , z re g u ły zastępow anych św iadczeniam i o d p ła tn y m i. S tą d zapew ne w tab e lac h ty le w pisów , a p ro b u ją cy c h zw iązki chło pów z ry n k iem .
Zw iązki te b y ły różn orak ie. W sie położone w pobliżu m iasteczek za o p a try w a ły je w nab iał, drób i t p . 67, n ato m ia st sąsiedzi w iększych m iast n a sta w ia li się poza ty m n a re g u la rn e dostaw y sian a ®8, owoców ogro dow ych i leśn ych 69. N iek iedy w łościanie zak u p y w ali w lasach drzew o, b y sprzed ać je w m ieście, m ając z tego „m ałe zysk i“ 70, b ard ziej chyba rozpow szechniony b y ł n iele g aln y h a n d el drzew em „d e fra u d o w a n y m “ bądź w y rob am i rzem ieślniczym i z tak ieg o drew n a 71. W okolicach u p rz e m ysłow ionych, zwłaszcza w o k ręg ach górniczych w łościanie m ieli „ w iel k ą łatw o ść“ zaro b ko w an ia p rz y tra n sp o rc ie fab ry c z n y m i rą b a n iu sążni, bow iem górnictw o rząd o w e za tru d n ia ło zarów no chłopów z ekonom ii skarb ow ych, ja k i z m a ją tk ó w p ry w a tn y c h 72. Sposobność do zarobków d aw ała budow a s z o s 73 i k o l e i 74. Tam , gdzie zn ajd o w ały się kam ien io łom y, w łościanie w y ra b ia li k am ien ie m ły ńsk ie, b ru sy , osełki oraz p ro
es w a p K iel. K W K rak., tab. prest. pow . o lk u sk iego, w ie ś S ie d lisk a .
ее W A P K iel. K W K rak., tato. p rest. p ow . k ie le c k ie g o , w s ie O leszn o, Z eleźnica i Żaforody; W A P L ub. R G Lub.. sk b ., nr 243, tato. prest. p o w . ra d zyń sk iego, w ie ś K om arów k a. N ie b y ła to n a tu ra ln ie pom oc b e zin tereso w n a , ta k ja k n ie b y ły b ezin te r e so w n e o m a w ia n e n iżej zapom ogi. Zob. tab. prest. w s i S to g n ie w ic e , W A P K ieł. K W K rak., tab. p rest. pow . m iech o w sk ieg o .
47 W A P K iel. K W K rak., tab . p rest. p o w . sto p n iek ieg o , w ie ś B rzeście, dobra P iń czó w .
68 Zob. tab . p rest. w s i C elejó w , Z a lesie, G u sin i L eśn ik i, p o ło żo n y ch w Ł u k o w - sk iem , w p o b liżu W arszaw y. W A P Luto. R G Lub., sk b ., n r 233, tab. p rest. p o w . łu k o w sk ieg o .
ee W A P Lub. R G Lub., skb., n r 250, ta b . p rest. p o w . lu b elsk ieg o , w ie ś M otycz n ied a lek o L u b lin a.
70 Tab. prest. w s i C h w a ło w ice i B o rk ó w w p o w . sto p n ick im . W A P K ieł. K W K rak., 996 II.
71 S zerzej o tzw . d efra u d a cja ch le śn y c h , ic h p r z y czy n a ch i n a stę p stw a c h go sp od arczych p iszę w e w z m ia n k o w a n e j w y ż e j p racy o se r w itu ta c h w K r ó le stw ie P o l sk im 1815— 1871.
72 W A P K iel. K W K rak., tab. prest. p o w . o p o czy ń sk ieg o , w ie ś in s ty tu to w a W zdói P leb ań sk i; ta m że, tab . p rest. p o w . o lk u sk ieg o , w ie ś M y szk o w iee. Por. S. K o w ą l - s к a, Z a g a d n ie n ie s iły ro b o c z e j w g ó r n ic tw ie i h u tn ic tw ie r z ą d o w y m K r ó le s tw a P o l s k ie g o w la ta c h 1831— 1861, E k o n o m ik a g ó r n ic tw a i h u tn ic tw a w K r ó le s tw ie P o lsk im 1831— 1864, W arszaw a 1959. W la sa ch ta k r zą d o w y ch ja k p ry w a tn y ch ch ło p i z n a j d o w a li za ro b k i p rzy w y r ę b a c h i w y w ó z c e d rzew a n ie ty lk o na c e le p rzem y słu . Z a rob k i t e m u s ia ły b yć dość a tra k cy jn e, sk oro jed en z d z ie d z ic ó w u b o lew a ł, iż w ten sposób z a n ied b u ją sw o je go sp o d a rstw o . W A P L ub. R G L ub., skb., nr 243, tab. prest. pow . ra d zy ń sk ieg o , w ie ś K ra sew .
73 W A P K iel. K W K rak., ta b . p rest. p o w . m iech o w sk ieg o , w ie ś K rzeszów k a i T rzonów , dobra K sią ż M ały.
