Ewa Krause
Czynniki różnicujące
samoskuteczność studentów w
karierze (komunikat z badań)
Problemy Profesjologii nr 1, 121-134
Problemy Profesjologii 1/2012
Ewa K rause
CZYNNIKI RÓŻNICUJĄCE POCZUCIE
SAMOSKUTECZNOŚCI STUDENTÓW W KAMERZE
(KOMUNIKAT Z BADAŃ)*
Streszczenie
Niniejszy tekst stanowi próbę ukazania czynników różnicujących poczucie samoskuteczności studentów w karierze. W artykule przedstawiono pojęcie (poczucia) samoskuteczności i jej zna czenie dla procesu planowania i rozwoju kariery zawodowej jednostki. W celu rozpoznania za leżności pomiędzy poczuciem samoskuteczności studentów w karierze (w tym zaufaniem do własnych: ogólnych kompetencji życiowych, kompetencji zawodowych, kompetencji kontroli zdarzeń, kompetencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia) a wybranymi zmiennymi „me- tryczkowymi” autorka artykułu przeprowadziła badania wśród studentów bydgoskich uczelni publicznych i niepublicznych. Niniejsze opracowanie przedstawia ich rezultaty, które wykazały, że w różnym stopniu takie zmienne jak: płeć, wykształcenie matki, ocena sytuacji ekonomicznej swojej rodziny (dokonywana przez respondentów), jednoczesna ze studiami praca, a także ro dzaj doświadczenia zawodowego różnicują poczucie samoskuteczności studentów w karierze i jej poszczególne aspekty. Natomiast czynniki takie jak: wyniki w nauce uzyskiwane przez ba danych studentów, ukończona przez nich szkoła średnia, wykształcenie ojca, ich miejscowość zamieszkania nie różnicują wyników uzyskanych-ęrzez respondentów w sposób statystycznie istotny.
FACTORS WHICH DIFFER STUDENTS’ SENSE OF SELF-EFFECTIVENESS IN THEIR CAREERS (RESEARCH ANNOUNCEMENT)
Summary
The following text presents an attempt at showing factors which differ students’ sense o f self- effectiveness in their careers. In the article it is presented the sense o f self-effectiveness and its importance for the process o f planning and development in the human being’s professional ca reer. In order to recognize the relationship between the students’ sense o f self-effectiveness in their careers (including confidence in general, own, life and professional competence, control of occurrences, competence of range in coordination o f the different life spheres) and selected spe cific variability the author o f this article has carried out the researches among the students from the state and public universities. This work presents their results which have showed that in various degree the variability like gender, mother’s education, estimate of economical situation 'Część niniejszego artykułu jest pracą naukową finansowaną ze środków na naukę w latach 2010-2011 jako projekt badawczy promotorski nr N N106 220738. Problematyka samoskuteczności została również podjęta przez autorkę w artykule zatytułowanym: Poczucie samoskuteczności studentów w karierze (komunikat z badań), wysłanym do ,£zkoła - Zawód - Praca", Bydgoszcz 2012.
122 EWA KRAUSE
in own fam ily which was made by respondents, work which is simultaneous w ith studies and also the kind o f professional experience differ students’ sense o f self-effectiveness in their ca reers and its individual aspects. However, the factors like the results in studying which testing students achieve, the kind o f secondary schools they have graduated from, the father’s educa tion, the place w here they live in do not differ the results, which the respondents achieve, in es sential and statistical way.
Wprowadzenie
W dzisiejszych czasach, które są przepełnione przeszkodam i, trudnościam i, frustracjam i, po czucie sam oskuteczności w ydaje się być szczególnie w ażn e1. Przekonanie o własnej skutecz ności oznacza bow iem „oczekiw anie poradzenia sobie w now ych, nieprzew idyw alnych, a naw et stresujących okolicznościach” 2. Jest ono pożądane zarów no przez m łodych ludzi, w chodzących dopiero w tru d n ą gospodarczo i ekonom icznie rzeczyw istość, ja k i przez star szych, którym coraz trudniej je s t żyć w tak niestabilnych cz asach ’. W niniejszym opracow a niu skupiono się na tych pierw szych, w śród których znaczącą pod w zględem liczebności gru pę, która w ostatnich latach gw ałtow nie się rozrosła, stanow ią studenci (choć m ożna zaobser w ow ać zm niejszającą się ich liczbę to jed n ak w ystępuje trend w zrostow y poziom u skolaryza- cji)4·
Problem atyka sam oskuteczności je s t szczególnie istotna w kontekście radzenia sobie z problem am i codzienności oraz problem am i życiow ym i zw iązanym i z planow aniem i rozw o je m kariery zaw odow ej. Jednym bow iem z niezbędnych w arunków „zrobienia” kariery zaw o dow ej, a w jej ram ach osiągnięcia sukcesu zaw odow ego na rynku pracy je s t nie tylko posia danie odpow iednich kom petencji, ale także zaufanie jednostki do w łasnych kom petencji i w iara w e w łasne siły i m ożliw ości realizow ania kariery. Stąd też istotne je s t poznanie tego czy i ja k ie czynniki ró żnicują poczucie sam oskuteczności studentów w karierze w kontekście postrzeganych przez nich w łasnych predyspozycji i cech charakteru ja k o w arunków określa jących m ożliw ość osiągnięcia sukcesu. Jest to ważne dla każdego kto zajm uje się obszarem edukacji i w ychow ania m łodzieży, czyli tym obszarem , w którym m ożna pom óc m łodem u człow iekow i w sensie rozw ojow ym , nauczyć radzenia sobie z trudnościam i i niepew nością oraz w zm acniać w iarę w e w łasn ą skuteczność. A by edukacja m ogła sprostać tem u zadaniu,
1 A. Bańka, Psychologiczne doradztwo karier, Poznań 2007, s. 206.
2 P.K. Oleś, K. Drat-Ruszczak, Osobowość, [w:] Psychologia: podręcznik akademicki, tom 1, red. J. Stre- lau, D. Doliński, Gdańsk 2008, s. 714.
3 A. Bańka, op. cit., s. 206.
podm ioty edukacji pow inny posiadać odpow iednią w iedzę dotyczącą sam oskuteczności w karierze oraz czynników je różnicujących.
Podstawy teoretyczne
R ozpatrując zagadnienie sam oskuteczności należy odw ołać się do jed n eg o z konstruktów teoretycznych w ram ach teorii społeczno-poznaw czej A lberta B andury - do poczucia własnej skuteczności. T eoria ta stanowi podłoże teoretyczne sam oskuteczności. W edług niej n a w ięk szość podejm ow anych przez ludzi działań oraz w ytrw ałość w ich realizacji, a tym sam ym ich efektyw ność zależy od działania ogólnego m echanizm u psychicznego, czyli sam oskuteczno ści w łasnej5. W ujęciu przyw ołanego autora „spostrzegana w łasna skuteczność dotyczy w iary człow ieka w posiadane przez niego zdolności działania w sposób, który daje m u p ew n ą kon trolę nad w ydarzeniam i oddziałującym i na je g o życie. Przekonania o skuteczności tw o rzą podstaw ę spraw czości”6. Jest to w iara jednostki „we w łasne zdolności organizow ania i w pro w adzania w życie takich działań, które b ęd ą potrzebne do przezw yciężenia przyszłych, poten cjalnych sytuacji”7. S am oskuteczność je s t to „dokonyw ana przez ludzi ocena zaufania do w łasnych zdolności organizow ania i egzekw ow ania określonego kierunku aktyw ności, w y m agającego realizow ania różnego rodzaju działań na określonym poziom ie spraw ności, efek tyw ności i w ydajności” 8. Jest to zatem specyficzna ocena w łasnych kom petencji, m ożliw ości w ykonania różnych zadań w danej dziedzinie - indyw idualny osąd każdego człow ieka, doty czący je g o zdolności poradzenia sobie z określonym i zadaniam i9.
Silne poczucie sam oskuteczności je s t istotne dla planow ania i rozw oju kariery zaw odo w e j10, poniew aż uw ydatnia pozytyw ne um iejętności i osobistą pom yślność w tym , co się robi. Jednostki przekonane „o sw oich zdolnościach częściej podchodzą do trudnych zadań ja k do w yzw ań, z którym i z p ew nością sobie poradzą, a n ie ja k o do zadań, których b ęd ą unikać” 11. T akie podejście rozw ija w nich zainteresow anie i angażuje w d alszą aktyw ność. W ów czas w id zą one siebie ja k o takie, które osiągają cele i to dodaje im m otyw ację do kontynuacji pod jętych czynności, zatem także do realizacji w łasnych planów . W obliczu porażki zaś zw ięk 5 A. Bańka, Poczucie samoskuteczności: konstrukcja i struktura czynnikowa Skali Poczucia Samoskutecz
ności ii' Karierze Międzynarodowej, Poznań-Warszawa 2005, s. 16.
й P.K. Oleś, K. Drat-Ruszczak, op. cit., s. 714. 7 A. Bańka, Psychologiczne..., op. cit., s. 204.
8 A. Bańka, Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa karier, Warszawa 2006,s. 82.
9 A. Bańka, Psychologiczne..., op. cit., s. 204.
10 Por. S.L. Turner, R.T. Lapan, Promoting Career Development and Aspirations In School-Age Youth, [w:] Career development and counseling. Putting theory and research to work, red. S.D. Brown, R.W. Lent, Hoboken 2005, s. 418.
124 EWA KRAUSE
sz ają i podtrzym ują sw oje w ysiłki, a po doznanym niepow odzeniu nie załam ują się szybko. Z kolei, jednostki które nie w ierz ą w sw oje um iejętności radzenia sobie z trudnym i zadania mi, b io rą taki punkt w idzenia za sposób życia. M a ją one niskie aspiracje i słabo ang ażu ją się w osiąganie celów , które chciałyby osiągnąć. G dy stają „tw arzą w tw arz” z trudnym i zada niam i rozpam iętują sw oje osobiste braki i niepow odzenia, narzekają na zły los, zam iast sku pić się n a tym, ja k osiągnąć sukces. W obliczu trudności natom iast podejm ują m ały w ysiłek i szybko się poddają, poniew aż m a ją słab ą w iarę we w łasne zdolności i w ystarczy im m ała daw ka niepow odzenia, by stracili j ą do końca. Jednostki takie łatw o stają się ofiaram i stresu i depresji12.
Poczucie w łasnej skuteczności je s t w arunkiem efektyw nego działania, ale nie oznacza jednocześnie pew ności sukcesu. O znacza jedynie, że jed n o stk a m a w szelkie spraw ności, aby osiągnąć sukces. Przekonanie o w łasnej skuteczności decyduje o podjęciu działania, w ytrw a łości, w ysiłku oraz uczuciach, ja k ie tej aktyw ności tow arzyszą. Jeżeli je d n o stk a „nie w ierzy, że m oże w yw ołać pożądane skutki dzięki sw oim działaniom , to m a ograniczoną m otyw acją, by j e podjąć lub kontynuow ać w obliczu trudności” 13.
N egatyw ne skutki braku sam oskuteczności uw idaczniają się w przyszłym życiu je d n o st ki. K onsekw encje jej braku w sferze planow ania kariery u k az u ją się w zaburzeniach procesów decyzyjnych zw iązanych z w yborem trudnych i specyficznych celów zaw odow ych. W tym przypadku brak sam oskuteczności ogólnej prow adzi do zaburzeń w:
- tzw . sam oskuteczności kariery rozum ianej ja k o zaufanie do osiągania celów kariery; - aspiracjach zw iązanych z karierą rozum ianych ja k o stopień, w jakim je d n o stk a dąży do
w ykorzystyw ania w łasnych m ożliw ości oraz realizacji celów zw iązanych z pracą i życiem zaw odow ym ;
- sam oskuteczności podejm ow ania decyzji zw iązanych z karierą; - sam oskuteczności realizow ania w ielu ról.
K olejne konsekw encje w aspekcie planow ania kariery uw idaczniają się w zaburzeniach procesów planistycznych zw iązanych z czasow ym lub chronicznym blokow aniem decyzji dotyczących globalnej lub cząstkow ej (np. zaw odow ej) orientacji życiow ej w czasie. W tym przypadku efektem braku sam oskuteczności s ą trudności jednostki w m anifestow aniu przez n ią zaw odow ej tożsam ości określane ja k o „bezdecyzyjność kariery” . Jest to proces niem ożno ści podejm ow ania decyzji zaw odow ych, krystalizacji w łasnych zainteresow ań oraz zaanga żow ania w konkretne plany za w o d o w e14.
12 Ibidem.
13 P.K.. Oleś, K. Drat-Ruszczak, op. cit., s. 714. 14 A. Bańka, Poczucie..., op. cit., s. 32-34.
W odniesieniu do studentów przyjm uje się, że sam oskuteczność w k arierze15 to dokony w ana przez nich ocena zaufania do:
- w łasnych predyspozycji do pokonyw ania codziennych trudności życiow ych i ocena zdolności poradzenia sobie w sytuacjach życiow ych, ja k ie potencjalnie m o g ą w ydarzyć się w karierze - z a u fa n ie do ogólnych k o m p e te n c ji życiow ych;
- posiadanych kw alifikacji i kom petencji zaw odow ych z punktu w idzenia w ym agań na w spółczesnym rynku pracy i ocena poradzenia sobie z realizacją w łasnej kariery zaw odowej - z a u fa n ie do w łasn y ch k o m p e te n c ji zaw odow ych;
- w łasnych kom petencji ja k o um iejętności kontrolow ania zdarzeń życiow ych (ocena zdolności do podm iotow ego kierow ania sytuacją i bezpośredniego spraw stw a) - z a u fa n ie do w łasn y ch k o m p e te n c ji k o n tro li z d a rz e ń ;
- w łasnych kom petencji ja k o um iejętności koordynow ania różnych sfer i ról społecznych (praca, rodzina, rekreacja) - z a u fa n ie d o w łasn y ch k o m p e te n c ji w z a k re s ie k o o rd y n a c ji ró żn y c h s fe r życia.
Sam oskuteczność w karierze je s t to zatem ocena posiadanych przez studentów cech oso bow ości, predyspozycji, kw alifikacji i dotychczas zdobytych kom petencji ja k o zasobów do realizacji kariery zaw odow ej w każdych w arunkach środow iskow ych, kulturow ych i organi zacyjnych (a nie tylko w kraju) oraz ocena swoich szans osiągnięcia sukcesu.
Uwagi metodologiczne
W badaniach w łasnych sform ułow ano następujący problem : czy i ja k ie czynniki ró żnicują poczucie sam oskuteczności studentów w karierze? N ależy w spom nieć, iż badania m iały charakter pilotażow y stąd też skupiono się tylko na niektórych czynnikach takich jak : płeć, w yniki w nauce, ukończona szkoła średnia, m iejscow ość zam ieszkania, w ykształcenie ojca i m atki, sytuacja ekonom iczna, jed n o czesn a ze studiam i praca, rodzaj posiadanego dośw iad czenia zaw odow ego. C elem badań było rozpoznanie zależności pom iędzy poczuciem sam oskuteczności studentów w karierze i je j poszczególnym i aspektam i, czyli zaufaniem do: ogólnych kom petencji życiow ych, w łasnych kom petencji zaw odow ych, w łasnych kom pe tencji kontroli zdarzeń, w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia a w ybranym i zm iennym i „m etryczkow ym i” . Do zbadania poczucia sam oskuteczności
15 Definicję samoskuteczności w karierze oparto na podstawie opracowanej przez A. Bańkę Skali
126 EWA KRAUSE
posłużyła Skala P oczucia Sam oskuteczności w K arierze (autorstw a A ugustyna B ańki)16, której głów nym zastosow aniem w badaniach je st ocena postrzeganej sam oskuteczności w karierze przez studentów . W edług A. Bańki istnieją różne m ożliw ości je j w ykorzystania. Pierw szy sposób polega na zastosow aniu zestaw u stw ierdzeń ja k o całości. W ten sposób uzyskuje się jed en syntetyczny w skaźnik poczucia specyficznej skuteczności (w ynik sum aryczny). D rugi natom iast na zastosow aniu zestaw u stw ierdzeń do analizy poczucia sam oskuteczności jednostki w przekroju czterech aspektów : 1) zaufania do ogólnych kom petencji życiow ych17, 2) zaufania do w łasnych kom petencji zaw odow ych18, 3) zaufania do własnych kom petencji kontroli zd a rzeń 19, 4) zaufania do w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia20. W ynik uzyskany w każdym z tych aspektów - podskal je st w skaźnikiem jeszc ze bardziej specyficznej skuteczności własnej jed n o stk i21.
B adania m ające charakter diagnostyczno-eksploracyjny przeprow adzono w 2009 i 2010 roku w bydgoskich uczelniach publicznych i niepublicznych22 w śród studentów studiów stacjonarnych ostatniego roku (piątego roku jednolitych studiów m agisterskich i drugiego roku studiów drugiego stopnia)2'’.
Do analizy w y n ik ó w ‘badań liczebność zbadanej próbki w yniosła 167. W edług uczelni najw iększą liczbę stanow ili studenci U K W - 83 osoby (49,6% ); następnie UTP - 26 (15,6% );
16 Zob.: A. Bańka, Poczucie.. , op. cit.·, A. Bańka, Psychologiczne..., op. cit. Narzędziem badawczym był kwestionariusz z pozycjami tej skali. Autor wyraził zgodę na wykorzystanie jego narzędzia badawczego.
17 Podskala zaufanie do ogólnych kompetencji życiowych wskazuje na kompetencje społeczne, związane z wyuczonymi umiejętnościami radzenia sobie z kontaktami interpersonalnymi w różnych środowiskach spo łecznych, organizacyjnych i kulturowych. Stwierdzenia te odnoszą się do subiektywnego poczucia możliwości odniesienia sukcesu zawodowego, dzięki tym umiejętnościom społecznym i dzięki posiadanemu doświadczeniu ogólnemu [A. Bańka, Psychologiczne..., op. cit., s. 207].
18 Podskala zaufanie do własnych kompetencji zawodowych zawiera pozycje wyrażające przekonania odno szące się do zaufania do posiadanych kwalifikacji i kompetencji zawodowych z punktu widzenia wymagań na współczesnym rynku pracy [ibidem, s. 208].
19 Podskala zaufanie do własnych kompetencji kontroli zdarzeń opisuje problemy subiektywne, odnoszące się do możliwości osiągnięcia sukcesu zawodowego i szczęścia życiowego dzięki umiejętnościom panowania nad zdarzeniami życiowymi, jakie nieodzownie towarzyszą karierze. Pozycje tego czynnika mierzą poczucie wartości jednostki przez pryzmat zdolności do podmiotowego kierowania sytuacją i bezpośredniego sprawstwa. Jednostka ma przeświadczenie, że to ona ma zdolność kierowania sytuacjami, a nie, że sytuacje będą kierowały nią [ibidem, s. 208-209].
20 Podskala zaufanie do własnych kompetencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia określa poczucie zdolności jednostki do koordynowania podstawowych sfer i ról życia, takich jak: praca, rodzina, rekreacja i oddalenie terytorialne od miejsca pochodzenia. Są to mikrozdolności, które muszą być ukształtowane przez jednostkę, zanim podejmie ona decyzję o karierze zawodowej [ibidem, s. 209].
21 A. Bańka, Poczucie..., op. cit., s. 52-53.
22 Zbadano studentów z następujących uczelni: Uniwersytet Kazimierza Wielkiego (UKW), Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich (UTP), Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego (AM), Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (CM UMK), Wyższa Szkoła Gospodarki (WSG), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (KPSW). Do wyłonienia poszczególnych kierunków, specjalności, typów oraz roczników studiów zastosowano warstwowy wybór losowy.
3 Wyboru takiego dokonano ze względu na to, iż młodzież kończąca ten etap nauki jest w stadium rozwoju, w którym istotnego znaczenia nabiera własna kariera zawodowa.
CM UM K - 25 (15% ); K PSW - 18 (10,8% ); W SG - 11 (6,6% ); AM - 4 (2,4% )24. Badanym i w zdecydow anej w iększości były kobiety (81,4% ). Średni w iek respondentów w yniósł 23,8 lat. B iorąc pod uw agę m iejsce zam ieszkania, podobna liczba zam ieszkiw ała w ieś lub m ałe m iasto (37,7% ) i m iasto w ojew ódzkie (34,7% ), część (24% ) m iasto pow iatow e. P onad poło w a studentów (52,1% ) oceniła sytuację ekonom iczną swojej rodziny ja k o dobrą, du ża część (28,7% ) ja k o w ystarczającą, część (11,4% ) ja k o bardzo dobrą, nieliczni (5,4% ) ja k o niew y starczającą, pozostali nie dokonali takiej oceny. Ponad połow a (50,9% ) m atek badanych p o siadała w ykształcenie średnie, podobny procent w ykształcenie zasadnicze zaw odow e (25,1% ) i w yższe (22,2% ). W śród ojców respondentów dom inow ało w ykształcenie zasadnicze zaw o dow e (43,1% ), następnie średnie (35,3% ), później w yższe (16,2% ); najm niej posiadało w y kształcenie podstaw ow e (2,9% ). Ponad 3/4 respondentów (76,6% ) ukończyło liceum ogólno kształcące; niew ielka część liceum profilow ane (9%), technikum (6,6% ) i liceum zaw odow e (6%). N ajw ięcej osób sw oje w yniki w nauce oceniło dobrze (61,1% ); duża część bardzo d o brze (24,5% ); część przeciętnie (12,6% ). Praw ie tyle sam o respondentów jedno cześn ie stu diow ało i pracow ało podczas przeprow adzania badania (48,5% ) oraz nie podejm ow ało prac doryw czych i zaw odow ych (49,7% ). P odobny procent studentów w chwili badania pracow ał zgodnie z kierunkiem studiów - w zaw odzie, do którego przygotow ują podjęte studia (27% ) i niezgodnie z kierunkiem studiów - nie w zaw odzie, do którego przygotow ują podjęte studia (29,3% ) oraz posiadał dośw iadczenie zaw odow e w pracy doryw czej, ale podczas w ypełniania
Skali ta część respondentów nie pracow ała (28,1 % ). C zęść ( 15,6%) stanow iły osoby, które nie
posiadały dośw iadczenia zaw odow ego w pracy doryw czej poza obow iązującym i praktykam i kierunkow ym i w trakcie studiów 25.
Dyskusja wyników badań własnych
W niniejszym opracow aniu w yniki przeprow adzonej analizy w ariancji26 dotyczą korelacji poczucia sam oskuteczności studentów w karierze oraz każdego z czterech jej aspektów (za ufanie do: ogólnych kom petencji życiow ych, własnych kom petencji zaw odow ych, w łasnych 24 Mimo, iż zbadano poczucie samoskuteczności w karierze studentów różnych bydgoskich uczelni, to nie rozpatrywano związków pomiędzy uczelnią i związanym z nią kierunkiem studiów a wynikami: sumarycznym i poszczególnych podskal, bowiem liczby respondentów z poszczególnych uczelni znacznie się różnią.
25 Przedstawione dane nie dają 100%, ponieważ nieliczni badani nie odpowiedzieli na wszystkie pytania umieszczone w metryczce.
26 W niniejszym opracowaniu przedstawiono jedynie te wyniki przeprowadzonej analizy wariancji, które świadczą o istotnej statystycznie korelacji pomiędzy poszczególnymi zmiennymi. W nawiasach podano poziom istotności (p) oraz średnie arytmetyczne poczucia samoskuteczności (wynik sumaryczny) i jej poszczególnych aspektów (czyli zaufanie do: ogólnych kompetencji życiowych, własnych kompetencji zawodowych, własnych kompetencji kontroli zdarzeń, własnych kompetencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia), jakie osiągnęli respondenci charakteryzujący się określonymi zmiennymi „metryczkowymi”.
128 EWA KRAUSE
kom petencji kontroli zdarzeń, w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia) z czynnikam i charakteryzującym i respondentów (zm ienne „m etryczkow e”).
Zw iązek statystycznie istotny (p = 0,01) w ystąpił pom iędzy p łcią respondentów a w y n i kiem su m a ry c z n y m sa m o sk u te c z n o śc i w k a rie rz e . W tym przypadku m ężczyźni (141,61) osiągnęli w yższy średni w ynik niż kobiety (131,75). O znacza to, iż m ężczyźni lepiej postrze g ają posiadane przez siebie cechy osobow ości, posiadane kw alifikacje i dotychczas zdobyte kom petencje ja k o zasoby do realizacji kariery zaw odow ej w każdych w arunkach środow i skow ych, kulturow ych i organizacyjnych, a nie tylko w kraju oraz lepiej oceniają sw oje szan se osiągnięcia sukcesu niż kobiety.
K orelacja statystycznie istotna (p = 0,004) w ystąpiła także pom iędzy p łcią respondentów a z a u fa n ie m do ogólnych k o m p e te n c ji życiow ych. Tutaj rów nież m ężczyźni (62,06) uzy skali w yższy średni rezultat niż kobiety (55,90). O znacza to, że m ężczyźni m a ją w iększe za ufanie do w łasnych predyspozycji do pokonyw ania codziennych trudności życiow ych i prze konanie, że lepiej po rad zą sobie w sytuacjach życiow ych, ja k ie potencjalnie m o g ą w ydarzyć się w ich karierze niż kobiety. M ężczyźni zatem m a ją mniej w ątpliw ości, że ich um iejętności społeczne d ają im m ożliw ości przystosow ania się do różnych w arunków ; ich rozm yślaniom o karierze rzadziej tow arzyszy obaw a, że zabraknie im dośw iadczenia, gdy przyjdzie poradzić sobie w sytuacji, w której pójdzie coś źle; rzadziej o baw iają się, że m ogliby nie pogodzić działalności zaw odow ej z innym i obow iązkam i; bardziej u fają sw oim zdolnościom i charakte rowi w takim stopniu, by nie obaw iać się planow ać pracy za granicą; lepiej o cen iają sw oje dośw iadczenie w spółdziałania z ludźm i, które je s t d obrą podstaw ą do planow ania kariery naw et za granicą; korzystniej spostrzegają w łasne dośw iadczenia i kontakty z innym i kultu ram i, by nie bać się życia poza krajem oraz dotychczasow ą znajom ość różnych kultur (np. organizacyjnych), by nie bać się kariery gdziekolw iek; lepiej o ceniają w iedzę, ja k ą zgrom a dzili o pracy, życiu i karierze za granicą, która je s t kapitałem pozw alającym patrzeć im na pracę zaw odow ą z optym izm em ; w w iększym stopniu ich w iedza o pracy, życiu i karierze oparta je s t na osobistym dośw iadczeniu oraz w ied zą co należałoby je szc ze zrobić, by poradzić sobie z karierą zaw odow ą; bardziej u fają zdobytej w iedzy i dośw iadczeniu, które predestynu j ą ich, by pow ażnie m yśleć o odniesieniu sukcesu w karierze zaw odow ej; lepiej też o ceniają
sw oje dotychczasow e kontakty osobiste i pośrednie z ludźmi robiącym i karierę, które m o g ą pom óc im rozpocząć i pokierow ać z sukcesem w łasną karierą oraz w łasne sposoby grom a dzenia, śledzenia i docierania do źródeł inform acji dostarczające im dobrej w iedzy do zapla now ania kariery.
W yniki przeprow adzonej analizy w ariancji św iadczą też o istotnej statystycznie korelacji
m a ry c z n y m sa m o sk u te c z n o śc i w k a rie rz e . N ajw yższy średni w ynik osiągnęły osoby, któ rych m atka legitym uje się w ykształceniem w yższym (136,65), następnie studenci, których m atki m ają w ykształcenie średnie (135,72). Z decydow anie najniższy średni rezultat uzyskali badani, których m atka m a w ykształcenie zasadnicze zaw odow e (125,52). O znacza to, iż im niższe w ykształcenie m atki respondentów tym niższe poczucie sam oskuteczności w karierze.
K olejna korelacja statystycznie istotna (p = 0,002) w ystąpiła pom iędzy poziom em w y k sz tałcen ia m a tk i respondentów a z a u fa n ie m do ogólnych k o m p e te n c ji życiow ych. N aj w yższy średni w ynik osiągnęły osoby, których m atka legitym uje się w ykształceniem w yż szym (59,11), następnie studenci, których m atki m ają w ykształcenie średnie (58,49). Z decy dow anie najniższy średni rezultaty uzyskali badani, których m atka m a w ykształcenie zasadni cze zaw odow e (51,98). O znacza to, iż im niższe w ykształcenie m atki respondentów tym niż sze zaufanie do ogólnych kom petencji życiow ych.
D odatkow o - po dokonaniu dychotom izacji (polegającej na połączeniu kategorii „śred nie” i „w yższe” ) w zakresie po zio m u w y k ształc en ia m a tk i zróżnicow anie średnich w po szczególnych kategoriach okazało się statystycznie istotne dla podskali z a u fa n ie d o w ła sn y ch k o m p e te n c ji k o n tro li z d a rz e ń (p = 0,03). Studenci, których m atka posiada w ykształ cenie co najm niej średnie uzyskali w yższy średni w ynik (32,74) od osób, których m atka legi tym uje się jed y n ie w ykształceniem zasadniczym zaw odowym (30,36). O znacza to, iż badani, których poziom w ykształcenia m atki je s t co najm niej średni m ają w iększe zaufanie do w ła snych kom petencji ja k o um iejętności kontrolow ania zdarzeń życiow ych, panow ania nad ich negatyw nym i skutkam i dla w łasnego rozw oju i codziennego funkcjonow ania niż badani, któ rych m atki m ają w ykształcenie tylko zasadnicze zaw odowe.
W yniki przeprow adzonej analizy w ariancji św iadczą rów nież o istotnej statystycznie ko relacji (p = 0,02) pom iędzy o ce n ą w łasn ej sy tu a c ji ek o n o m icz n ej przez respondentów a z a u fa n ie m d o w łasn y ch k o m p e te n c ji k o n tro li z d a rz e ń . N ajw yższy średni w ynik osiągnę ły osoby określające sw o ją sytuację ja k o „bardzo dobrą” (35,21), następnie ja k o „dobrą” (32,94). N iższy średni rezultat uzyskały jednostki opisujące sw oje w arunki ja k o „w ystarcza ją c e ” (31,77), natom iast n a jn iż s z y - ja k o „niew ystarczające” (31,00). O znacza to, iż im gorzej oceniana je s t w łasna sytuacja m aterialna tym niższe zaufanie do w łasnych kom petencji kon troli zdarzeń, czyli studenci, którzy w łasną sytuację ekonom iczną o ceniają bardzo dobrze w w iększym stopniu: zd a ją sobie spraw ę, że na rynku pracy je s t duża konkurencja, m im o to ufają, że m o g ą osiągnąć w y so k ą pozycję zaw odow ą w szçdzré; cele, do których d ąż ą utw ier dzają ich w prześw iadczeniu, że p oradzą sobie niem al zaw sze i w szędzie; ich um iejętności ję zykow e s ą w ystarczające, by m yśleć o karierze zaw odow ej w szędzie; ufają, że w iedza, któ rą się zdobyw a n a studiach je s t atrakcyjna na rynkach pracy oraz że w iedza, k tó rą stu d iu ją je st
130 EWA KRAUSE
użyteczna w rozpoczęciu i rozw oju kariery. O soby te częściej też uważają, że z posiadanym w ykształceniem m o g ą szukać szczęścia w korporacjach zatrudniających pracow ników n a ca łym św iecie i nie w ierz ą w to, by w szyscy i zaw sze byli lepsi od nich.
N astępny zw iązek statystycznie istotny (p = 0,02) w ystąpił pom iędzy je d n o c z e sn ą ze s tu d ia m i p r a c ą a w y n ik ie m su m a ry c z n y m sa m o sk u te cz n o ści w k a rie rz e . W yższy średni w ynik osiągnęły te osoby, które aktualnie łą c z ą naukę z pracą (136,96) od osób nie podejm u jących tego typu aktyw ności (129,76). Zatem osoby jednocześnie studiujące i pracujące cha rakteryzują się w iększym poczuciem sam oskuteczności w karierze niż te, które nie łą cz ą tych form aktywności.
K orelacja statystycznie istotna (p = 0,007) w ystąpiła rów nież pom iędzy je d n o c z e sn ą ze stu d ia m i p r a c ą a z a u fa n ie m do ogólnych k o m p e ten c ji życiow ych. W yższy średni w ynik osiągnęli studenci, którzy stu d iu ją i pracują (59,23) od osób nie pracujących podczas studiów (54,75). O znacza to, że studenci łączący studia z pracą w ykazują w yższe zaufanie do ogól nych kom petencji życiow ych, czyli m a ją w iększe zaufanie do w łasnych predyspozycji do pokonyw ania codziennych trudności życiow ych i przekonanie, że lepiej p oradzą sobie w sy tuacjach życiow ych, ja k ie potencjalnie m ogą w ydarzyć się w ich karierze.
Zw iązek statystycznie istotny (p = 0,02) w ystąpił też pom iędzy je d n o c z e sn ą ze stu d ia m i p r a c ą a z a u fa n ie m d o w łasn y ch k o m p e te n c ji k o n tro li z d a rz e ń . W yższy średni w ynik o sią gnęły te osoby, które aktualnie łą cz ą naukę z pracą (33,57) od osób nie podejm ujących razem tych dw óch aktyw ności (31,93). O znacza to, że studenci jednocześnie studiujący i pracujący m a ją w yższy poziom zaufania do w łasnych kom petencji ja k o um iejętności kontrolow ania zdarzeń życiow ych, panow ania nad ich negatyw nym i skutkam i dla w łasnego rozw oju i co dziennego funkcjonow ania.
W yniki przeprow adzonej analizy w ariancji św iadczą rów nież o istotnej statystycznie ko relacji (p = 0,004) pom iędzy posiadanym ro d z a je m d o św ia d cz en ia zaw o d o w eg o przez re spondentów a z a u fa n ie m do w łasn y ch k o m p e te n c ji zaw odow ych. N ajw yższy średni rezul taty osiągnęły osoby aktualnie pracujące zgodnie z kierunkiem studiów - w zaw odzie, do którego przygotow ują ich podjęte studia (35,28). N astępnie zbliżony średni w ynik uzyskali studenci aktualnie pracujący niezgodnie z kierunkiem studiów - nie w zaw odzie, do którego przygotow ują ich podjęte studia (31,41); osoby nieposiadające dośw iadczenia zaw odow ego w pracy doryw czej poza obow iązującym i praktykam i kierunkow ym i w trakcie studiów (31,23) oraz studenci, którzy posiadają dośw iadczenie zaw odow e w pracy doryw czej, ale w chw ili w ypełniania S ka li pracy nie podejm ow ali (31,00). Zależność ta w ydaje się być oczyw ista, bow iem te osoby, które ju ż pracują w zaw odzie pow inny i m a ją w iększy poziom zaufania do w łasnych kom petencji zaw odow ych, czyli sadzą, że lepiej poradziłyby sobie w
ryw alizacji oraz, że szanse znalezienia pracy w interesującej ich dziedzinie w w iększym stop niu zależą od nich sam ych; m niej o baw iają się, że ich kw alifikacje m ogłyby być przeszkodą do podjęcia pracy w zaw odzie; m a ją także w iększą pew ność, że w szędzie m ogą być uznany mi za specjalistę w swojej dziedzinie oraz, że z posiadanym w ykształceniem m o g ą szukać pracy i szczęścia u w szystkich pracodaw ców i m arzyć o atrakcyjnej karierze zaw odow ej. W zw iązku z tym m a ją m niejsze obaw y, że w dziedzinie, któ rą studiują należałoby dużo le piej udokum entow ać sw oje kom petencje, by m ożna było m yśleć o praw dziw ej karierze.
W yników w zakresie zaufania do w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia nie ró żnicują w sposób statystycznie istotny żadne zm ienne (takie jak : płeć, w yniki w nauce uzyskiw ane przez badanych studentów , ukończona przez nich szkoła średnia, ich m iejscow ość zam ieszkania, w ykształcenie ojca i m atki, ocena sytuacji ekonom icznej swojej rodziny, jed n o czesn a ze studiam i praca, a także rodzaj dośw iadczenia zaw odow ego, ja k i po siadają). Zatem nie s ą one czynnikam i różnicującym i to ja k respondenci o ceniają to czy: po radziliby sobie z w ielom a rolam i życiow ym i w sytuacji częstej zm iany m iejsca zam ieszkania zw iązanego z k arie rą zaw odow ą; potrafiliby pogodzić stałe podróże zaw odow e z satysfakcjo nującym ich życiem rodzinnym ; byliby zdolni (tak ja k w ielu ludzi kariery) zrezygnow ać z rozryw ek tow arzyskich.
Podsumowanie i wnioski z badań własnych
W w yniku przeprow adzonych badań i dokonanych analiz m ożna w ysunąć następujące w nio ski27:
1) płeć je s t czynnikiem różnicującym poczucie sam oskuteczności studentów w karierze, w tym w szczególności zaufanie respondentów do ogólnych kom petencji życiow ych. W ich zakresie m ężczyźni osiągnęli w yższy średni w yniki niż kobiety. O znacza to, że: a) m ężczyźni lepiej p ostrzegają posiadane przez siebie cechy osobow ości, posiadane kw a
lifikacje i dotychczas zdobyte kom petencje ja k o zasoby do realizacji kariery zaw odowej w każdych w arunkach środow iskow ych, kulturow ych i organizacyjnych, a nie tylko w kraju oraz lepiej o cen iają sw oje szanse osiągnięcia sukcesu niż kobiety;
b) m ężczyźni m ają w iększe zaufanie do w łasnych predyspozycji do pokonyw ania co dziennych trudności życiow ych i przekonanie, że lepiej p oradzą sobie w sytuacjach ży ciow ych, ja k ie potencjalnie m o g ą w ydarzyć się w ich karierze niż kobiety;
27 Wnioski z niniejszych badań odnoszone są jedynie do zbadanych studentów wybranych uczelni bydgo skich studiujących w formie stacjonarnej kończących studia magisterskie (jednolite lub drugiego stopnia).
132 EWA KRAUSE
2) poziom w ykształcenia m atki respondentów je s t czynnikiem różnicującym poczucie sam o skuteczności studentów w karierze oraz zaufanie do ogólnych kom petencji życiow ych i zaufanie do w łasnych kom petencji kontroli zdarzeń. O znacza to, że:
a) im niższe w ykształcenie m atki studentów , tym niższe poczucie sam oskuteczności w ka rierze i niższe zaufanie do ogólnych kom petencji życiow ych;
b) gdy poziom w ykształcenia m atki studentów je s t co najm niej średni to m a ją oni w iększe zaufanie do w łasnych kom petencji kontroli zdarzeń niż osoby, których m atki m a ją w y kształcenie tylko zasadnicze zaw odow e;
3) aktyw ność zaw odow a w trakcie studiów - łączenie studiów z pracą je s t czynnikiem różni cującym poczucie sam oskuteczności studentów w karierze, ich zaufanie do ogólnych kom petencji życiow ych oraz do w łasnych kom petencji kontroli zdarzeń. W yższy średni w ynik osiągnęły te osoby, które (aktualnie) łą cz ą naukę z p racą od osób nie podejm ujących ak tyw ności zaw odow ej. O znacza to, że:
a) studenci jedno cześn ie studiujący i pracujący charakteryzują się w iększym poczuciem sam oskuteczności w karierze;
b) osoby aktyw ne zaw odow o podczas studiów m a ją w iększe zaufanie do ogólnych kom pe tencji życiow ych;
c) studenci łączący naukę z p rac ą m a ją w iększe zaufanie do w łasnych kom petencji ja k o um iejętności kontrolow ania zdarzeń życiow ych, panow ania nad ich negatyw nym i skut kam i dla w łasnego rozw oju i codziennego funkcjonow ania;
4) posiadany rodzaj dośw iadczenia zaw odow ego przez studentów je s t czynnikiem różnicują cym zaufanie do w łasnych kom petencji zaw odow ych. N ajw yższy średni rezultat osiągnęli studenci pracujące zgodnie z kierunkiem studiów . Zatem osoby pracujące w trakcie stu diów ju ż w zaw odzie m a ją w iększe zaufanie do posiadanych kw alifikacji i kom petencji zaw odow ych z punktu w idzenia w ym agań na w spółczesnym rynku pracy i sądzą, że p ora d zą sobie (m o g ą sobie poradzić) z realizacją w łasnej kariery zaw odow ej;
5) sytuacja ekonom iczna w łasnej rodziny (jej ocena dokonana przez studentów ) je s t czynni kiem różnicującym zaufanie do w łasnych kom petencji kontroli zdarzeń. N ajw yższy średni w yniki osiągnęły osoby określające sw o ją sytuację ja k o „bardzo dobrą” , natom iast najniż szy ja k o „niew ystarczające” . O znacza to, iż im gorzej oceniana je s t w łasna sytuacja m ate rialna tym niższe zaufanie do w łasnych kom petencji ja k o um iejętności kontrolow ania zda rzeń życiow ych, panow ania nad ich negatyw nym i skutkam i dla w łasnego rozw oju i co dziennego funkcjonow ania;
6) czynniki takie jak : w yniki w nauce, ukończona szkoła średnia, rodzaj m iejscow ości za m ieszkania, w ykształcenie ojca nie ró żnicują (w sposób statystycznie istotny) średnich
w yników respondentów w zakresie poczucia sam oskuteczności studentów w karierze oraz żadnego z je j w ym iarów , czyli zaufania do: ogólnych kom petencji życiow ych, w łasnych kom petencji zaw odow ych, w łasnych kom petencji kontroli zdarzeń, w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia;
7) zaufania studentów do w łasnych kom petencji w zakresie koordynacji różnych sfer życia nie różnicują w (sposób statystycznie istotny) pozostałe czynniki, takie jak : płeć, w ykształ cenie m atki, ocena sytuacji ekonom icznej swojej rodziny, jed n o czesn a ze studiam i praca, a także rodzaj dośw iadczenia zaw odow ego, ja k i badani studenci posiadają. O znacza to, że o cena zaufania do w łasnych kom petencji ja k o um iejętności koordynow ania różnych sfer i ról społecznych je s t niezależna od w ym ienionych zm iennych.
Jak w skazano w cześniej sam oskuteczność ja k o w iara w e w łasne m ożliw ości w arunkuje aktyw ność w działaniu, a w rezultacie lepsze przystosowanie. Jest jednym z czynników w pływ ających na m ożliw ość odniesienia sukcesu w życiu pryw atnym i zaw odow ym 28. Lu dzie nie w ierzący w skuteczność sw oich działań biernie poddają się losowi, zam iast kształto w ać go poprzez św iadom ie staw iane cele. N ie inicjując swoich działań i nie posiadając po czucia w pływ u na otoczenie, b ę d ą m ieli m ałe szanse na osiągnięcie sukcesu i zadow olenia w realizacji sw oich m arzeń w karierze zaw odow ej. W arto zatem znać czynniki ja k ie oddziału j ą na poczucie sam oskuteczności w karierze i uw zględniać je w sytuacji w spom agania rozw o ju zaw odow ego studentów , które je s t jednym z zadań edukacji. W yniki niniejszych badań m o g ą zatem w ykorzystać osoby (profesjonalnie) zajm ujące się pom aganiem studentom w procesie planow aniu i rozw oju ich kariery zaw odow ej, bow iem znajom ość czynników różni cujących sam oskuteczność w karierze pozw ala na lepsze je g o (z)rozum ienie. W arto też, aby w tym kontekście znane były źródła tw orzenia i w zm acniania w iary we w łasną skuteczność. L iteratura przedm iotu w yróżnia cztery głów ne źródła: w ykonyw anie zadań i czynności; m o delow anie społeczne (dośw iadczenia zastępcze); persw azja społeczna (persw azje w erbalne, sugestie); stan fizjologiczny organizm u (pobudzanie organizm u)29.
Podsum ow ując, należy także podkreślić, iż niniejszy tekst stanowi tylko próbę ukazania w ybranych czynników różnicujących poczucie sam oskuteczności studentów w karierze. A u torka zdaje sobie spraw ę, że badane zagadnienie w ym agałoby dalszej, pogłębionej analizy - poszerzenia czynników i populacji.
28 A. Bańka, Poczucie..., op. cii., s. 35.
29 Por. A. Bańka, Psychologiczne..., op. cit., s. 205-206; P.K.. Oleś, K.. Drat-Ruszczak, op. cit., s. 714; J. Zakrzewski, Poczucie skuteczności a samoregulacja zachowania, „Przegląd psychologiczny”, tom XXX, nr 3, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańk-Łódź 1987, s. 662-663.
134 EWA KRAUSE
Bibliografia
Bańka A., Poczucie samoskuteczności: konstrukcja i struktura czynnikowa Skali Poczucia Sam osku
teczności w Karierze M iędzynarodow ej, Poznań-Warszawa 2005.
Bańka A., Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa karier, Warszawa 2006.
Bańka A., Psychologiczne doradztwo karier, Poznań 2007.
Career development and counseling. Putting theory and research to work, red. Brown S.D., R.W. Lent, Hoboken 2005.
Główny Urząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich fin a n se w 2010 r., Warszawa 2011. Kadzikowska-Wrzosek R., P ewni siebie są skuteczni, „Charaktery” 2004, nr 4.
Psychologia: podręcznik akadem icki, tom 1, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańsk 2008.
Zakrzewski J., Poczucie skuteczności a sam oregułacja zachowania, „Przegląd psychologiczny”, tom XXX, nr 3, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańk-Łódź 1987.
