Kierunki badań zastosowania technologii GIS w ochronie środowiska: analiza polskiego czasopiśmiennictwa naukowego

ROCZNIKI GEOMATYKI 2011 m T IX m Z 3(47)

KIERUNKI BADAÑ ZASTOSOWANIA TECHNOLOGII

GIS W OCHRONIE ŒRODOWISKA:

ANALIZA POLSKIEGO CZASOPIŒMIENNICTWA

NAUKOWEGO

RESEARCH DIRECTIONS OF GIS TECHNOLOGY

APPLICATION IN ENVIRONMENTAL PROTECTION:

ANALYSIS OF POLISH SCIENTIFIC JOURNALS

Ma³gorzata Gajos1_{, Edyta Sierka}2

1 _{Wydzia³ Informatyki i Nauki o Materia³ach,Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach}

2 _{Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska,Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach}

S³owa kluczowe: technologia GIS, ochrona œrodowiska, analiza piœmiennictwa Keywords: GIS technology, environmental protection, analysis of journals

Wprowadzenie

Cz³owiek jako element œrodowiska przyrodniczego od po³owy lat 60. ubieg³ego wieku zacz¹³ w wiêkszym stopniu dostrzegaæ problemy, jakie niesie za sob¹ z³y stan œrodowiska przyrodniczego. Uœwiadomi³ sobie, ¿e zanieczyszczenia gleby, wody, powietrza i nadmierna eksploatacja zasobów przyrody mog¹ byæ barier¹ dla rozwoju gospodarczego oraz zagro¿e-niem dla zdrowia, a mo¿e nawet ¿ycia (Kareiva, 2007). Sta³o siê to jednym z czynników stymuluj¹cych poszukiwanie metod oceniania, wizualizacji aktualnego stanu œrodowiska przy-rodniczego i prognozowania konsekwencji, jakie mog¹ nast¹piæ, je¿eli nie zostan¹ podjête dzia³ania na rzecz racjonalnego gospodarowania zasobami naszej planety. Przetwarzanie in-formacji o zachodz¹cych w czasie zjawiskach, ewidencja zasobów, rejestracja emisji i moni-torowanie zanieczyszczenia elementów œrodowiska i zachodz¹cych zmian (Xu, 2001; Urbañski, 2008), np. ró¿norodnoœci biologicznej (Salem, 2003), inwazji gatunków obcego pochodze-nia (Masocha, Skidmore, 2011), sta³y siê jednymi z g³ównych zastosowañ technologii GIS. W literaturze dotycz¹cej systemów informacji geograficznej (ang. Geographical

Infor-mation System, w skrócie GIS), wystêpuj¹ liczne ich definicje. W szerokim rozumieniu GIS

obejmuje metody, œrodki techniczne, w tym sprzêt i oprogramowanie, bazê danych prze-strzennych i organizacjê, zasoby finansowe oraz ludzi zainteresowanych jego funkcjonowa-niem (GaŸdzicki, 2001).

Obecnie coraz rzadziej buduje siê samodzielne systemy GIS. Najczêœciej s¹ one jednym z komponentów ró¿nych specjalistycznych systemów informatycznych. Dlatego coraz czê-œciej u¿ywa siê pojêcia technologia GIS, rozumianego jako zestaw metod i technik s³u¿¹cych do budowy systemów informacji geograficznej (Gotlib, 2007). S¹ to np. metody i techniki z zakresu geodezji, kartografii, teledetekcji, fotogrametrii oraz satelitarnych systemów nawi-gacyjnych (GPS).

Kompleksowa, wieloczynnikowa analiza danych œrodowiskowych, dotycz¹ca stanów przesz³ych, aktualnych oraz przysz³ych, wykonywana za pomoc¹ technik GIS, ma du¿e znaczenie w waloryzowaniu obszarów (Kuraœ, 2007), ocenie zagro¿eñ ze strony œrodowiska (Foster i McDonald, 2000; Teich, Bebi, 2009), planowaniu u¿ytkowania obszarów np. ich ochrony (Zeilhofer i in., 2011), planowaniu przestrzennym (Hessel i in., 2009), szczególnie w odniesieniu do warunków œrodowiskowych (Aydin i in., 2010). Ma ona ponadto funda-mentalne znaczenie dla oceny podatnoœci poszczególnych elementów œrodowiska przyrodni-czego na oddzia³ywanie cz³owieka (Tomczyk, 2011), w oparciu o dane gromadzone za po-moc¹ czujników i pomiarowych urz¹dzeñ teledetekcyjnych (Abdallah i in., 2005).

Bior¹c pod uwagê, ¿e GIS i inne technologie geoinformatyczne powinny zajmowaæ istotne miejsce w monitorowaniu stanu œrodowiska przyrodniczego przez cz³owieka, mo¿na przyj¹æ za³o¿enie, ¿e tematyka tych badañ powinna dotyczyæ g³ównie analizy zanieczyszczeñ elemen-tów œrodowiska przyrodniczego, okreœlenia zagro¿eñ ze strony œrodowiska i oceny ryzyka w przypadku katastrof naturalnych, jak równie¿ powodowanych dzia³alnoœci¹ cz³owieka.

Celem prezentowanej pracy jest okreœlenie kierunków badañ w zakresie zastosowania technologii GIS w ochronie œrodowiska. W artykule, stosuj¹c metodê analizy piœmiennictwa i analizy bibliometrycznej, zbadano czasopisma z zakresu technologii GIS i z zakresu ochro-ny œrodowiska. Okreœlono równie¿ zakres tematyczochro-ny dotycz¹cy ochroochro-ny œrodowiska, na podstawie którego zosta³a przeprowadzona klasyfikacja zawartoœci merytorycznej artyku-³ów opublikowanych w wybranych czasopismach. Badanie to zosta³o przeprowadzone dla okresu od 2007 do 2009 r.

Wybór czasopism do badañ

W artykule przeprowadzono analizê dwóch grup polskich czasopism – z zakresu techno-logii GIS (w skrócie GIS) i z zakresu ochrony œrodowiska (w skrócie OŒ). W celu wyboru czasopism do badañ dokonano przegl¹du wykazu czasopism z listy punktowanej Minister-stwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego (MNiSW), opublikowanego 25 czerwca 2010 –

Ujed-nolicony wykaz czasopism punktowanych. Do szczegó³owych analiz wybrano czasopisma

spe³niaj¹ce kryteria ogólne, tj. czasopisma które:

m zakresem obejmowa³y zagadnienia ochrony œrodowiska z pominiêciem stosowanych technologii;

m ich zakres tematyczny wskazywa³ na mo¿liwoœæ wykorzystania technologii GIS w gromadzeniu i analizie wyników prowadzonych badañ.

Wykaz tych czasopism zawieraj¹ tabele 1 i 2. Charakterystyka zakresu tematycznego, wskaŸnika presti¿u naukowego (punkty MNiSW), a tak¿e wstêpna analiza spisów treœci tych czasopism pozwoli³a na dokonanie ostatecznego wyboru 3 czasopism z zakresu GIS i 3 czasopism z zakresu ochrony œrodowiska do badañ bibliometrycznych. Wybrane czasopi-sma zosta³y w tabelach 1 i 2 wyró¿nione ciemniejszym t³em.

Tabela 1. Wykaz czasopism do badañ z zakresu technologii GIS

Tabela 2. Wykaz czasopism do badañ z zakresu OŒ (ochrony œrodowiska)

ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: 1) Ujednolicony wykaz czasopism punktowanych. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy-¿szego. http://www.nauka.gov.pl/finansowanie/finansowanie-nauki/dzialalnosc-statutowa/ocena-jednostek-naukowych/lista-czasopism- punktowanych/ujednolicony-wykaz-czasopism-naukowych/ujednolicony-wykaz-czasopism-naukowych/artykul/ujednolicony-wykaz-czasopism-punktowanych-1/; 2) stron www czasopism.

. p L Tytu³czasopsima ród³o Punkty W S i N M 1 ActaSceintairumPolonorum.Geodesaiet ) T D G ( m u r a rr e T o it p ir c s e

D h31tt&p:s//w=4w[wd.oasqtuêap.a10.rw.0ro7c.2.p01/la1c]ta/p/lmain.php?p=8&sub=10&act= 6 2 ArchiwumFotogramert,iiKatrografii ) T K F A ( ij c k e t e d el e T i hhtmttpl://[wdowstwêps.g1p0.g.0eo7.d2e0z1ja1.]org.p/lptif/twydawncitwa/wydawncitwa. 6 3 GeodesyandCatrography(GC) http://wwwi.gik.edu.p/l~geoikari/ndex.html[dostêp10.07.2011] 9 4 Geodeta.MagazynGeoinformacyjny ) G M ( ahrcttph:iw//1uwmw-gwe.ogdeoeftyor[udmo.sptê/l?pm1e0n.u0=7.427001614]&page=ediiton&ilnk= 2 5 GeoinformatciaPoloncia(GP) http://www.geoinformatcia.agh.edu.p/l[dostêp10.07.2011] 2 6 GeomatcisandEnvrionmentalEngineeirng ) E E G ( http/:j/ournal.sbg.agh.edu.p/lGEOMATICS/[dostêp10.07.2011] 6 7 PoslkiPrzeg¹ldKatrografcizny ) K P P ( h[dttops:t//êppp1k.0n.e07.tp.2/l0ak11c]ja1.php?rok=2011&numer=1 6 8 PraceInstytutuGeodezijiKatrografii ) K G I P ( h[dttops:tê//wpw1w0.i.0g7ik..2e0d1u1.]pli/ndex.php/p/lprace-igik 2 9 Przeg¹ldGeodezyjny ) G P ( ghettopd:e//wzywjnw.yhs.itgmmla[-dnoost.têpp/lc1z0a.s0o7p.2sim01a1-]50-budowncitwo-przegald- 6 0 1 RocznikiGeomatyki ) G R ( h[dttops:tê//wpw1w0..p07itp.2.o0r1g1.]p/lphpnuke/page.php?lg=pl&id=repozytoirum 6 1 1 TeeldetekcjaŒrodowsika ) Œ T ( hhtmttpl:[//wdowswtêpt.e1el0g.e0o7..w2g0s11.ru]w.edu.p/lTeeldetekcja_Srodowsika_p.l 2 . p L Tytu³czasopsima ród³o Punkty W S i N M 1 ArchivesofEnvrionmentalProteciton ) P E A

( vheittpw:=//wawtrciweli.&piid.sz=a1b9rz5e&.pltIei/nmdeidx=.p6h5p&?oalpngito=np=lc[odom_tsêcpon1t2en.0t&7.2011] 9

2 EcologcialQuesitons(EQ) http://www.ste.umk.p/leq.htm[dostêp12.07.2011] 6 3 In¿yneiraiœrodowsika I(S) http://www1.bg.u.sedu.p/lbazy/czasopsima/czasop_fu.llasp? ] 1 1 0 2 . 7 0 . 2 1 p ê t s o d [ 4 5 2 1 = d i 2 4 Ksztat³owaneiœrodowsikageografciznego -y m e z r p u h c a n e r e t a n y d o r y z r p a n o r h c o i ) P O G K ( h c y n a w o zi n a b r u z i h c y n o i w o ³ s a r g o e g -a k si w o d o r s -ei n a w o t a t z s k / el ti t/ g r o .t a c d lr o w . w w w // : p tt h -i -h c y n o i w o ³ s y m e z r p u -h c a r a z s b o -a n -y d o r y z r p -a n o r h c o -i -o g e n z ci f ] 1 1 0 2 . 7 0 . 2 1 p ê t s o d [ 8 3 6 5 4 7 8 6 / cl c o / h c y n a w o zi n a b r u z 2 5 MontioirngŒrodowsikaPrzyrodncizego ) P Œ M ( h[dttops:tê//wpw1w2..u0j7k..2e0d1u1.p]li/os/wydawncitwa/z10/Montioirng.pdf 6 6 Ochronaœrodowsika(OŒ) http://www.o.sno.tp/l[dostêp12.07.2011] 9 7 OchronaŒrodowsikaiZasobów ) N Z Œ O ( h c y n l a r u t a N http://wwwi.o.sedu.p/lpo/lochrona.html[dostêp12.07.2011] 6 8 PolsihJournalofEnvrionmentalStudeis ) S E J P ( http://www.pjoe.scom/[dostêp12.07.2011] 13 9 RocznikOchronaŒrodowsika(ROŒ) http://www1.bg.u.sedu.p/lbazy/czasopsima/czasop_fu.llasp? ] 1 1 0 2 . 7 0 . 2 1 p ê t s o d [ 8 6 0 2 = d i 6 0 1 ŒrodowsikoiRozwój(ŒR) http://www.wsea.edu.pls/rodowsiko--irozwo.jphp ] 1 1 0 2 . 7 0 . 2 1 p ê t s o d [ 2 1 1 ZeszytyNaukoweUniwersytetu ) Z U N Z ( o g ei s k r ó g o n o l ei Z hid=ttp3:3//w56ww[d1o.sbtgêp.u1.s2ed.0u7.p.2/l0ba11zy]/czasopsima/czasop_fu.llasp? 2

Metody badawcze

W celu przeprowadzenia badañ wykorzystano dorobek metodologii badañ piœmiennictwa naukowego. Czasopisma naukowe odgrywaj¹ bardzo du¿¹ rolê w rozwoju nauki. Na ich podstawie mo¿na badaæ kszta³towanie siê zainteresowañ i rozwijaj¹cych siê trendów badaw-czych, œrodowisk zawodowych oraz badaczy zwi¹zanych z okreœlon¹ dziedzin¹, kierunki jej rozwoju i ró¿nicowanie siê tematyki prac. Wœród metod badawczych w nauce mo¿na wy-ró¿niæ m.in. metody iloœciowe i metody jakoœciowe. Metody iloœciowe (matematyczne, sta-tystyczne) pe³ni¹ rolê pomocnicz¹ w naukowym poznaniu i nie zastêpuj¹ analizy badanych przedmiotów. Dlatego w artykule wykorzystano metodê analizy i krytyki piœmiennictwa, jako metodê jakoœciow¹ oraz metodê bibliometryczn¹, jako metodê iloœciow¹.

Metoda analizy i krytyki piœmiennictwa jako metoda badañ naukowych jest stosowana do prac naukowych i badañ dorobku naukowców. Istot¹ metody naukowej jest okreœlenie rela-cji pomiêdzy nowym problemem a dotychczasow¹ wiedz¹. Tym samym niezbêdnym etapem jest analiza i krytyka literatury przedmiotu. Cele i funkcje metody analizy i krytyki piœmien-nictwa to: opis i ocena dotychczas osi¹gniêtej wiedzy na okreœlony temat (stan badañ); uporz¹dkowanie tej¿e wiedzy (m.in. przez kategoryzacjê), a w efekcie wykrycie dot¹d nie-dostrze¿onych prawid³owoœci, relacji, faktów, zjawisk; wykrycie luk poznawczych, obsza-rów niezbadanych; poszukiwanie inspiracji, tematu badañ; identyfikacja nowych kierunków badawczych (Ankem, 2008; Cisek, 2010).

W literaturze bibliometria jest traktowana jako metoda badawcza lub dyscyplina (subdy-scyplina naukowa). W niniejszym artykule jest ona traktowana jako metoda badawcza (me-toda bibliometryczna). Bibliometria jest tu zatem zastosowaniem metody statystycznej do badañ iloœciowych faktów, zjawisk i procesów zwi¹zanych z piœmiennictwem. Najogólniej metoda bibliometryczna polega na analizie danych bibliograficznych druków, wed³ug ró¿-nych cech, np. czasopisma, autora, has³a klasyfikacji tematycznej (Diodato, 1994; Nowak, 2008; Skalska-Zlat, 1988; Stefaniak, 1987).

Zakres tematyczny ochrony œrodowiska

Ze wzglêdu na szerokie spektrum zagadnieñ dotycz¹cych ochrony œrodowiska przyjêto, ¿e zostanie wskazany zakres tematyczny, wzglêdem którego bêdzie przeprowadzona klasy-fikacja zawartoœci merytorycznej artyku³ów opublikowanych w wybranych czasopismach z lat 2007-2009. Zakres analizowanej tematyki dotycz¹cej ochrony œrodowiska naturalnego oparto o doœwiadczenie w³asne autorek oraz wykorzystuj¹c informacje zawarte w literaturze (Dobrzañska i in., 2008; Chiras, 2010).

Zakres tematyczny ochrony œrodowiska podzielono na 4 obszary tematyczne i 24 grupy tematyczne.

Wykaz tematów z zakresu ochrony œrodowiska

I. Podstawy ogólne:

1. Œrodowisko jako podmiot, przedmiot i proces;

2. Problemy u¿ytkowania œrodowiska. Zasoby naturalne, ochrona przyrody; 3. Historia u¿ytkowania œrodowiska. Oddzia³ywanie na œrodowisko;

4. Zmiany stanu œrodowiska na œwiecie. Zmiany stanu wody, powietrza i gleby; 5. Kryzys ekologiczny.

II. Problemy œrodowiskowe: 6. Globalne ocieplenie;

7. Niszczenie ozonosfery. Przyczyny i skutki zaniku ozonu, ochrona ozonosfery; 8. Zagro¿enia ró¿norodnoœci gatunkowej. Zagro¿enie gatunków, przyczyny i tempo

wymierania gatunków;

9. Degradacja gleb. Formy degradacji; 10.Zagro¿enia lasów, przyczyny i skutki;

11. Niedobory i zanieczyszczenie wód. Zasoby, przyczyny i skutki zanieczyszczenia; 12.Zdrowotne skutki degradacji œrodowiska. Choroby cywilizacyjne, skutki zdrowotne

zmian fizycznych i chemicznych w œrodowisku. III.Dzia³alnoœæ na rzecz ochrony œrodowiska:

13.Motywy i koncepcja ochrony œrodowiska; 14.Zrównowa¿ony rozwój;

15.Prawe i organizacyjne podstawy ochrony œrodowiska; 16.Ekonomiczne aspekty ochrony œrodowiska;

17.Instrumenty ochrony œrodowiska;

18.Technika w ochronie œrodowiska. Technologie energooszczêdne, materia³ooszczêd-ne, bezodpadowe, czyste Ÿród³a energii, recykling.

IV. Humanistyczne aspekty ochrony œrodowiska:

19.Spo³eczny wymiar ochrony œrodowiska (œwiadomoœæ ekologiczna, konflikty ekolo-giczne, mo¿liwoœci kszta³towania œwiadomoœci ekologicznej);

20.Ekofilozofia; 21.Etyka ekologiczna;

22.Religijny aspekt ochrony œrodowiska; 23.Ochrona œrodowiska w kulturze i sztuce; 24.Edukacja ekologiczna.

Wyniki badañ

Stosuj¹c metodê analizy i krytyki piœmiennictwa przeprowadzono badanie artyku³ów w wybranych czasopismach pod k¹tem zastosowania technologii GIS w ochronie œrodowiska. £¹cznie przeanalizowano 1157 artyku³ów, w tym 599 w grupie GIS i 558 w grupie OŒ. 107 artyku³ów spe³niaj¹cych kryterium wyboru (76 w grupie GIS i 31 w grupie OŒ) przyporz¹d-kowano do grup tematycznych zawartych w obszarach tematycznych przyjêtego zakresu tematycznego ochrony œrodowiska. Nastêpnie stosuj¹c metodê bibliometryczn¹ dokonano iloœciowego zestawienia dla poszczególnych grup tematycznych i obszarów tematycznych. Wyniki iloœciowe badañ dotycz¹ce kierunków badañ na temat wykorzystania technologii GIS w ochronie œrodowiska, na podstawie piœmiennictwa przedstawia tabela 3.

Z tabeli 3 wynika, i¿ w badanym okresie i analizowanych czasopismach artyku³y doty-cz¹ce wykorzystania technologii GIS w ochronie œrodowiska najczêœciej dotyczy³y nastêpu-j¹cych obszarów tematycznych:

1) problemów œrodowiskowych: ogó³em 62 artyku³y – 41 artyku³ów dotycz¹cych GIS i 21 artyku³ów – OŒ, w tym najczêœciej nastêpuj¹cych grup tematycznych:

MA£GORZA TA GAJOS , EDYT A SIERKA t a m e T _{AFKT GEE RG Suma} Czasopsimo,Rok -o s a z c w S I G h c a m si p P E A EQ PJES Suma -o s a z c w h c a m si p Œ O m e z a R w Œ O i S I G 7 0 0 2 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009  I 1 1 1 19 0 8 1 27 2 2 2 1 2 5 5 17 1 1 2 19 3 1 1 0 1 4 0 1 1 1 1 2 6 6 5 0 0 0 II 6 0 41 0 21 0 62 7 1 1 1 1 2 8 1 1 1 1 1 3 4 9 1 2 6 2 1 2 14 3 1 1 5 19 0 1 2 1 1 4 1 4 13 1 1 1 2 5 18 1 1 1 1 1 1 3 1 1 1 10 2 1 3 1 7 17 2 1 1 1 2 0 2       II I 13 2 1 3 15 0 1 3 16 4 1 1 1 2 1 1 6 1 1 7 5 1 1 1 0 1 6 1 0 0 0 7 1 1 1 0 1 8 1 2 1 1 4 0 4      V I 19 0 1 1 1 1 1 2 0 2 0 0 0 1 2 0 0 0 2 2 0 0 0 3 2 1 1 0 1 4 2 0 0 0 m e z a R 7 5 6 13 11 6 10 7 11 76 5 7 4 2 4 3 2 2 2 31 107 8 1 30 28 16 9 6

* numery w tabeli odpowiadaj¹ numerom obszarów i grup tematycznych okreœlonych w zakresie tematycznym ochrony œrodowiska.

m degradacji gleb: 19 artyku³ów – 14 artyku³ów GIS i 5 arty-ku³ów OŒ,

m zagro¿eñ lasów: 18 artyku³ów – 13 artyku³ów GIS i 5 arty-ku³ów OŒ,

m niedoborów i zanieczyszczeñ wód: 17 artyku³ów – 10 arty-ku³ów GIS i 7 artyarty-ku³ów OŒ,

m zagro¿eñ ró¿norodnoœci gatunkowej: 4 artyku³y – 1 artyku³ GIS i 3 artyku³y OŒ;

2) podstaw ogólnych: 27 artyku³ów – 19 artyku³ów GIS i 8 artyku-³ów OŒ, w tym najczêœciej nastêpuj¹cych grup tematycznych: m problemów u¿ytkowania œrodowiska: 19 artyku³ów – 17

artyku³ów GIS i 2 artyku³y OŒ,

m zmian stanu œrodowiska na œwiecie: 6 artyku³ów OŒ; 3) dzia³alnoœci na rzecz ochrony œrodowiska: 16 artyku³ów – 15

artyku³ów GIS i 1 artyku³ OŒ, w tym najczêœciej nastêpuj¹-cych grup tematycznych dotycz¹nastêpuj¹-cych:

m zrównowa¿onego rozwoju: 7 artyku³ów – 6 artyku³ów GIS i 1 artyku³ OŒ,

m techniki w ochronie œrodowiska: 4 artyku³y GIS.

W analizowanym okresie najwiêcej artyku³ów dotycz¹cych wy-korzystania technologii GIS w ochronie œrodowiska z zakresu tech-nologii GIS zosta³o opublikowanych w czasopiœmie Geomatics and

Environmental Engineering (30 artyku³ów), zaœ z zakresu

ochro-ny œrodowiska – w Archives of Environmental Protection (16 ar-tyku³ów).

W tabeli 4 zosta³a podana ³¹czna liczba zbadanych artyku³ów oraz liczba artyku³ów na temat GIS w ochronie œrodowiska w poszczególnych czasopismach w okresie badawczym 2007-2009, co pozwala na okreœlenie udzia³u artyku³ów dotycz¹cych wyko-rzystania technologii GIS w ochronie œrodowiska w stosunku do wszystkich badanych artyku³ów.

Wnioski

Dziêki dostêpowi (zw³aszcza on-line) do czasopism u¿ytkow-nicy maj¹ mo¿liwoœæ szybkiego poznawania stanu rozwoju po-szczególnych dziedzin wiedzy. Badanie piœmiennictwa na bie¿¹co daje mo¿liwoœæ uzupe³niania zakresu tematycznego dziedziny wie-dzy. Pozwala równie¿ na wskazanie obszarów, w których badania (np. w zakresie wykorzystania technologii GIS) nie s¹ wystarcza-j¹co rozwiniête, a mog¹ mieæ wp³yw na rozwój i kszta³towanie siê ochrony œrodowiska.

Jak wynika z przeprowadzonej analizy bibliometrycznej, g³ów-ne kierunki badañ wykorzystania technologii GIS w ochronie œro-dowiska odpowiadaj¹ wymienionym w za³o¿eniu badawczym

po-Tabela 4.

Udzia³ artyku³ów dotycz¹cych wykorzystania technologii GIS w ochronie œrodowiska w badanych czasopismach

kor i o msi po saz C T KF AE E GG RP E AQ ES EJ P-a R mez 70 028 00 29 00 27 00 28 00 29 00 27 00 28 00 29 00 27 00 28 00 29 00 27 00 28 00 29 00 27 00 28 00 29 00 2 y³u kyt r Ae ikt syz s W0 88 69 76 65 23 36 98 84 64 39 69 491 22 19 115 210 217 51 1 Œ O w SI G7 5 6 311 16 017 11 5 7 4 2 4 322 2 70 1

danym we wprowadzeniu. Problematyka poruszana w analizowanych pracach generalnie najczêœciej dotyczy stopnia degradacji elementów œrodowiska przyrodniczego. Zjawiska te analizowane s¹ w skali lokalnej lub globalnej. Kolejnym czêsto reprezentowanym zagadnie-niem jest problematyka wdra¿ania technologii prowadz¹cych do poprawienia stanu œrodowi-ska przyrodniczego. Ponadto analiza artyku³ów pozwoli³a wyró¿niæ tematykê dotycz¹c¹ po-wi¹zania problematyki technologii GIS (zastosowania metod teledetekcji, fotogrametrii, kar-tografii, geodezji) i ochrony œrodowiska, któr¹ uj¹æ mo¿na nastêpuj¹co:

m ocena zasobów œrodowiska przyrodniczego;

m oddzia³ywanie dzia³alnoœci cz³owieka na zasoby przyrody; m bazy danych i informacja o stanie œrodowiska;

m wizualizacja zanieczyszczeñ elementów œrodowiska przyrodniczego; m modelowanie rozprzestrzeniania siê zanieczyszczeñ w œrodowisku; m ocena zagro¿eñ dla cz³owieka ze strony œrodowiska przyrodniczego;

m dzia³ania techniczne i technologiczne prowadz¹ce do poprawy stanu œrodowiska przy-rodniczego.

Badania przyjêtej próby badawczej wykazuj¹ te¿, ¿e problematyka wykorzystania GIS w ochronie œrodowiska czêœciej podejmowana jest w piœmiennictwie z zakresu technologii GIS (76 artyku³ów), ni¿ w piœmiennictwie z zakresu ochrony œrodowiska (31 artyku³ów).

Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e GIS, bêd¹c technologi¹ stosowan¹ w wielu dziedzinach naukowych, daje szerokie mo¿liwoœci pozwalaj¹ce na analizowanie skomplikowanych zale¿-noœci, modelowanie oraz prognozowanie zmian w oparciu o dane o œrodowisku. Równocze-œnie ochrona œrodowiska u¿ywa licznych metod, które pozwalaj¹ zidentyfikowaæ, opisaæ i monitorowaæ procesy zachodz¹ce w œrodowisku przyrodniczym, zaœ GIS dostarcza szeroki zakres mo¿liwoœci ich analizy i wizualizacji. Wyniki badañ wykaza³y, ¿e ze wzglêdu na fakt czêstego kojarzenia technologii GIS jedynie z wykorzystaniem kartograficznym, zastosowa-nie GIS w badaniach analitycznych, prowadzonych na podstawie przebadanych i opracowa-nych próbek zebraopracowa-nych w œrodowisku jest relatywnie rzadsze, co sprawia, ¿e nie w pe³ni jest wykorzystywany potencja³ GIS w analizach danych œrodowiskowych. Nadal jeszcze dosyæ czêsto zdarza siê, i¿ ograniczenia techniczne wp³ywaj¹ hamuj¹co na zastosowanie metod GIS w opracowaniu danych œrodowiskowych i na ich wizualizacjê.

Uzyskane wyniki nie s¹ odzwierciedleniem prawid³owoœci zastosowania metod GIS w ochronie œrodowiska w Polsce. Mo¿na je natomiast uznaæ za zestawienie g³ównych trendów zarówno prowadzonych badañ, jak równie¿ potencjalnych zastosowañ GIS. Mog¹ równie¿ byæ podstaw¹ analizy rozwoju zastosowania metody GIS w badaniach z zakresu ochrony œrodowiska przez porównywanie zawartoœci czasopism publikowanych w kolejnych okre-sach czasowych.

Literatura

Abdallah J., Chorowicz R., Bou Kheir R., Khawlie M., 2005: Detecting major terrain parameters relating to mass movements’ occurrence using GIS, remote sensing and statistical correlations, case study Lebanon.

Remote Sensing of Environment 99, 4, 448-461.

Ankem K., 2008: Evaluation of method in systematic reviews and meta-analyses published in LIS. Library

and Information Research 32, 101, 91-104.

Aydin N.Y., Kentel E., Duzgun S., 2010: GIS – based environmental assessment of wind energy systems for spatial planning: A case study from Western Turkey. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 14, 1, 364-373.

Cisek S., 2010: Metoda analizy i krytyki piœmiennictwa w nauce o informacji i bibliotekoznawstwie w XXI wieku. Przegl¹d Biblioteczny, 78 nr 3, 273-284.

Diodato V., 1994: Dictionary of Bibliometrics. New York: The Haworth Press.

Dobrzañska B., Dobrzañski G., Kie³czewski D., 2008: Ochrona œrodowiska przyrodniczego. PWN, Warsza-wa, 1-459.

Foster J. A., Mcdonald A. T., 2000: Assessing pollution risks to water supply intakes using geographical information systems GIS. Environmental Modelling and Software, 15, 3, 225-234.

GaŸdzicki J., 2001: Leksykon Geomatyczny. Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej. Warszawa. Gotlib D., Iwaniak A., Olszewski R., 2007: GIS obszary zastosowañ. PWN. Warszawa.

Hessel R., Van Den Berg J., Kaboré O., Van Kekem A., Verzandvoort S., Dipama J. M., Diallo B., 2009: Linking participatory and GIS-based land use planning methods: A case study from Burkina Faso Land Use Policy. 26(4), 1162-1172.

Kareiva P., Watts S., Mcdonald R., Boucher T., 2007: Domesticated Nature: Shaping Landscapes and Ecosys-tems for Human Welfare. Science, 316, 5833, 1866–1869.

Kuraœ B., 2007: Using GIS as a special tool in valorisation of natural conditions made for land management and spatial planning. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 17b, 425-435.

Masocha M., Skidmore A. K., 2011: Integrating conventional classifiers with a GIS expert system to increase the accuracy of invasive species mapping. International Journal of Applied Earth Observation and

Geoin-formation, 13, 3, 487-494.

Salem B. B., 2003: Application of GIS to biodiversity monitoring. Journal of Arid Environments, 54, 1, 91-114.

Skalska-Zlat M., 1988: Bibliometria – pojêcia, metody, kierunki badañ. Roczniki Biblioteczne, z. 2, 259-283. Stefaniak B., 1987: Studium bibliometryczne piœmiennictwa z zakresu informacji naukowej (1977-1984).

Prace INTE, 64.

Teich M., Bebi P., 2009: Evaluating the benefit of avalanche protection forest with GIS-based risk analyses – A case study in Switzerland. Forest Ecology and Management, 257, 9, 1910-1919.

Tomczyk A.M., 2011: GIS assessment and modelling of environmental sensitivity of recreational trails: The case of Gorce National Park, Poland. Applied Geography, 31, 1, 339-351.

Ujednolicony wykaz czasopism punktowanych. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego [dostêp l lipca 2011]. http://www.nauka.gov.pl/finansowanie/finansowanie-nauki/dzialalnosc-statutowa/ocena-jednostek-naukowych/lista-czasopism-punktowanych/ujednolicony-wykaz-czasopism-naukowych/ ujednolicony-wykaz-czasopism-naukowych/artykul/ujednolicony-wykaz-czasopism-punktowanych-1/ Urbañski J., 2008: GIS w badaniach przyrodniczych. Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.

Xu F., Tao S., Dawson R.W., Ben-Gali L., 2001: A GIS – based method of lake eutrophication assessment.

Ecological Modelling, 144, 2-3, 231-244.

Zeilhofer P., Schwenk L.M., Onga N., 2011: A GIS – approach for determining permanent riparian protection areas in Mato Grosso, Central Brazil. Applied Geography, 3, 990-997.

Abstract

GIS technologies have been widely applied in almost all scientific fields of work and practical human activities. In the case of environment management, their use is of broad spectrum, including, as a simplest formula, visualization of data on natural world, visualization of pollutant concentrations in the environment and their spatial distribution, site planning and managing environmental processes, hazard monitoring, land use modelling or forest protection. GIS is used for analysis and visualization of various sorts of data, such as flood risk, disease incidence, pest gradation etc. GIS technologies can serve as tools for comprehensive, advanced multi-factor analyses of past and present events, as well as allow to predict and examine future conditions, thus being of extreme importance to estimate natural hazards.

The goal of this paper is to identify the research directions in application of GIS technology in environmental protection by reviewing Polish literature. The selection of journals to be investigated is based upon journal profiles and their scientific prestige. Two groups of journals are studied for the

2007-2009 period: those on GIS technology and on environmental protection. Critical analysis and bibliometric study have main been carried out. Due to high differentiation of environmental aspects, it is assumed that classification will be conducted to determine substance contents of articles published in selected journals (Archives of Photogrammetry, Cartography and Remote Sensing; Geomatics and Environmental Engineering; Annals of Geomatics; Archives of Environmental Protection, Ecological Questions, Polish Journal of Environmental Studies).

dr Ma³gorzata Gajos malgorzata.gajos@us.edu.pl dr Edyta Sierka