Widok Nieprzyjaciele w Psalmach

K S. S T A iP B Ä W ŁAC H

NIEPRZY JA C IELE W PSALM ACH

C ||s t o jest I i i | | i a w MfijM eat P salm ach o niepjipjhacielach, któ rzy prześladow ali P salm istę czy::, jego naród, lub którzyj czynią to obecnie. 0 nieprzyjacielach prześladujących w przeszłcjsci je st m ow a w P salm ach dziękczynnych, zaś o nieprzyjacielach prześladujących w teraźniejszości jest znów m owa w tzw . P salm ach narzekających, czyli L am entacjach. K im są ci niepr^gjacl i lj i w y stępujący w obu ty ch gatunkach Psalmów? Zwłaszcza kim są oni w P salm ach dzi^kcfypr^ych je d r ij ite w y c l|i c z y też w LamentaHiach jednostkow ych, llä Jy K B t a l e r f l iJijii|l|§jaciół w Ifa lm a c h l ^ kcffigpgfrch czy narzek|B|^a c f cjh narodu je$t j spijavfg. sto ­ sunkowo ła tw ie jlią , bo mogą n am t j p H ponijScą tzw. hist<jdyc§he flH g i biblijne, o p isu ją c e ia sp c ię stw a i llę s k i narodu Psalm istów .

Odpowiedź n a to p y ffp ie niejjpastręczała w ię k g S e h trudności, do­ póki pojm ow ano P salm y jako u tw ory napisartö prżfez D a w id a 1, gdyż wówczas, zgodnie zresztą ze starą tra d jifją żydowską, ujaw niającą się często w tytu łach , utożsam iano ich z n ię]|rzy j|ció łm i D aw ida i widziano w nich już to S aula, już to jego syna A^paloma lub kogoś inn§f||i z oto­ czenia Dawida, nie w ykluczając F ilistynów czy też innych j a Ä j J | w ro ­ gów, k tó ry c h Dawid m iał proroczd: papowSedzieć, że będą nękać jego następców w ładających Iz ra e le m s. T rudiflść w y s tą p ił» dopiero w ów ­ czas, gdy poddano w wątpliw ość utożsam ianie P salm istów z D aw idem 1 gdy w m iejsce D aw ida zaczęto przyjm ow ać różnych anonim ow ych P salm istów pochodzących z różnych okresów.

Nie stanow iło jijeż w iększych trudności ustalenie nieprzyjaciół 1 P ierw sz y F. H itzig (D ie P s a lm e n , Bd. 1-2, L eip zig 1363 i 1865) odrzuci! po­ chodzenie w ie lu P sa lm ó w od D aw id a, ptfiłlŁisując je różnym znanym osobom ze ST. P odobn e op in ie w y p o w ia d a ł już W. M. L. de W ette (C o m m e n ta r ü b e r die P sa l- TOe^liHifdetfoesg 1823. W yd. 5, 1856), k t § | j nadto u w ażał P sa lm y za p ie śn i n arodo­ w e , | s nrieprzyjsiSół jaSnisam iał z nieprzyjaqidlfeit Izrä&Eaü T ak też są d ził J. O lshau - se n P sipim en e r /d H li L eip zig 1853). Nj&w^ Bderunek zapoczątkow ał H. H up feld

(D ie P s a lm e v m K ie rle g t i n d a n g e le g t. W i f i 3, G otha 1888), u w ażając n iep rzyjaciół w P salm ach za p a r t ię ttezbozrryctr, która wiałcfey z pg§ti4li?°bożrM §J

2 T aką zapoczątk ow ał D ip io r z Taijfu, a iftjrzjjrpajijje s ||: ona aż do czasów n d iÄ zaln jiS h . Por. L. M a r i e s , E tu d e s p tM im in a m iJ ü ä l’e d itio n de D iö d ö r e d e T m ise s u r les P saum .es, P a n i 1933; s. 62, 88.

34 K S . S T A N I S Ł A W Ł A C H

w--Psalmach dla tych uczonych, którzy hołdow ali opinii R. S m e n d a3

o znaczeniu w yrazu „ ja ” w Psalm ach, gdyż dla nich nie

było "raecżowej iBfer fWi m iędzy P salm am i indyw idualnym i a P salm am i narodu. TJedne i drugie tra k tu ją o całym narodzie w yb ran y m lub o jego lepszfflPczji|ci, prześladow anej już to przez jakichś śiw n ętrz n y ch nie- przy|aciół, jugś to przez ich w spóigptaków , pozostających w zmowie z ty m ij|faw n q ||zn y m i ru tp r|||ja c ió łm i. M ieliby to być głów nie Izraelici w ierni Ffrawu Mojżeszowemu w czSsach szerzącego się hellenizm u, po- p ie ra n fio przez władli& cych w óv|§0fc Jerozolim ą greckich Seleucydów, przeg M w ani nie tylko Piyjjłp tych pogańskich władcfrpjj ale i przez ulegającifjfeh hellenizm ow i i|rdów . I tak H. G ra e tz4 do nieprzyjaciół w Psalm ach zalicza kapłanów i bogaczy, a do prześladow anych ludzi prostycht i ubojpph (hebr. ’ębtjonim i 'änäwim). Zaś W. W. Baudissin 5 sądzi, że z n ^ m e nieprzyjaciół w P salm ach zależało od znaczenia 'änijjim , czyE ubogichr W czasach przed niew olą w yrażenie to miało znaczenie ekonomiczne i oznaczało jśiarstwę ubogich, zaś po okresie wy­ gnania term in ów oz® czał ||pbożn|jjch, =fj konsekw entnie nieprzyjaciele przed niewolą ozn acz® bogaczy, a w czasach późniejszych bezbożnych. Podobnie sądzi R. K i l g l 6, k l l r y m niem a, że nieprzyjaciele w Psalmach w yrośli z k o n trastu społeczifip), kjM Sf z kolei w yw arł swój wpływ na dziedzinę religijną. R ygorystyczni czfjlciele Jahw e, skrup u latn i Iwyko- naw cy P raw a zostali S|azw ani „pobożnymi, spraw iedliw ym i” , zaś §§§j przeciwnicy byli to ludzie kom prom isu, usiłujący godzić nakazy religii jahw istycznej ljgjpierw z d ly czajam i k an ary jsk im i, a potem baMJpński- mi czy greckim u Podobne zapatryw ania w y rażają A. Causse f|j A. Rahlfs 8 i i n n i 9.

Późniejsze |jd n a k badania nad w8ic i |i |f c i a m i poezji hebrajskiej w ykazały, że „ ja ” w ystępujące w P sJjm ach jg jt tak żywo w nich przed­ staw ione i w ykazuje i y t e , cech indyw idualnych,; -iż owe „ ja ” oznacza

3 Ü b er d as Ich d e r P sa lm e n , ZAW , R. 8: 1888, s. 56—60.

4 C ritis c h e r C o m m e n ta r zu d e n P s a l « i i | Bd. 2, B reslau lK B li 1883. S v i j d y p rzegląd o p in ii dal G. M arsch all g Ä ie r s if t lP s a ir n e n b u c h e s , M ün­ ste r i. W. 1929).

5 D ie a ltte s ta m e n tlic h e R e lig io n u n d d ie A r m e n , B erlin 1912, s. 204—226. # D ie P sa lm e n . W yd. 4, L eip zig 1922, s. 284— 288. K itte l (G e sc h ic h te des

V o lk e s Isra el, Bd. 3, S tu ttgart 1927, s. 702) sądził, że do p artii p rześlad ow an ych n a ­

le ż e li tradycyjn i żydzi, tzw . A ltgläu b igen , k tórzy p rz etrw a li do czasów greckich (tj. 333— 63 przed Chr.).

7j£f§!S p a u v r e s d ’Isra el. PropheteĘ.1 P sa lm iste s , M e ssia n istes , P aris 1922. 8 j j n i p m d 'a n a w in d e n P sa lm e n , G öttin gen 1892.

9 Por. P. K. M u n c j j E in ig e B e m e r k u n g e n z u d e n 'a n iy y im u n d d e n r e -

s h a 'im in den P g|Im en , jjŁ* M onde O riental”, R. 30: 1 9 |i|§ |. 12—36. G u n k e l , D as

P r o b l ä j ü e s R e ic h tu m s in d en P sa lm e n 37, 49, 73, ZAW, R. 55: 1937, s. 36— 46. Por. A. G e l i n , EÄ" PauWlte de YWiue, P ar|§ 1953.

raczej jak ąś osobę określoną, a nie tylko jakąś w iększą czy m niejszą społeczność. Są tu znam ienne zwłaszcza stjjjflia H. G u Ä e la nad g atu n ­ kami* •Psalmów, gdzie ów uczony zarówno w Psalm ach dziękczynnych, ja k i w P salm ach laS erifiB fevch rozróżnia dwa odm ienne gatunki, z któ ry ch jeden dotyczy ; jpdjSpsteji a drugi narodu 10. Szczególnie w aż­ n ą rolę odegrał tu uczeń;jprunj|ela E. B alia 11, k tó ry • |j|J if c o uzasadnił jednostkS reti znaczenie form y „jääf, ihwwjtępująoe w ::Ps®lmach. Dalsze stu d ia w ty m przedm iocie, zwłaszcza teksfflw liturgicznych pozabiblij- nych, zmusił®: uczonych do p rzyjęcia tzw. osobowosśi zbiorowej (tzw. corporate peHtaj&lity) p o d a j ą c e j na tym , że pew ien p o c m p t wyposażony jest równoeźesiiife w jakieś cechy indyw idualne i zb io ro w e12. W edług tej opinii mifgJiyi osobą a s|ji)łecj|o ścią nie zachodzi pijfeciwstawienie, ale istnieje w zajem ne przenikanie. Społeczność czy grupa w ypow iada się przez jednego zeiśw ych członków, zwłaszcza gdy tym iczłonkiem jest — jak w P salm ach — kąpłąljj, prgjrok czy król.

Inną trudność 'w |||istaleniu nijg>rzyjaciół w P salm achj^tanow i zapa­ try w an ie nowszjggi u U H Ifch , zwłaszcza skandynaw skich, którzy w brew

trad y c ji szukali pochodzenia Psalm ów nie ty le w twórczości

indyw idualnych pisarzy, ale w potrzebach kultow ych. P satójy tedy m iałyby swe źródło w różHych in sty tu c ja ch kultow ych i tym że k u lto ­ w ym in sty tu cjo m m iałyby służyć. Z apatryw ania te d a ją wHjbstatnich

czasach początek coraz to nów ym opiniom, usiłującym w Większym czy

m niejszym stopniu wyjaśnić|::kim byli nieprzyjaciele w Psalm ach, przy pom ocy pow iązania ich z'k u ltem .

Z adaniem niniejszego studium | | s t krytyczne przypatrzenie się w aż­ niejszym opiniom o nieprzyjaciołach w Psalm ach (1) i próba podania w łasnego rozw iązania (2).

1. Jed n e z ty ch opinii p ojm ują nieprzyjaciół jedncB pow o (a), inne zbiorowo jako zew nętrznych nieprzyjaciół (b), jako przedstaw icieli ludzi czy to oskarżających niewinnego ( 4 czy to ścigających go naw et do m iejsc azylu (d), czy wreszcie posługujących się różnym i insty tu cjam i izraelskim i, np. sądem , ab y ; m u w ten sposób w yrządzić szk§pyj|je).

a) N ajbardziej może oryginalną jest opinia S. Mowiftckela 13, k tó ry 10 Za in d y w id u a ln ą it iM j iS lk c j ą „ S ” w y stęp u ją ceg o w Pdklmalch w y p o w ie ­ d ział się H. G un kel (A u s g e w ä h lte P s a lm e n . W yd. 2, G ö ttin g en j|p07); t e n ż e (E in ­

le itu n g in th e P s a lm e n . W yd. 2 ,|" p ö ttin |S n 1966, § 6 i 7) om aw ia D a n k lijd er des

E in zeln en und K la g e lied er des E in zeln en . Za n iep rzy ja ció ł w tych P salm ach , p o ­ w s ta ły c h p rzew ażn ie przed nnpitHą, u|§(sflj||: choroby.

11 t)a s Ich d e r P s a lm e n , G&ttingen 1912, F R L A N T 16.

is H. W. R o b i n s o n , T h e H et|§ § b C o n c ep tio n .o f C orporate P e r so n a lity ,

G ie ssen 1936, s. 49—62, BZAW 66.

13 P s a lm e n s tu d ie n , Bd. 1-6, Oslo 1921— 1924. T ak sam o sądzą J. P ed ersen (Is r a e l its L ife a n d C u ltu r e , T. 1-2, London— C openhagen 1926, s. f i ) i A. H jelt

36 K S . S f H U v Ł A C H

w oparciu o zachodzące w niektórych Psalm ach określenia nieprzyjaciół term inem pö'äle ’äwen (Ps 5, 6b; 6, ® 14, 4-53, 14; 28, 3; 36, 13; 59, 5; 64, 3; 92, 8. 10; 94, 4. 16; 101, 8; 125, 5; 141, 4. 9; por. Iz 31, 2; Oz 6, 8; Jb 34, 8. 22) utożsamia nieprzyjaciół Psalm istów z czarow nika­ mi. U siłuje bowiem nadać w y r^ fflfc heljlajskiem u ’äw en znaczenie siły czarodziejskiej u . Przez tę siłę M p bwnicy powodowali u swoich ofiar różne nieszczęścia, zwłaszcza choroby (Ps 41, 4. 7. 9 i 140, 2-6). Psalm am i w spom inającym i nieprzyjaciół usiłowali Izraelici, podobnie jak to czy­ nili i Babilończycy, obronić się przed i s p d liw y m działaniem czarowni­ ków.

Hipoteza M owinckela spotkała się I Ł słusznym sprzeciwem. N aj­ pierw należy stwierdzić, że hipotefeąj w ikłada, iż Izrael m iał bardzo prym ityw ne poglądy religijne na ideę B iga, co jest niezgodne z nauką proroków, tak wcześniejszych, jak też w|spółczesnJźCh ®salmist6mi

Ponadto hebrajskie w yrażenie ’äw en nie oznacza w Piśm ie św. czaro­ dziejstw a, ale ma znaczenie ogólne.-czegoś złego. A utorzy biblijni na oznąęzim e czarodz^ej?|wa, jąk jsłusznie zauw aża E. König ls, posługują się szeregiem innych słów, ja k hereś (Iz 3, 3) czy lähas m ’kass’ fim (Wj 7, 11; 22, 17; P w t 18, 10 i Dn 2, 2).

K ontekst b iblijny w Psalm ach, w których zachodzi określenie nie­ przyjaciół jako pö'äle ’äwen nie m usi bynajm niej oznaczać czarowników, tylko zw yczajnych nienaw istnych ludzi, którzy na wszelki sposób, prze­ ważnie skrycie, usiłu ją szkodzić człowiekowi. Toteż G. W. Andersen 16 zakw estionow ał siłę dowodową argum entacji M owinckela, jakoby dzia­ łalność pö'äle ’äw en m iała jakąś łączność z m agicznym i praktykam i. Zaś inny uczony R. C. D river 17 podał również w w ątpliw ość babilońskie paralele, przytaczane przez M o w iS k ela na pijpb.fclS ŚwEjltf^y. Sam też M owinckel w późniejszej sw ej p llc y n i P salm am i odstąpił od swych początkowych zapatryw ań na nieprzyjaciół w Psalm ach, uw ażając ich przew ażnie za nieprzyjaciół zSwnętrznjśch, pojm ując w ystępujące w P salm ach „ja” za kolektyw ne, a nie za indyw idualne 1S.

(S ju k d o m s lin d a n d e t och fie n d e r n a i p sa lm e rn o , „Studia O rien talia”, R. 1: 1925, s. 61), który tw ierd zi, że ’ä w e n m iało zna'C2enieł tz a ru , ale poza Izraelem .

i* W P s 59, 1 TM m a bog‘d e ’ä w e n , a l j s | £ i W ig czytały tutaj -pö'äle ’äw en. W yrażenie to w y stęp u je w P s 28, 3 i 141, 4, al^j|tutaj n ie oznacza n iep rzyjaciół, ale pew n ą k la sę ludzi, z którą P sa lm ista n ie c h ce m ieć nic do czyn ienia.

i® Die P sa lm e n e in g e le ite t, übersetziiflm d erk lärt, G ütersloh 1927, s. 277. 16 E n em ie s a n d E vild o e rs in th e ijiofc o f P sa lm s, M anchester 1965.

17 T h e P sa lm s in th e L ig h t o f BaWĘUmicm R esea rch , [W:] T h e P s a lm is ts . Wyd. D. C. Sim pson, O xford 1926, s. 109— 175.

is O ffe r sa n g or S a n g o ffe r, O slo 1951; t e n ż e , T h e P s a lm s in Is r a e l’s W o rs h ip , T. 1-2, O xford 1962, s. 193.

Podobnie należy ocenić a n a l o g i m i opinię N. Nikolskiego 19, k tó ry też usiłow ał n a podstaw ie tekstów S | l ę ć babilońskich, skierow anych przeciw czarownikom, określonych term inem sum erskim uh-burruda, dopatrzeć się podobieństw a do nieprzyjaciół w Psalm ach.

b) Na innej drodze pragnął rozwiązać problem nieprzyjaciół w P sal­

m ach H. B irkenland 20, wychodząc w sw ych badaniach od wspom nień wrogów w P salm ach królew skich, w ykazując, że chodzi w nich niew ąt­ pliw ie o nieprzyjaciół zew nętrznych. A ponieważ w P salm ach jednost­ kowych nieprzyjaciele są określani tym i sam ym i term inam i i tym i sa­ m ym i obrazam i, dlatego w jednych i drugich utw orach nieprzyjacielam i są rów nież nieprzyjaciele zew nętrzni, a narzekającym i na ich postępo­ w anie jest tu i tam ta sam a osoba, król. A zatem nieprzyjaciółm i w P sal­ m ach są rzekomo sąsiednie narody, k tóre ciągle usiłu ją szkodzić Izrae­ lowi.

Przez tę in te rp re ta c ję zbliżył się B irkenland do in terp re tacji Sm enda, 0 ty le się jedynie od niego różniąc, że gdy ten przez „ ja ” rozumie spo­ łeczność, to B irkenland króla, a nie jakąś osobę pryw atną, jak czynił Balia. Można tę in terp re tację uw ażać za pokrew ną z teorią o korpora- tyw nej osobowości. Aczkolwiek opinia B irkenlanda słusznie obaliła po­ przednią hipotezę, utożsam iającą n iep i|j^ ja<Mjj w Psalm ach z czarovS I kam i sprow adzającym i na Psalm istę różne nieszczęścia, a głównie cho­ roby, to jednak i ta hipoteza okazała się nieuzasadniona, gdyż bezpod­ staw nie zaprzecza istnieniu w Psałterzu indyw idualnych Psalm ów dzięk­ czynnych i lam entujących. Sam e P salm y ązęsto podkreślają, że nie- przfffpjcifle w nich w spom inani są w spółrodakam i. I tak w Ps 94 P sal­ m ista zaznacza, że tak go uciskają nieprzyjaciele, iż jest bliski śm ierci 1 żyje tylko dzięki pomocy Jahw e:

K tóż sta n ie u boku m ego przeciw n iegodziw com , kto m ię obroni przed czyn iącym i zło?

G dyb y J a h w e n ie przyszed ł m i z pom ocą,

du sza m oja p rzeb yw ałab y w krainie m ilczen ia (w. 16. 17).

Nieco w cześniej zw raca się do nich z apelem do rozwagi: Z w a żcie w y g łu p cy w narodzie,

w y tęp i, k ied y w reszcie zrozum iecie (w. 8).

W P s 43, 1 nieprzyjaciół.sw oich nazyw a ludem bezbożnym, wołając:

19 S p u r e n m a g is c h e r F o r m e ln in P sa lm e n , G iessen 1927, BZAW 46.

20 'A n i u n d 'a n a w in P s a lm e n , L eip zig 1933; t e n ż e , T h e E v ild o e r s in th e

38 K S . M T A N IS Ł A W Ł A C H

Osądź m ię Boże i B a j i m ojej sp raw y

ptzfed-Iudertt. bezbożnym [ZBłj h ä sid 'am]

i w y b a w irp§ od m ężó w zfflad liw ych i n iegod ziw y|fi.

Birfifenland pochopnie jednak dowlodzi tego utożsam iania nieprzyjaciół P salm isty z obcymi narodam i, g d j i na pewno u Iz 1, 4 tak ie sam o okre­ ślenie oznacza lirae litó w .

c) Jeszcze bardziej oryginalne rozw iązania problem u nieprzyjaciół

w P salm ach usiłow ała dać szjfpła M yth and fjfe ia l. W edług te j szkoły w narzekaniach na n ie p rz y jp ió ł m ielibyśm y opłakiw anie n ad śm iercią króla, a w d z ię k c z y n ie n ia ^ jg0§ llę k o w ||iie za przyw rócenie do życia um arłego króla; nieprzyjaciółm i w jediiych i drugich utw orach byłyby tajem ne siły ukryte, które tę śm ierć spcBodcjSrały, ale po jakim ś czasie sam e zostały pokonane. Tłum aczenie to, którego n a terenie Psalmów głów nym szerm ierzem jest Th. G aster 21, jest nieuzasadnionym przeno­ szeniem do Biblii pew nych zw yczajów z tere n u biblijnego Wschodu, gdzie religia m iała wszędzie ch a rak ter kosmiczjiy, p o le g a ją c « na ubóst­ w ianiu sił przyrody, m ającej swoje cykliczne pow tarzania się pogody po słocie, śm ierci po życiu, g f f t y m c J s A r e l f t a izraelska jest religią historyczną, w k tó rej od początku tkw ijprzekonanie o w ybaw ieniu Izra- j j j z niew oli egipskiej przez Jahw e. P odlegają .zaś Jah w e nie tylko na- |H y , ale i w szystkie siły pjjjfyrody, jako sw em u S tw órcy. Toteż w Psal­ m ach biblijnych — gdy jest mowa o nieprzyjaciołach, to albo Psalm ista dziękuje Jahw e, że go w ybaw ił od ich zasadzek, albo też — jak w La­ m entacjach — jest zaznaczona gorąca prośba do Jah w e o przyjście mu z pomocą. L am entujący dla uzyskania od Jah w e w ysłuchania przytacza wiele motywów, skarży się, że jest u kresu w ytrzym ałości, że J a h w i m usi zainterw eniow ać i nie może pozostać obojętnym względem niegöj bo jest szczególniejszym obrońcą potrzebujących. P onadto przedstaw ia się jako niew innie prześladow any, a Jah w e je st spraw iedliw y i k a r ż | niesprawiedliwość. Po zaniesieniu ta k iiilliotywowanej m odlitw y do Ja h - we :i:|ako P an a potężnego, ale sprawije&Ii^fego i łaskawiegjf budziła się u lam entującego ta k a pew ność w ysłuchania (§> przez Jahw e, że naw et

21 T h e s p is , R itu a l, M y th a n d D ra m a in TPiel A n c i m t Near* E a st, N e w Y ork 1950;

jgj. W. A h l s t r ö m , P s a lm 89 e in e L itu r g ie a u s d e m R itu a l d e s le id e n d e n K ö n ig s, Lund: 1959; X. E n gn ell (S tu d ie s in D iv in e K in g s h ip in th e A n c ie n t N e a r E a st, U p p sa ­ la 1943, s. 176nn.) sądzi, że w P salm ach ty tu ł l 'd a w id oznacza: n a u żytek króla. Ddkła-ine i krytyczn e p rzed staw ien ie takiej egzegezy P sa lm ó w p rzez zw o len n ik ó w B ir k e n la n ji zob,.. K. H. B e i n h„£ r djt»- J2tt5MPrjłiE)Jejn -tde.r., ja lto r ie n tc lis c h e n -K ö -

n ig s id e o lc m ß m . A lte n T e & a m e n t, L eigen 1961, s. 183—242, V T S 8. D otąd n ik t je ­

niektórzy uczeni, jak J. BegricjS22, H. J. KijSus 23 czy inni usiłow ali w yjaśnić tę pew ność w ysłuchania zbawczą w yrocznią, której m iał udzie­ lać kapłan w im ieniu Jahw e. Jed n a k da się w yjaśnić tę pew ność i to nagłe przejście od narzekań do ufności uprzytom nieniem sobie przez P salm istę w ielkości Jah w e i Jego dobroci.

d) P om ijając inne m niej oryginalne poglądy uczor|jfeh na bliższe

określenie nieprzyjaciół w P salm ach 35 należy ograniczyć się jeszcze do k ilku bardziej ciekaw ych opinii w te j spraw ie. P rzede w szystkim na­ leży tu uw zględnić opinię H. S c h m id ta 26, k tó ry w nieprzyjaciołach Psalm ów chce widzieć niespraw iedliw ych oskarżycieli, którzy fałszyw y­ mi oskarżeniam i w trącili;n iew in n y ch sw ych w spółrodaków do w ięzienia śledczego. Toteż P salm y błagalne czy dziękczynne m ają być prośbą czy podziękow aniem uwięzionych czy uw olnionych z więzienia. Twórca te j in terp re tacji pow ołuje się n ajp ierw n a słowa m odlitw y Salom ona przy poświęceniu św iątyni jerozolim skiej, że w nowo poświęconej św iątyni będą dokonyw ać się sądy (3 K ri 8, 31-32), czy na przepis P w t (17, 8'nn.), nakazujący tru d n e spraw y przekazyw ać najw yższem u trybunałow i przy św iątyni, oraz n a P s 107, 10-16, gdzie uw olnieni z w ięzienia dziękują Jah w e za uw olnienie.

In terp retac ja S chm idta nie tłum aczy n am jednak, kim są niep rzy ja­ ciele w spom inani w Psalm ach.

N ajpierw trzeba zaznaczyć, że w P salm ach nieprzyjaciele są przed­ staw ieni nie tylko jako niespraw iedliw i oskarżyciele, ale i jako tejfiifvcy różnych innych nieszczęść i jako szydercy czy przeklętnicy oraz spraw ­ cy chorób P salm isty.

Po w tóre bezpodstaw ne jest też utożsam ianie skarg Psalm istów n a nieprzyjaciół ze skargajgiii faijzyw ych oskarżycieli przed sądem i z prośbam i o szczęśliwy dla nichsw yrok, w ym ierzany im przez Boga za pośrednictw em kapłana.

B l^drii' tö i Jöstl" utożsam ianie Psalm ów oskarżonych z P salm am i nie­ w innych 27, gdyż bez w ątpienia większy jest zakres Psalm ów pierw szych niż drugich.

22 D as p r ie s te r lic h e H e ils o ra k e l, ZA W, R. 52: 1934, s. 81— 92. 23 P sa lm e n , N eu k irch en 1961.

24 R. K i l i a n , P s 22 u n d d as p r ie s te r lic h e H e ilso ra k el, BZ, R. 12: 1968,

s. 172— 185.

25 A. P u u k k o (D er F e in d in d e n a ltte s ta m e n tlic h e n P sa lm e n , OTS, R. 8: 1950, s. 47— 65) zajm ow ał się id en ty fik a cją n iep rzyjaciół w P salm ach z F ilisty n a m i, A sy - ryjczyk am i, B ab iloń czyk am i i n iep rzy ja ció łm i z czasów m achabejsk ich czy z m i­ ty czn y m i n iep rzyjaciółm i, jak R ahab, L ew iatan itp.

26 D as G e b e t d e s A n g e k la g te n im A lte n T e s ta m e n t, G iessen 1928, s. 28, BZAW 49; t e n ż e , D ie P s a lm e n , T ü b in gen 1934.

4 0 K S . S T A N IS Ł A W Ł A C H

Nieuzasadniptie w ydaje się tw ierdzenie Schm idta, jakoby oskarżeni w św iątyni {pukali ra ip n k u u Boga przez i r y t a c j ę odnośnych Psalmówfj po których kapłan ogłaszał lä ||jÄ in e m u w yrok przy pomocy ordaliów 28. Sądy ST nie znają rozstrzygania o w inie czy niew inności przy pomocy ordalićjlij! czyli próby ognia czy wody, pozostaw iając sam em u bóstwu osądzenie oskarżonego. Jedyną form ą o rd jió w , i to złagodzoną, j | p ofiara zazdrości, w w y p a ^ f t posądzania żony przez jej męża o cui|Zo- łóstwo (por. Lb 5, 10-31) czy w w ypadku nakazu przysiggilóczyszczają- oej (por. W j 22, 10 i K pł 5, 22). Ifedy w Izraelu kładły, jak w iem y, w iel­ ki nacisk na dostarczenie św iadków przez oskarżającego czy przez oskar­ żonego (3 K ri 21, 10. 13; Mich 6, 1; J r 26, 17; Iz 43, 9). Praw o, dla ska­ zania kogoś n a śm ierć żądało przynajm niej dwóch świadków (Lb 35, 30; P w t 17, 6; Dn 13, 14; por. Mt 26, 59-60); także dla każdej m niejszej spraw y (Pw t 19, 15; por. Iz 8, 2 ) 29.

W szystkie przytoczone przez Schm idta dowody nie ukazują zwycza­ ju recytow ania Psalm ów o nieprzyjaciołach przez oskarżonego. Nie ma 0 tym mowy w 3 K ri 8, 31-32. J e s t tylko zaznaczone, że król Salomon modlił się do Boga, aby ukarał tych, którzy będą fałszyw ie przysięgać w procesach przeciw bliźniem u. Nie jest jednak ani słówkiem zazna­ czone, aby m iała być recytow ana wówczas m odlitw a przez niew innie oskarżonego. Nic też nie ^wspominają o m odlitw ie przepisy w P w t 19, 6 nakazujące spraw y w ażniejsze przekazyw ać sądowi przy sanktuarium , gdzie otrzym a rozstrzygnięcie, którego w inien s |j ||B ||j (por. W j 22, 6 nn. 1 Lb 3, 11 nn.). Zresztą i w Babilonii również, jak się okazuje z k o d s lib H am m urabiego (§§ 20, 103, 106, 107, 126 i 131), is t ń ip nakaz, aby oskar­ żeni składali przysięgę uniew inniającą, a nigdzie nie m a mowy o odma­ w ianiu jakichś specjalnych modlitw. A już żadnej siły dowodowej nie ma powoływanie się na P s 107, a w szczególności n a w. 10-16, gdzie jest mowa o takich, którzy siedzą w cieniu śm ierci skuci boleścią i żelazem (w. 10), a których po odbyciu pokuty uw olnił Jah w e z ciemności m roku śm ierci i rozerw ał ich więzy (w. 13. 14. 16). W całym tym Psalm ie, liczącym 43 wiersze, przedstaw iona jest potęga, ale i m iłosierdzie Jahw e, Który Ä rz e za g rz e ę h j, ą.ie;Jit-Uje się nad grzesznikiem i uw alnia |;go z nędzy, gdy się doń zwróci o pomoc. Nie m a i w tym tekście ani sSBia o ordałwich. ani o oskarżycielu, afii o^-eskftFŻotiyłn. Nie m a też praw do­ podobnie mowy o więzieniu, gdyż takie term iny, jak „w ięzy” czy „żelaz­ na bram a”, m ają m etaforyczne znaczenie i oznaczają, podobnie jakEIWnl razy „niedola” czy „ucisk” chorobę gnębiącą Psalm istę. Gdyby naw et

28 R. P r e s s, D as O rdal im A lte n T e s ta m e n t, ZA W, R. 51: 1933, s. 101__140, 227—255.

29 Por. o sądach w Izraelu R. de V a u x, L e s I n s titu tio n s de V A n c ien 2 lS ta -

p g y ję to , że w y ijż e n ie „w iaS w m a oznaczaę§więzienie we w łaściw jgn znajizeBlu, jak to rozunHjRlH. G u n k e f lp to i tak nie mógłby Schm idt czerpać dowodu n a swoj^ptezę o Istnieniu p riS p s u odm aw iania specjal­ nych m odlitw przed dokonaniem ordaliów. Nie m a bowiem tu ta j mowy o ludziach niesłusznie oskarżonych, ale o tych, którzy w zgardzili słowem Boga i ra d ą Najwyższego (w. 11) i dlatego Jahw e zesłał n a nich utrapie- n ie jj potknęlif]|ię, i nie było w ybaw cy (w. 12b). Wówczas to w uniesie­ n iu wołali do Jahw e i u w o lm llc h od ucisku (w. 13).

Inaczej przedstaw ia się spraw a p rzy sądzie Bożym. Oskarżony nie je sjjtu ta j z a s ||z a n y ani uniew inniany. K to byw a niew inny, byw a uw al- niaj!|§j a kto jest wkifiy, byw a karany. W om aw ianym Psalm ie jjlld z i o takiejgo, k tó ry rzeefaw lście byljgrzesznikiem , a k tó ry nie p rz U sąd Boży, file p r iiz szczdSpipokutę został z grzechów uwolniony. Nie ma też nigdzie w ty m Psalm ie zaznaczone, aby oskarżony by ł zaprowadzo­ ny do [Jfięzienia śledczego, o czym m a też być mowa, ani o tym , że lęka sięgfam zasądzenia przez ordalia.

Schm idt uzasadnia sfjjrój pogląd także przez pow oływ anie się na róż|jS iP salm y, które więcej czy m niej w yraźnie m ą § | potw ierdzać jego d o ^ p d y wyłożone poprzednio. P rzede w szystkim rr || o ty m świadczyć P s 118, 31 gdzie P salm ista ma dziękować J |h w e za w ysłuchanie jego prcjgpy, jaką zanosił z w iąg e n ia (hebr. m in hamm{§far). Tłum aczy ów w y ra z m esar przez w ięzienie (Gefängnis) 31l | ^ j frzez areszt (Kerker) 32. U zasadnia zaś takie tłum aczenie Schm idt tym , że jeśli KSÄtoista d zię­ k u je za uw olnienie, to musjjjł być uwięziony. P raw ie jjvszyscy jednak koijj^rif|torow ie n ad ają w yiffioBft« hebrajskiem u m ftM tfeHHfczenie prze- nośttW; i przew ażnie przypij§|ją m u znaczenie ucisłj|| (B edrängnis)33, (dBM Ült) 34 lub trw ogi (Aligsi'J3S, ściśnięcia (Enge) 36 czy potrzeby (Not) 37 itp.

A pitttem nikt ze współczesnych kom entatorów nie tłum aczy w yra- ż e n ia i ji li a r przez więzienie, ale Zgodnie z LXX, m ającą thlipsis, tłu m a­ czą' przew ażnie przez ucisk.

A rjaw et przyjąw szy, że chodzi tu o więzienie |jlej|ęze (U ntersu-30 H Ml P sa lm e n . W yd. 5, G öttin gen 1968. s. 470.

31 EBHBIärung d es 118 P sa lm s, ZAW, R. 40: 1920. 32 D as G e b e t, s. 14 nn.

33 .TŚa&jjjturnaczą: E. K ö n i g,,-.£)ie.P salm en, G ütersloh 192‘5.§<£.411; F. B a e t - g e n ,iff|i|:|P s a lm e n , G öttin gen 1904, s. 6; H. G u n k e l , D ie fS h lm en . Wyd. 5, Götti»gjeh: 4968, s. 504; F. W u t z, S i e P sa lm e n , M ünchen 1925, s. 306.

34 III: C a 1 e s, L e lim e d es Psfflüm es, T. 2, P aris 1936, s. 395ji E. P a n n i e r , H. R e n a r d , L es P sa u m e s. W yd. 2, P aris 1950, s. 620.

35 R. K i 11 e 1, D ie P sa lm e n , T. 2, L eip zig 1922, s. 370. 36 B. D u h m, D ie P sa lm e n . W yd. 2, T üb ingen 1922, s. 412.

42 K S . S T A N IS Ł A W Ł A C H

chungshaft) i o m odlitw ę liturgiczną odm aw ianą przez uwięzionego, to bezpodstawnie usiłuje Schm idt tłum aczyć w yrażenie U be'öz‘räj znajd u ­ jące się na początku w. 7 tego Psalm u słowami: którzy mi pom agają — o kapłanach, gdyż zaraz w w. 8 mówi w ogóle o ludziach, a nie tylko o kapłanach.

Oprócz Ps 1 iS usikr\y$l S c h m id t38 zaliczyć do m odlitw odm aw ianych rzekomo przez niewaffiftB oskarżonych i liS lp jfia n y c h w w ięzieniu aż 26 P sąpfów . Miał sifcm m i modlić oskarżony do JaM §|§gspodż||w ając się rozstrzygnięcia podczas nocy, k tórą prawdopodobnie jspsicfeał w św ią­ tyni. Taki wniosek w yprow adza Schm idt np. z Ps 57, 9 zegsów:

Obudź się chw ało m oja, obudź się harfo i cytro. O budzę jutrzenk ę czy z Ps 17, 15:

a le ja w sp raw ied liw ości oglądać będę T w oje oblicze i sy cić się będę T w oją postacią w czas przebudzenia.

Ja k jednak nie ma racji przyjm ow ania kapłańskiej w yroczni w yba­ wienia, gdyż n|j: m a o niej nigdzie mowy w Piśm ie św., tak też nie ma również mowy o sądzie Bożym (tj. o ordaliach), gdyż w szystkie przy­ puszczenia Schm idta opierają się tylko na m etaforach. O rdalia bowiem są też rodzajem wyroczni. Nigdzie w Psalm ach nie m a mowy, aby skarżący się na nieprzyjaciół spał w św iątyni. Je st w praw dzie w Ps 57, 2 mowa o schronieniu się prześladow anego w cieniu Bożych skrzydeł, ale jest to w yrażenie obrazowe, a nie opisujące fakt rzeczyw isty, bo — jak słusznie zauważa A. Szörenyj 89 — trzeba by przyjąć, że chodzi tu 0 spędzanie nocy przez niew innie oskarżonych i spanie w m iejscu n a j­ świętszym, co jest przecież niemożliwe do przyjęcia.

Na zakończenie naszych krytycznych uwag o in terp re tacji Schm idta należy jeszcze dodać, że w ydaje się niemożliwe, aby w szystkie Psalm y wspom inające nieprzyjaciół dotyczyły jedynie niew innie oskarżonych 1 aby zawsze te m odlitw y znały jeden jedynie w yrok uniew inniający. Czyżby tylko niew innie oskarżeni przychodzili do św iątyni?

38 H. Sch m id t ( D a ffp e b e t, s. 4) w y m ien ia 6 P salm ów , które m ają k oloryt m o­ d litw oskarżonego: 142; 31; 19; 28; 27, 7-14; 7, 17; 57), zaś w drugim sw y m dziele,

D ie P sa lm e n , aż 26 P sa lm ó w ...

39 D ie P sa lm e n u n d K-uit im A lte n T e s ta m e n t, B u d ap est 1961, s. 318. Zob. G. M a r s c h a l l , D ie „ d S i p i e r i ”, s. 87 nn.; E. A. L e s l i e , T h e P sa lm s. T r a n s la ­

Reąjlcją przeciw in terp re tacji S chm id® wfgslaje się być opiniaf jaką przed paru la ty w yraził L. D elekat® , któ ry znów. w oparciu o te i l S i i Psalm ów, w których Psalm iści w lęku przed nieprzyjaciółm i skierow ują prośbę do Jahw e o ochronę, sądzi, że P salm y te łączą się i w y­ wodzą z in sty tu c ji azylu w św iątyni n a Sionie. Rzeczywiście w P sa l­ mach, w których j e | | mowaj§> niepr^yjaęjolaęh, jest też często m owa 0 opiece, jakiej J a h v || udziela ty m ®S& Jfkim, którzy doń się u c ie k a ją 41. 1 tak w Ps 7, 2-3 narzek ający na nieprzyjaciół woła do Boga w lten sposób:

Jahw e, B oże m ój, w T obie szuk am ucieczki, w y b a w m ię od w szy stk ich m oich p rześlad ow ców i ocal m ię,

alb ow iem jak le w p orw ą i rozszarpią m oją duszę i n ie znajdę w yb a w cy .

Identyczne m yśli p rzew ijają się w P s 64, 2b-3, gdzie znów tak się modli do Jah w e prześladow any przez nieprzyjaciół P salm jfla:

Od strach u przed n iep rzyjacieffen ocal m oje życie.

U k ryj m n ie przed grom adą m ifeów czyn iących n ie p r a w o ||.

Jed n ak i ta in te rp re ta c ja m a sz e llg trudności. N ajpierw należy za­ znaczyć, że D elekat zw rócił głów ną uw agę na jeden tylko rodzaj w ypo­ wiedzi Psalm istów , a m ianowicie n a szukanie ucieczki u Jahw e. A prze­ cież w Psalm ach tych są rów nież inne w ezw ania, jak w ezw anie nieprzy-l jaciół przed sąd, aby zostali tam u k a r a li za swój wrogi stosunek do P sal­ m isty. W praw dzie D elekat usiłował tę trudność w yjaśnić tym , że p ra ­ wo azylu miało w Izraelu nie tylko ch a rak ter defensyw ny, ale i ofen­ syw ny. To tłum aczenie nie m a jed n ak oparcia w P salm ach n arz e k a ją ­ cych na wrogów. Tam mocniej jest podkreślony sąd nad nieprzyjaciół­ mi 42, a dopiero n a drugim m iejscu znajd u ją się wypowiedzi o opiece Bożej. A przecież inaczej powinno by być,r gdyby te P salm y pow stały dla szukających azylu w m iejscu św iętym .

Ponadto D elekat zbyt szeroko pojm uje ch arak ter m iejsc azylu, trak-ji tu jąc je jako m iejsca schronienia przed różnego rodzaju nieprzyjaciółm i, a tym czasem in sty tu c ja azylu m iała na oku tylko złagodzenie praw a o zemście krw i, k tó re było p ra k ty k o w a n y w Izraelu aż po czasy nie­ woli 43. Azyl był m iejscem ucieczki dla nieśw iadom yih fiabójców,lgdlyż świadom i m ordercy w łasną śm iercią m usieli zmazać krew (Wj 21, 14;

40 A s y lie u n d S c h u tz o r a k e l a m Z io n s h e ilig tu m . Ę in e U n te rs u c h u n g z u d e n p r iv a te n F e in d p s a lm e n , L eid en 1967, s. 6 nn.

« P s 3, 8; 5, 7; 7, 7-17; 11, 4b-7; 17, 13-14; 26, 9-10; 27, 2b; 57, 7 b | 63, 10-11. 42 P s 27; 57, 2-3. 5-6. 12; 63, 8b. 10-11. 12b.

44 K S . S T A N IS Ł A W Ł A C H

Lb 35, 16-2(1 31. 33-34; P w t 19, 11-13). O takim zacieśnfesiu azylu do niedobrow olnych zabójców w spom inają te tek sty biblijne, w których jest mowsipi m iastach ucieczki44, Hj§>re zajęły m iejsca daw nych m iejsc azylu przy ifp|ä|ych lokalnych sa n k tu a ria c h 4S. T rudno w y k a z a ć ,, QZS w innych wfflpHklfth można było S orzystać z praw azylu. Z 3 K ri 1, 50, gdzie jest wznaaMga o ucieczce do świąBfni Adoniasza, p reten d en ta do tro n u Dawidowego, nie można wij j a j cować, że korzystano żlbzylu w in­ nych w ypadkach, |||cJyż z 3 K ri ljl>3 wiemy, że Salom on kazał A donia­

sza oderwać i sprowadzić do siebie.

Zastanaw ia ||a l ||i że w żadnynjgpsalm ie, gdzie mieszczą się narzeka­ nia na n i e p r z y j ę t e nigdzie nie jest zaznaczone ani słówkiem, że te n a ­ rzekania pocfjodzą od tych, którzyiiaiieświadomie i bez w iny dopuścili się rozlew u krw i. D elekat widzi tꧧłabą stronę sw ej in terp retacji i są­ dzi, że azyl daw ał ;sfhronienie i w innych w ypadkach, co nie m a uza­ sadnienia w praw odaw stw ie starotestam entow ym . Je st też dziwtte, że pobyt w m iejscu azylu m usiał trw ać krótko, a tym czasem w Psalm ach jest mowa o pobycie pod opieką Jahw e przez całe życie czy p r ie z długie lata (por. Ps 23, 6; 27, 4-5 czy Ps 5 ||2 ) .

Jest w prost nieprawdopodobne, aby jedynym środkiem obronnym na w szystkie obwiniania P salm isty, i to niespraw iedliw e, był a z y l46. Chyba jest to bezpodstawne z u b ila n ie życia izraelskiego w jego orga­ nizacji i sprowadzanie go do jedyn«g form y azylu. Toteż §gg|atnio W.

B eyerlin 47 w oparciu znów o te teksty, które zaw ierają w ołania P sal­ m istów o pomoc Bożą przeciw ^jgp f j nieprzyjaciołom , którzy ich oskar­ żają o różne występki, jakich nie popełnili, dowodzi, że pew ni swej nie­ w inności poddaw ali się sądom IjB jtfk lub składali przysięgę Hnftigw^ nie­ winność. Sądzi on, że P salm y ng|gpkające na nieprf§§f^ciół są mocJM tw am i ludzi przed dochodzeniem iiądow ym swej nSw inności. Należeć

tu m ają Psalm y: 3; 4; 5; 7; 11; 17; 23; 26; 27; 57; 63 4S.

Ale i B e y e rlin49 nie rozwiązał zagadnienia, kim są nieprzyjaciele w Psalm ach, gdyż w sw ym studium nad P salm am i w spom inającym i

nie-44 Lb 35, 9-34; P w t 19, 1-13; Joz 20, 1 -9 .

45 L ö h r , jw., s. 209. P isze on^jjpdnak słuszn ie, aby alu zji do azylu w P s a l­ m ach n ie brać dosłow nie, ale przenośnie: „Ist es danach zu kühn anzun eh m en , dass bestim m te R edew end ungen der P salm en , die im jetzigen Z u ip S m e n h a n g von V er ­ fassern w oh l im üb ertragenenden S in n g em ein t sind [...] u H p rtiaglich aus dem In ­ stitu t des T em p elasyls und der S ituation der d ieses In stitu tl l l i h iessen d en h erv o r­ gegangen sin d ”.

46 PS 4, 3-6; 5, 10-11; 7, 9-17; 11, 2. 4b-7; 27, 11-13; 57, 3. 5b-6; 63, 10-13. 47 D ie R e ttu n g d e r B e d r ä n g te n in den F e in d p s a lm e n d e r E in z e ln e n a u f in s ti­

tu tio n e lle Z u s a m m e n h ä n g e u n te r s u c h t, G öttingen 1970.

48 Mają to ud ow od nić w ołania p r z eła d o w a n y c h o p o m o ljb o Jah w e, zaw arte w P s 4, 6; 5, 4. 11; 27, 6 i 57, 9.

p jjy ja c ió ł (tzw. Feinijpsalm en) aż 14 Psalm ów uw aża za nie m ające charakteru m odlitw odm awianych! w sądzie przez niesłusznie oskarża­ nych. jj|ą tó P salm y: 9-10; 12; 25; 54; 55§|Ü; 59; 62; 64; 86; 94; 140; 142; 143.

A żatem n a in n ej drodze należy szukać odpowiedzi na pytanie, kim są nieprzyjaciele w Psalm ach.

2. A jaka to m a być droga, k tó ra by nas mogła doprowadzić do roz­ strzygnięcia przejszlo wiekowego sporu, dairozpoznania, kim są nieprzy- jacjgle w spom niani w Psalm ach.

N l jp e r w w y l i je się, że w spólnym błędem dotychczasowych prób było usiłow anie sprfjvadzenia w szystkich niepr^jgpaciół do jednej k a te ­ gorii; drugim n ie d o p a trz Ä e m jest to, że u siło w aip tegg dowieść przez literalne tłum aczenie pew nych określeń nieprzyjaciół czy różnych czyn- nc^c|i; określających ich dziajpffiość, czy też <j|§jronę przed ich działalno­ ścią. 41!f||flipS lim ani jedłna, ani druga m etoda nie j e j | słuszna.

| | JużB śm o bogactwo o k r Ä e h owych nieprzyjaci jg w Psalm ach zda się wskazpWać n a błędność [jjjtakiego postępow ania. N afizęścifj, jbo'~E!ż 37 razy, ifjlprzyjaciele są o k r ||le n i w P salm ach w yrazem ’< f|b ®°. T er- rmiE w pochodżf :od słowa ’5jeb, k tó re w k się g a ® ST w ystępuje aż 233 razy i znaczy: być n ie p rz y ja ź ||e fj» § |j§ ||o n y m w z g l« e m ja k |||jś osoby czy względBtn jakiejś w ięksA j Społeczności (Rdz 22, 17; N ah 1, 2; Iz 63, 10).

Innym f a n i e m , jakim FSąlmiści o k r e ś l||ą nieprzyjaciół, jest w y­ raz sar czy ja ire r. Zachodzi ów w yraz irajp tylko w J g a lm a c h 51, • ale także w if||illu innych k s ig a c h bibli j n # f r §§ Oznajfta on nie tylko

człowieka, dcfiktórego niecBfŚi ale ją także czynnie okazuje.

Jeszcze in n e zabarw ienie ma term in räsä' w ystępujący aż 260 razy w k g f f jlf h b ib lijn y c h53 i to w różny^|KjŻnaczeniach, jak w ynika z LXX, która:ii.4i2 razy oddała je przez äcreßriq, 7|j|razy przez &napTCoX.oę> 31 razy prffez &vo(ioę. T erm in ów oznacza z t § m kogoś w innego w określonym w ypadku (Wj 2, 13; 9, 27; 23, 1. 7; P w t 25, 1), i to tak winnego, że pow inien ponieść śm ierć (Lb 35, 31). Zazwyczaj chodzi tu

so G. L iso w sk y (K o n k o r d a n z , S tu ttg a rt 1958, s. 51 n.) pod aje n a stęp u ją ce te k ­ sty: P s 9, 4. 7; jjfe, 1. 415. 49; 21, 9; 27, 26; 31, 9. 16; 41, 3; 42, 1; 43, 2; 44, 17; 54, 9; 55, 4; 59, 2; 61, 4; 64, 2; 68, 22. 24; 69, 5. 19; 92, 10, 106, 10; 110, 2; 119, 98; 127, 9; 138, 7; 139, 22; 143, 9. 51 P s 3, 2$!Ü3, 5; 27, 2. 12; 44, 6. 8. 11; 60, 13; 74, 10; 78, 42. 61. 66; 81, 15; 89, 24. 43. 44; 105, 24§jl06, 11; 107, 2; 108, 13; 112, 8; H||g;!|39. 157; 136, 24. 52 P w t 3 2 ,# 7 . 41. 43; Joz 5, 13; 2 Sm 24, 13; Iz 1, 24; 9, 10; 26, 11; 59, 18; 63, 15; 64, 1; 3¥:30, 16; 46, 10; N ah 1, 2; Jb 19, 11; A m 3, 11; M ich 3, 11; M ich 5 ,8 ; Zach 8, 10.

53 Z tych 260 razy w yraz räSä' zach odzi 81 razy ijjjEP, 78 razy w Prz, 26 razy u Ez i 26 razy u H ioba, czy li 211 razy.

46 K S . S T A N IS Ł A W Ł A C H

o winnego wobec Boga, czyli o przestępcę Jego przykazań (Iz 3, 11; 11, 4; 13, 11; 14, 5; 26, 10; 48, 22; 53, 9; 57, 20; J r 5, 26; 12, 1; 23, 19; 25, 31; 30, 23; Ezd 3, 18). Często term in räsä' jest antytezą term in u saddlq, tj. człowieka sprawiedliw ego (3 K ri 8, 32; Iz 5, 23), lub synonim em term inu ’is ’äwen i oznacza męża niegodziwego (Iz 55, 7). W tak im też znaczeniu zachodzi ów w yraz w Psalmach 54, gdzie też oznacza bezbożni­ ka, grzesznika, przestępcę.

Innym częstym określeniem nieprzyjaciela jest w yrażenie śóne’ 5S, oznaczające dosłownie: nienaw idzi drugiego człow ieka56. Dla uw ypuk­ lenia złośliwości takiego nieprzyjaciela łączy się w yrażenie śóne’ z w y­ razem saddiq i w tedy oznacza nienawidzącego spraw iedliw ego 57.

20 razy określa Psalm ista nieprzyjaciół term inem r ö d e f58, który oznacza: iść za kim ś w celach szkodzenia m u (niem. verfolgen), prześla­ dować kogoś i dążyć gorliw ie do tego, by m u w yrządzić szkodę. Do rzadszych określeń nieprzyjaciół w Psalm ach należą term in y takie, jak zed, tj. pyszny 59, 'arts, tj. silny, zadający kom uś g w a łt60. Takie samo znaczenie m a zachodzące 3 razy w Ps 140, 2. 5 w yrażenie opisowe ’iś hamasim (hämäs), tj. mąż g w a łto w n y 61. Raz Psalm ista nazywa swego nieprzyjaciela gózel, tj. złodziejem (35, 10), a raz bäzim, tj. grabieżcami (109, 11), a raz nóśeh, tj. lichw iaraem (109, 11).

Do innych rzadszych określeń nieprzyjaciół w Psałterzu należą takie w yrażenia, jak ge’im, tj. wyniośli (140, 6), czy m agdilim 'alä’w (35, 26), tj. uw ażający się za wyższych od innych, czy ’ädäm ra ' (140, 2), tj. źli ludzie, czy hośebe rä'äh, tj. przem yśliw ujący złe rzeczy, söm ’him , tj. cie­ szący się z nieszczęścia innych ludzi itp.

Jedne z tych term inów świadczą, że nieprzyjaciele m ają charakter 54 w P sa łte r z u w yraz raśa' jako pod m iot w y stęp u je 25 razy, a m ianow icie w następ u jących P salm ach: 1, 4. 5; 9, 17. 18; 10, 3. 4. 13; 12, 9; 31, 18; 37, 10. 12. 14. 20.21. 32; 39, 2; 58, 4; 68, 3; 75, 9; 94, 3; 104,35; 112,10; 119,95. 110; 141, 10, a 11 ra zy jako przedm iot: P s 9, 6; 1, 5; 34, 22; 37, 35; 10, 1. 8; 106, 18; 109, 6; 19, 111; 139, 19; 145, 20; 147, 6.

55 P s 9, 14; 18, 18; 35, 19; 38, 20; 41, 8; 69, 5. 15; 86, 17; 106, 10. 41; 118, 7; 120, 3.

56 w P sa łte r z u w yraz sän ä h zachodzi 28 razy, w tym 20 razy w Qal: 5, 16; 11, 5; 25, 19; 26, 5; 31, 7; 34, 22; 36, 3; 45, 8; 50, 7; 69, 5; 97, 10; 101, 3; 105, 25; 119, 104; 119. 128. 163; 120, 6; 139, 21. 22; w P iel: 18, 41; 44, 8. 11; 55, 13; 68, 2; 81, 16; 83, 3; 89, 24; 139, 21. 57 Zob. P s 37, 12. 14; por. 112, 10. 58 Zob. P s 7, 2. 6; 18, 38; 23, 6; 31, 16; 34, 15; 35, 3. 6; 38, 21; 69, 27; 71, 11; 83, 16; 109, 16; 119, 84. 86. 150. 157. 161; 142, 7; 143, 3. 59 Zob. P s 86, 14; 119, 21. 41. 64. 78. 85. 122. 60 Zob. Ps 86, 10; por. 37, 35.

61 N iek ied y w yraz h ä m ä s łączy się ze słow em ’ä hab, tj. m iłow ać, np . P s 118, 49

wojenny:;{ffip. 'ójeb, sar, śo n e \ rö d e ß i a inne znów iw sK zijją, że m ają oni c h a ra k te flm o ra ln p (räsä', ’iś ’äw en, some ah).

N a podstągjfie w ym ienionych tenflp£ów nie rn S n llfo k reślić nieprzy­ jaciela P salm isty, gdyż często w tym sam ym P salm ie w ystępuje on pod różnym i term inam i. Dla przykładu w ystarczy tu powołać się n a Ps 35, gdzie raz P salm ista nieprzyjaciół sw ych określa term inem ’ojeb (3 5, 19), a drugi raz term inem rod ef (35, 3), a także term in em gdzel (35, 10), magdil 'alä’w (35, 26) czy śomeah (35, 26). Różne określenia w ty m sa­ m ym Psalm ie w skazują, że nie należy ich brać dosłownie, ale przenośnie.

b) To samo należy powiedzieć o różnych m etaforach odnoszonych

w Psalm ach do nieprzyjaciół. Raz są porów nani do zapaśników w a l­ czących z P salm istą (loham im : Ps 35, 1), in n y m razem do żarłocznych zw ierząt poszukujących paszy (m.ebaqstm najśi: Ps 35, 4), tj. godzącymi n a czyjeś życie, a jeszcze in n y m razem do człowieka zarzucającego sieć (reset) czy w ykopującego dół (sahat) dla pochw ycenia sw ej ofiary (Ps 10, 9; 35, 7; por. Ps 140, 6). N iekiedy porów nuje ich P salm ista do lw a (’arV 22, 17b) czy do węża (nahaś — Ps 58, 5; 140, 4), do pszczół (debórim — 110, 12) püü do żmii ('aksüb — ; 140, 4), gdyż są niebezpieczni dla otacza- l^ p jb h ich ludzi. S ip o mężowie k rw i 191 däm im ) i zdrady (m irm äh Ps 5, 8), czyniący zło ( p ö 'o lil'ä Ä n — Ps 5, 7 itp.), u sta ich są pełne oszu­ stw a, a pod językiem m ają c h g g ą p E i zdradę (por. P s 10, 7; 12, 4). Czę­ sto P salm ista m r o m t S B r ow vch nieprzyjaciół, jak szukają św iadków

g w ałtu ('eUje 35, 1 1), tj. takich, którzy daliby się przekupić

do złożenia fałszyw ych zeznań na szkodę prześladow anego przez nich człowieka.

M etafory te i ty m podojiie już z n a tu ry sw ej niew iele m ogą nam pomlU do charakteH t||foki i|e jÄ y ja c i§ || w Psalm ach. N a tu raln ą trudność potęguje j e ą N a p i to ,H e często te różne m etafory w y stęp u ją w ty m sam ym Psalm ie. Mcffiha dla przykładu podać P salm 35. Raz tu nieprzyjaciele -są* przp ftp aw iem jako w of M mcy walczący z P salm istą (w. jffj), to z łó w jako kłusow nicy zastav|Jający nań sieci czy w ykopu­ jący dół (w. fj, czy jako procesow nicy (järib — w. 1) w ystaw iający fa ł­ szyw ych św iadków (w. 1 1), czy też jako j j ® napadające na sw ą ofiarę (w. 17), czy też jako szydercy, k tćjp y kpinam i zadają ból Psalm iście (w. 20.1:25). Łatw ości z jaką P salm ista zm ienia te różne m etafory ozna­ c z a j ^ je§6 nieprzyjaciół, w skazuje, że na podstaw ie ty ch m etafor jak

i oznaczeń nie m ożna bliżej nieprzyjaciół P salm isty ani też ich

w rogiej działalności.

J jlijp jr wniosek, jak i można z ty c h obrazów i określeń w yciągnąć to tej|g, że czciciele Jahw e, jak spraw iedliw y Hiob, muszą znosić w iele cierpień zarówno fizycznych jak i m oralnych od tych, którzy ich p rag­ ną odciągnąć od w ierności przykazaniom Jahw e, Je st bowiem znam

ien-48 U S . S T S tN IS Ł A W Ł A C H

rsĘ 2pś w Psalm ie dydaktycznym 119 jest często mowa o różnych nie- B rzäp ciÄ ach P salm is^i pilnie strzegącego P raw ||| którzy n a próżno usi- łtg||ą go odwieść od l l j wieraiości. Je st także charakterystyczne, że i w tym Psajjnie nieprz^ Ł d l l e Spalm isty są o|Sgj!śleni podobnym i nazw am i, lak tyj Psklmijch dzllkciiynnpch czy laÄfentacjach, a mianowicie ’5jeb p i 98), sali(w . 139), rä sa' (g . w. 95®.10)p§5rtft(w. 113), rödej (w. w. 84. 86. 150. l i i . 161), czys|ed (w. w. 21. 41. 64. life 85. l | | | Oto vi i l jcfeisze frag m en ty jz tego P lIH iu :

L udziggpyszni m i i|jjliż |||S a ja i ||! odstęp uję od Tw ego

G n ip p S m ię o g a |P i| z pow odu B B Is z n ik ó w [fijflita'irn] porzuca ją cy ch -T w e P raw o (w. 5®S3).

czy

■ D oły w yk op ali dla m nf e a p sMS ||ld im ] , którzy nie p ostęp ują S N B n ^ if iM ir a (w. 85). czy

C z ek J il na njlffli g r z B u f i s i l l i l M p ] . aby mi꣹Mftjć, a jdlililkważam U w e P raw o (w. 91).

c) Na tak ą in terp retację nieprzyjaciół P salm isty w skazuje i to, że |g |p |n iś c i prześladowani, przez sw ych nieprzyjaciół są w |fa M ie j p iiö ijl staw ieni jako ludzie niew inni, bez powodu cierpiący w ielkie udręczenia, różnorakie utrapiefiia (69, 2. 4. 18. 21; 86, 7; 109, 23). U fają jednak Jahw e, że przyjdzie im z pomocą," bo jfjflw szczególny sposób Bogiem tych, którzy są 'änäw lm i ’ebjóftm§|Pf4!40, 17; 70, 5) i tych, którzy szukają Boga i po­ trzebują Jego w y ilw ie n ia (’ohabe j esü 'ätekä). Często jest zaznaczone w Psalm ach, że owi 'ä r^u ü ^i czy 'ämwäjro, czy w reszcie ’ebjönim są to ludzie spraw iedliw i, gdyż te w yrażenia zacłiodzą w paralelizm ie czy to z 'ebed, tj. s ł u |l.|j a h w e ) (]§g;;86, 2; 109, |§ ), czy z ’em ńnim (Ps 12, 2), |l.;w ie rn i, czy z ä m q im (Ps 140, 14)JRj. spraw iedliw i czy j lsarim (Ps 140, 16), tj. prawi, czy z w y ra ja ||i häsid (Ps 12, 2; 86, 1), tj. pobożnym. ViW 8ft)Ui9 ci pritiSBadowani p r liz nieprzyjaciół jako ]§B §if|szukający Boga (Ps m i||ją c y Go (Ps 40, 17; 70, 9 6 9 , 37) i ufający Mu (9, 11; 86, 2), i wiedzący, że Jahw e ftM B i sąd (din) dlg. 'äni i przyzna słuszność jjraäspat) dla ’e b jja fe . i w ów czS jśpraw iedliw i będą sław&5§: Jego imię, pgttg i zasiądą przed Jego ofcSlcÄn (Ps 140, 1:3). W Ps 9, 11 P salm ista tak każe, yrołąp_ pr£eśladow arj|S|E lo sw ychjnieprzyjaciół:

U fać C jfW dą, którzy z n Ä T w e im ię, bo n ie oposzczasz sziM j f i y c h Cię, Jatrare-.

A ufn ość biedn ych [tiqPjjf 'änijjim] n ie .zaginie na v ig d i n ie bę<feie zapom niany na w iek i biec|j§|:ji’e{>jön].

Jahw e jest b ofcem twiercJżjpdla prześladow anych i biednych (m iś- Wab Zaddäfi— P s 9, 10) czy \ ||p p - n i ą ocalenjt ('oz j ‘sü 'ätz — Ps 140, 8).

Je st On dla nich dob ry (Ps 86, 5) i łaskaw y (hänän — P s 9, 14; 86, 3. 15. 16), bogaty w życzliwość (hesed — 69, 14. 17; 96, 5. 13. 15), m iłosierny (raham lm — P s 69, 6), m ający upodobanie w sw ym słudze (Ps 35, 27) i chętnie błogosław iący prześladow anem u (Ps 109, 26), poniżający pysz­ nych, a w yw yższający pokornych (Ps 113, 7-8, por. Łk 1, 46-55).

P rześladow any przez nieprzyjaciół modli się ufnie do Jah w e o pomoc, bo w ie, że go usłyszy (Ps 86, 6; 140, 7), odpowie n a jego prośbę ('änäh — Ps 69, 14. 17; 86, 17), zw róci uwagę (hiqsib ’äzan — P s 10, 17), obróci

nań ’alä’w lip- P s 69, 17) i mie u k ry je sweg<&blic2Ä (P s 69,

18), ale pow stanie na pomocj pnSJślacifwanemu do pokonarp|i;:jego nie­ przyjaciół (Ps 10, 12; 12, 6; $5, 2. 23) ®2.

Powyższe ted y analizy m o d l i S l p łieśladow anych, jak i ich w ffr- ności P raw u Bożemu w skazują, że nieprzyjaciółm i P s a lm f^ -g f są ci, ktoł§i|f lich pragną, odwieść od tej w jjjfności, w ykorzystując cz]f to ich różne nieszczęścia, jakie na nich spadają, czy to pow odując różne cier­ pienia fizyczne i m oralne.

E N p q g p l n s r a E p s a l m s s i p i h a l f

( j j e r e o ften arises th e problem o ffijsen im its” in th e P sa lm s p iit e t u t in g th e p s a lm ists . S in ce in th e s t u S e s th e PsaSnistssfare no longer id en tified w ith D avid th ere e x is ts an u n ceasin g discu ssion am on g sc h ojg| s n ot o n ly abou t th e id e n tifi­ cation o f the P sa lm ists them selv-ßs b u t also abou t the id en tifica tio n of their p erse­ cu tin g en em ies. No sa tisfa cto ry answ er has been given b y th ose w h o fo llo w in g S m en d ’s h f^ o th es is, w h ic h e x p la in s a c o lle ctiv e „I” in th e P sa lm s, considered t h e p ersecu ted to be th e d evou t (h a s td im ) Isra elite s and th e persecu tin g en em ies to be th e d islo y a l Isra elites w h o abandoned th eir L a w (Rahlfs). N o su ffic ien t a n sw e r has b een also giv en in th e stu d ies o f th o se w h o, regarding a cu lt th e origin o f th e P sa lm s, considered „ en em ies” to be: eith er sorcerers bringing about m isfortu n es on th e oth ers (M ow inckel), or fortigirt:fcnemies o f Israel jffhom th e Israelit kin gs intended to d efea t w ith J a h v e ’s h|Ep (B jikeniand ), or thfr-fälSÖ accu sers o f th e in ­ n ocen t (Schm idt), or th e ones w h o <Jggg£d th o se w h o sougjft sanctuary in th e tetjgg p ie (D elekat) or dem anded a righ teou s ju d gem en t (Beyerlin).

A fte r a critica l ex am in ation o f the Igb ove-m en tion ed opinions th e aiap or p re­ sen ted d ifferen t d efin itio n s o f „ en em ies” as w e ll as variou s J jh a n g es occu ring in th e P sa lm s as regards a denotation of „ en em ies” and th eir h o stile activ ities. On th e grounds o f th is m aterial and e sp e cia lly on thfjjjgrounds of contents o f th e prayers of th e p ersecu ted the author arrieved at th e conclu sion th a t „ en em iesE in the P s i|t a £ f ii|^ f p li^ p y m o u s p riv a te ind ivid u als jgho intenj|pd c o n s c g u s ly or u n - consciojfcftlyfllipdissuade th e P sa lm is t (Balia) from a f ||e l i t y |||o Jah ve and H is T e ­ stam ent.

62 P o ś l ic . B a r t h | l p i e E re ttu n g v o m T o d e in d e n in d iw a u ä tte m lfä a g e u n d

D a n k lii$ e r n d es A lte n lĘ k ta m e n ts , Z ürich 1947, s. 124— X46. P o ll G. J. Bjp t t e r -

w e c k, ’f/^öra* T h e & ö g ü c k e s W ö rte rb u c h z u m A ltć ń T e stca ń kn t, S t u t t ® i|f i9 7 0 , s. 28—43.