VOX PA TR U M 24 (2004) t. 46-47
Henryk KOWALSKI (Lublin, UMCS)
POA7YFEY MAA/MLY W RELIGII I PAŃSTWIE RZYMSKIM
W państwie rzymskim, już od najdawniejszych czasów, istniały związki między religią a polityką; bez religii państwo rzymskie nie było praktycznie w stanie funkcjonować. Wszystkie czynności publiczne musiały być poprzed zone przepisanymi wróżbami i rytuałami religijnymi, a władze państwowe (senat i urzędnicy) oraz kapłani mieli obowiązek czuwania nad ich prawidło wym przebiegiem*.
Podstawową sprawą były przy tym relacje między religią a władzami repu bliki rzymskiej, między sacrum i pu&iicum^. W rzymskim systemie religijnym kapłani nie stanowili w zasadzie odrębnej grupy związanej z funkcjonowaniem świątyń, lecz były to godności sprawowane przez obywateli^. Piastowano je z reguły dożywotnio, ale nie wykluczały one (z pewnymi wyjątkami) możliwoś ci obejmowania urzędów państwowych i zasiadania w senacie**. Kapłani nie posiadali jakiejś specjalnej władzy politycznej i pełnili raczej funkcje opinioda wczą w sprawach publicznych. Rozstrzygnięcia należały do urzędników posia dających określone imperium, którzy powinni uwzględniać zgłoszone przez kapłanów znaki wróżebne i ich interpretację, oraz zastrzeżenia odnośnie prze prowadzonych obrzędów lub zalecenia dotyczące podjęcia działań
przebłagal-' Por. A. W ardm an, Peiigio?! an d Siaiecra/t a/ncng rke Ro/naas, Bałtimore 1982, 22. 2 Por. J. Błeicken, Koiiisio?!e?t zwiscke?! sacra??! a?:d pabłica??!, „H erm es" 85 (1957) 446-480.
Na tem at kapłanów i ich funkcji w starożytnym Rzymie zob. m in.: G.J. Szemłer, Pke Priesis o /ik e Po??!a?! Pepabłic, Bruxeiłes 1972; D. Porte, Les do?!?:ears de sacró. Le preire a Po?ne, Paris 1989; M. B eard - J. N orth (ed.). Paga?: Priesis. Peiigio?! and Pow er m tke A/icien! Worłd, London 1990 (zwłaszcza: M. B eard, Priesdtood m ;ke Po??!a?] Pepabłic, 17-48; R. G ordon, Fro?n Pepabłic io Pri?!C!pafe.'pr?esf/!ood, refigio?! a?!d ideołogy, 177-198). W j. połskim: J. Scheid, Kapła?!, w: Człowiek Rzymu, pod red. A. G iardina, W arszawa 1997,71-104; H. Kowałski, K apłani i kofegia kapłańskie w Pzyr?ńe w / wieka przed Chrysfuser?!, VoxP 13-15 (1993-1995) z. 24-29,35-47. Lista kapłanów: J. Riipke, Pasii sacerdoia??!. Die Afiigłieder der Priesierscka/ie?! a?!d das sakrałe Funkiionspersonai rd??!iscł!er, grieckiscker, orierńaliscker a?!d itidisck-ckrisiłicker Kałie i?! der Siad? Po??! von 300 y.Chr. bis 499 ?!. Ckr., Teił 1-2, Stuttgart 2005.
" Por. G.J. Szemłer, Priesthoods a?!d priesdy careers i?i A?!cie?!i Po??!e, A N R W I I 16, 3, Berlin - New Y ork 1986, 2314-2331.
20 HENRYK KOWALSKI
nych$. Ostateczne decyzje w wymienionych sprawach podejmował jednak za wsze senat^.
Największy zasięg oddziaływania wśród wymienionych kapłanów miełi niewątpłiwie pontyfikowie, którzy tworzyli kolegium obradujące pod przewod nictwem pontifeksa maksimusa''. Funkcja pontifeksa należała do bardzo za szczytnych i znaczących w Rzymie, obejmowali ją z reguły przedstawiciele najwybitniejszych rodów patrycjuszowskich, stanowiła też dobrą podstawę do kontynuowania kariery połitycznej i osiągania najwyższych stanowisk państwo wych^. W kwestii genezy terminu pouft/eY już w starożytności istniało kilka interpretacji. W arron podaje:
„Sacerdotes urtiversi a sacris dicti. Pontufices, ut [a] Sc<a>e-voła Quintus pontufex maximus dicebat, a posse et facere, ut pojnjtifices. Ego a ponte arbitror: nam ab his Subiicius est factus primum ut restitutus s<a>epe, cum ideo sacra et uis et cis Tiberim non mediocri ritu fiant"^.
Według Kwintusa Mucjusza Scaewołi, znanego prawnika oraz najwyższego kapłana, termin ten wywodził się z połączenia słów: i /acere. Sam Marek Terencjusz W arron uważał, że termin ten pochodzi od słowa: pony - most, w tym przypadku od pony SuMc/ny'". Także greccy pisarze Dionizjusz z Hałi- karnasu oraz Płutarch podają wersję nazwy pochodzącej od terminu pony".
Pontyfikowie czuwaii nad przestrzeganiem rytuałów i przepisów sakral nych, zajmowali się formułowaniem modlitw publicznych oraz dokonywali aktów oczyszczających. Mieli przy tym uprawnienia do nakazania powtórzenia obrzędów (tnyfnMraho) wraz z ceremoniałem przebłagalnym (pMcn/ton). Nie mniej istotne znaczenie miały uprawnienia pontyfików dotyczące kalendarza: określali oni liczbę dni świątecznych oraz zakres czynności, które można było w te dni wykonywać. Wyznaczali także <Aey cooi:f:a/ey oraz decydowali o
wpro-5 Por. J. Scheid, Re prefre et te magistrat. Kę/tetriony sur tes sacerdotes et droit pabtic a /a /in de /a Eepndidyne, w: Des ordres a Korne, ed. C. Nicotet, Paris 1984, 243-280; H. Kowalski, Kota polityczna kapłanów w Kzymie w okresie sckytku Kepudtiki, w: W 2500-tecie powjtatita Kepubtiki Kzymskię/, pod red. A. Kunisza, Katowice 1995, 31-51.
6 Por. D. Jost de Treville, Senatus et reiigio. Aspects o / tke Koman Senates Kote in tde State Ke/tgton daring t/te Keputdic, Diss., Chapei Hiil 1987.
7 Por. F. Van Haepern, Re cottege ponti/tcal (3'""* s. a.C. - 4*'""' y. p.C.). Contribution a tefade de ta retigton pablityae romaine, Bruxelles - Romę 2002.
a Por. D.E. Hahm, Koman noinlity and tde tkree major prteyt/toody j2t8-7ó7 R. C.). „Trans- actions and Proceedings of the American Phiiological Association" 94 (1963) 73-85; Szemler, 77te Krteyty, s. 104-137; tenże, Krteytttoody, s. 2314n.
'' M. Varro, De lingua Radna V 83, 2-3.
Podobnie gramatyk z IV wieku po Chr. Serwiusz, w komentarzu do Eneidy Wergiliusza II 166: „Ex quo etiam causa Kom/icey a ponte yad/icio qui primus Tibri impositus est. apellatos tradunt, sicut Saliorum carmina loquuntur".
" Por. Dionysius Halicarnassensis, Antipaitatey Komanae II 73; Plutarchus, tVama 9, 3; zob. szerzej dyskusję: Van Haepern, Re cottege ponaj/ico/, s. lOn.
PCW77F&Y M/tATMDS W REUGH I PAŃSTWIE RZYMSKIM 21 wadzeniu w danym roku dodatkowego miesiąca zwanego mferca/anus. Orze kali także o ślubach (vofa) oraz w kwestiach rytuału pogrzebowego. Pełnili również funkcję ekspertów religijnych senatu i zgromadzeń ludowych oraz urzędników* *^.
Najbardziej znaczącą funkcją kapłańską w starożytnym Rzymie była god ność najwyższego kapłana (ponń/in Liwiusz podaje jego genezę:
„Numa Pompiiiusz mianował następnie pontifeksem maksimusem Numę Marcju- sza [...], jednego z senatorów i jemu powierzył szczegółowy spis i opis całej służby bożej "'3.
Początkowo mianował go król, potem wybierali kapłani-pontyfikowie, lecz już przed 212 r. przed Chr. wprowadzono jego wybór przez 17 tribus wylosowa nych spośród 35 wszystkich. W 104 r. przed Chr. na podstawie DorutiM ustanowiono wybór wszystkich kapłanów przez comma Ir;/? u urn. System ten usiłował potem obalić Sulla przywracając cooplańo, jednakże w 63 roku przed Chr. /ex tabteua ponownie wprowadziła wybór przez 17 tribus*"*.
Podstawowym problemem w literaturze naukowej jest ścisłe określenie jego funkcji i pozycji w państwie. Jest to związane z interpretacją samej na zwy: W starszej historiografii pojawia się tłumaczenie: na/-wyźszy kap&H!*3. Część współczesnych badaczy określa go jedynie jako naj wyższego pontifeksa: przewodniczącego kolegium pormyicM*^. Inne najwyższe kompetencje religijne wypełniali: rax jacrorum //am en Dta/fy. Były to funkcje, które kontynuowały obowiązki królewskie. W początkowym okresie najważ niejszym w strukturze religijnej był prawdopodobnie re.x Aacroram (wykluczo ny z kariery politycznej). Rzymski gramatyk z II wieku po Chr. Pompejusz Festus wymienia następującą kolejność rangi kapłanów w Rzymie:
„Ordo sacerdotum aestimatur deorum [ordine, ut deus] maximus quisque. Maxi-
mus videtur Rex, dein Diałis, post hunc Martiałis, quarto łoco Quirinałis, quinto pontifex maximus"'^.
'2 Por. Van Haepern, t e coiiege ponti/tcai, s. 215n.
*3 Livius, Ab arbę condita I 20, tłum. A. Kościółek: Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, !, Wrocław 1968, 28.
'** Por. tamże XXV 5, 2; Cicero, De iege agraria 2,18; zob. L. Ross Tayior, 77te tiecdon o/fbe Pcmi/ex Afarimas in tbe ta tę Repabiic, „Ciassical Phiłology" 37 (1942) 421-424; Van Haepern, t e coiiege ponti/tcai, s. 120n.
'3 Por. G. Wissowa, Reiigion and Raitas der Romer, Munchen 1912, 511n.; J. Bleicken, Oberponti/er and Ronajttai/coiiegiatn. tin e Stadie zar rom tcben Saicraifet/assang, „Hermes" 85 (1957) 345-366.
Por. J. Riipke, Die Reiigion der Romer, tin e tin/abrung, Munchen 2001, 211; J. Cham- peaux, t a re/igicn romaine, Paris 1998, 95; F. Van Haeperen, Grand-pretre oa /uerop/tnnfe. te s tradactions grecęaes da terme ponti/ex, „L'Antiquitś classique" 73 (2004) 149-163.
22 HENRYK KOWALSKI
Dopiero potem wzmocniła się pozycja pontifeksa maksimusa, który przejął kontroię nad wszystkimi miejscami komunikacji między bogami i łudźmi, a jego funkcja stała się jednocześnie połityczną'^.
Kompetencje pontifeksa maksimusa dotyczyły zarówno spraw rełigijnych, jak też i państwowych. Liwiusz we wspomnianym fragmencie określa zakres
spraw, jakie powierzył mu Numa Pompiłiusz:
„[...] jakie zwierzęta i komu, w których dniach i przy których świątyniach ma się składać w ofierze i skąd brać na nie pieniądze [...]. Do niego miał się udawać łud po poradę, aby przez zaniedbywanie obrzędów ojczystych, a przyjmowanie obcych, nie wkradło się do służby Bożej (dini/m?/! ars) jakieś zamieszanie. Zresztą nie tyłko ku czci niebian miał uczyć arcykapłan, ałe i tego, jak naieży urządzać pogrzeby i przebłagania słać duchom zmarłych, jakie znaki cudowne, czy to pioruny, czy inne znaki widziałne, uważać za ważne i jak je zażegnywać (prcdigM CHrare)"*^. Festus podaje następujące rodzaje działalności pontifeksa maksimusa:
„Maximus pontifex dicitur, quod maximus rerum, quae ad sacra et rełigiones pertinent, iudex sit vindexque contumaciae privatorum magistratuumque"^°. J. Błeicken wymienia następujące urzędnicze uprawnienia przysługujące po- ntifeksowi maksimusowi:
1) . iwipenM/T! - reprezentował on państwo w sprawach rełigijnych. Zwoły wał i kierował obradami specjalnych zgromadzeń ludowych w sprawach sakral nych (corniha CMrtafn) i testamentowych (corniha ca/afa). Miał również pewne uprawnienia w zakresie prawa cywilnego i karnego. Jego impermm było jednak ograniczone, zabierał głos dopiero na wezwanie konsula.
2) . atcsp/ciMf?! - prowadził obserwacje znaków zsyłanych przez bogów przed com/ńa ca/afa, ałe nie przysługiwały mu aa^picfa majdma.
3) . pofesfażs - przewodniczył obradom kołegium pontyfików, których część
(rex /7amme^ minoras) była przez niego mianowana (capho). Nie
podejmował jednak samodziełnych decyzji, które zapadały kolegialnie^'. Do zakresu kompetencji pontifeksa maksimusa natężał również nadzór nad działałnością kołegium westałek. Miał prawo ich wyboru, a także sądownictwo (tHtfictMw) za przewinienia westałek^. Prowadził również zapisy w
'8 Por. M. Beard - J. North - S. Price, /?e/;'g;onr o / Dome, voł. 1, Cambridge 1998, 55n. " Livius, A/? nrbe condiM ł 20, tłum. A. Kościółek s. 28-29.
2° Festus, De rerbornm Mgni/lcnm, ed. Lindsay, s. 113. 2' Por. Błeicken, (%erpond/ex, s. 345-366.
22 Por. Van Haepern, De codege ponti/iea/, s. 96n.
28 Por. Festus, De twAorum s/gni/icntn, ed. Lindsay, s. 113: „Maximi annałes appeiłabantur, non magnitudine, sed quod eos pontifex maximus confecisset"; zob. W. Frier, „Dihn Anna/ej Ponti/ienm Marri/nornn! tAe Dr/gin.s o / tAe AnnaAsAc 7*rndiuon, Roma 1979.
POAT/FFY MAY/MDS W REH G H [ PAŃSTWIE RZYMSKIM 23 Już od początku RepubHki funkcja ta ścisłe wiązała się z polityką. Stano wisko pontifeksa maksimusa było nie tyłko wysoką godnością kapłańską, ałe dawało również konkretne wpływy polityczne^. Osiągnięcie tej godności było jednym z najważniejszych elementów kariery politycznej. Początkowo mogli je sprawować wyłącznie patrycjusze. Na mocy ustawy Ogułniuszy z 300 r. przed Chr. zostali do kolegium pontyfików dopuszczeni plebejusze^. W 254 roku przed Chr. Tyberiusz Coruncanius osiągnął jako pierwszy z płebejuszy god ność pontifeksa maksimusa^. W 132 r. przed Chr. pontifeks maksimus Publiusz Kornelius Scypion Nazyka dokonując, jak udowodnił J. Linderski, cortsecraho capifM, ogłosił Tyberiusza Grakcha jako Ziowio sacer doprowadzając do ucieczki jego zwolenników i śmierci trybuna^.
Z I wieku przed Chr., z okresu przed Augustem, znanych jest pięciu naj wyższych kapłanów: Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus (ok. 103-89), Kwintus Mucjusz Scewola (ok. 89-82), Kwintus Cecyiiusz Metellus Pius (81-63), Gajus Juliusz Cezar (63-44), Marek Emiliusz Lepidus (44-12)28. Wydatny wzrost znaczenia politycznego najwyższego kapłana nastąpił w Rzymie za pontyfika tu Kwintusa Mucjusza Scewoli (89-82). Zasłynął on również jako wybitny filozof i prawnik, zwłaszcza w zakresie prawa sakralnego2^. W okresie I wojny domowej w Rzymie włączył się aktywnie w wir wydarzeń politycznych, opo wiadając się po stronie Sulli. Stało się to zresztą powodem jego śmierci, gdyż w 82 r. zamordowałi go zwolennicy młodego Mariusza. Charakterystyczne, iż wydarzyło się to mimo piastowania przez Mucjusza Scewolę najwyższej funkcji sakralnej^". Następca Scewołi - Kwintus Cecyiiusz Metellus Pius nie odegrał szczególnie znaczącej roli politycznej^*.
Nowe aspekty do funkcjonowania i znaczenia godności najwyższego kapła na wprowadził Cezar^. w 63 r. przed Chr. rozpoczął starania o to stanowisko, mimo iż swoje kandydatury zgłosili również dwaj zasłużeni politycy i kapłani: Por. A. Heltweg, Die poiiiisc/te Bedeaiang der rdmiscden Oberponajtkares, Diss., Koln 1952.
23 Por. Riipke, Fasa sacerdo!M,n, Teil 2 , 1621n.
24 Por. Livius, Periocbae 18: „T. Coruncanius primus ex plebe pontifex maximus creatus est"; zob. Szemler, 77te Priests, s. 78; Riipke, Fasa sacerdofum, Teil 1, 61.
22 Por. J. Linderski, ćwierć 7y6enaszn Gra/:c/ia, Poznań 1997, 5n.
24 Por. Szemler, 7*be Priests, ss. 124, 129, 131-132, 134; Riipke, Fasd sacerdorum, Tei) 2, 947; 1159; 833; 1057-1059; 737-738.
22 Por. G. Lepointe, g . Maciuś Scaevoia, I: 3a we ci sou oeuyre jaridayar. 5es dociriaes sur ie droit ponajtca/, Paris 1926; O. Behrends, Die WisseascAa/is/e/trc im Zivdrec/ii des g . Mac/as Scaefc/a Pona/ex, Gottingen 1976.
3° Por. Appianus, Be/ia ctTi/ia I 88; Florus, Fpaome II 9, 13; Va)erius Maximus, Facioram dicioram memoraMiam 1X11,2.
3' Por. Szemler, Fbe Priests, s. 129; Riipke, Fasa sacerdotam, Teil 2, 833.
32 Por. R. Stepper, Der Oberpoanyikaf vcn Caesar bis Aerva. Zwiscbea Fradition and /nno- vaaon, w: C. Bartsch - U. Egethaaf-Gaiser - R. Stepper (Hgg.), Zwiscben Krise and Ai/tag. Antike Redgionen im Miae/meerraum, Stuttgart 1999, 171-185.
24 HENRYK KOWALSK!
Kwintus Lutacjusz Katułus (konsui z 78 r. oraz cenzor z 65 r.) i P. Serwiłiusz Watia Izaurykus (konsul z 79 r.). Jak podają Płutarch, Swetoniusz i Kasjusz Dion, postanowił on osiągnąć najwyższy pontyfikat za wszełką cenę, przede wszystkim za pomocą przekupstw wyborczych. Swetoniusz dodaje przy tym, iż Cezar potraktował te wybory tak prestiżowo, że wychodząc z domu na zgro madzenie, miał powiedzieć matce: „domum se nisi pontificem non reversu- rum"33. Cezar już od młodych łat zdawał sobie sprawę z rołi funkcji kapłań skich w działałności połitycznej. W 87 r. przed Chr. został on mianowany kapłanem Jowisza (/łamen Dta/fy), w 73 r. przed Chr. wszedł do kołegium pontyfików na miejsce swego wuja M. Aureliusza Kotty^.
Cezar przywiązywał bardzo dużą wagę do funkcji najwyższego kapłana. Stanowisko to było mu wiełce pomocne w realizowaniu cełów politycznych: osiągnięcia najwyższej władzy w państwie, a w późniejszym okresie także ubóstwienia^. Jak podaje Swetoniusz, w 62 roku przed Chr. uchroniło go ono przed działaniami senatu, który siłą chciał pozbawić go funkcji pretora: Cezar odesłał łiktorów, zrzucił urzędniczą togę (toga praete/rta) i schronił się w swym mieszkaniu, gdzie jako port/t/ĆY majcńwtzy był nietykalny^. Przydatne okazało się również ono w jego działaniach politycznych już w okresie konsu latu w 59 r. przed Chr. Wykorzystał go m.in. przy przeprowadzeniu adopho Publiusza Kłodiusza, a także w działaniach przeciwko drugiemu konsulowi M. Kałpurniuszowi Bibułusowi, który próbował zastosować obstrukcję reiigijną, przez ogłaszanie obserwacji nieba^.
Szczególnego znaczenia funkcja ta nabrała jednak w okresie II wojny do mowej i dyktatury Cezara. Postanowił on wówczas rozszerzyć swoje kompe tencje w zakresie religijnym. W 47 roku przed Chr. Cezar został wybrany augurem. W ten sposób uzyskał dodatkowe uprawnienia do prowadzenia aus picjów. Symbolem tego stały się monety wydawane przez Cezara, na których pojawia się zakrzywiona laska augurałna - /ifMMy^. Część badaczy interpretuje to nie tylko jako oznakę auguratu, ałe także najwyższe imperium połityczne oraz zwierzchnictwo rełigijne jako pontifeksa maksimusa^. Znalazło to odz wierciedlenie w propagandzie połitycznej Cezara, w której stanowisko ponti feksa maksimusa podkreśłało jego wyjątkową pozycję jako człowieka, który osiągnął najwyższe godności i zaszczyty, dające mu władzę polityczną i religijną.
33 Por. Plutarchus, Caesar7; Suetonius, Caesar 13; Cassius Dio, /Rstorto Romana XXXVII 37. 3" Por. L. Ross Taylor, Caesars Rar/y Career, „Classical Philology" 36 (1941) 113-132. 33 Por. G. Huber, t/ntersttcbangen za Caesars Oberpontt/ikat, Diss., Tiibingen 1971; S. Wein- stock, D;Ta.s /ubus. Oxford 1971, 28n.
36 Por. Suetonius. Caesar 16. 33 Por. Huber, t/ntersac/tungen, s. 58n.
33 Por. M. Crawford, Roman Repab/icam Coinr, vot. 1, Cambridge 1974, No. 456/1 a-b; 466/1; 467/1; 467a-b.
39 Por. L. Morawiecki, 5ymbo/e arzfdow rebgt/nycb na monffac/i repubbkt rzymrkay, w: Rebgte w sw/ec/e starożytnym, pod red. D. Musiał - M. Ziółkowskiego, Toruń 1993, 72-79.
PONT/PEJf MAA7Mt/S W RELIGII ! PAŃSTWIE RZYMSKIM 25 Na monetach Cezara z tego okresu znalazły się symboie reiigijne związane z wykonywanymi funkcjami kapłańskimi: szpiczasta czapka kapłańska (apex), topór (yccttrM), kropidło (arpergiWurM), czerpak (yimpu/um), zakrzywiona iaska auguraina (/tfutn), rytualne naczynie (capty) oraz legendy AVGVR PONT MAX. W latach 49-48 wybito denary Cezara, na których znalazły się symbole religijne związane z urzędami kapłańskimi: apex, securit, aypergi//Hf?i, sifnpM- /ttm. Znaki te, a także następne symbole (/t/Mtu i cap;\) pojawiają się również na aureusach z 47 r. (z legendą: CAESAR DICT ITER), aureusach Aulusa Hircjusza z 46 r. (z legendą: A HIRTIUS PR, C CAESAR COS TER) oraz denarach Cezara z 46 r. (z legendą: COS TERT DICT ITER, AVGVR PONT MAX). L. Morawiecki wysunął hipotezę, iż kumulację tych symboli można interpretować nie jako przedstawienie poszczególnych funkcji kapłańskich, ale jako zapowiedź wyjątkowej pozycji religijnej Cezara^.
W napisach poświęconych Cezarowi, pochodzących z terenu Grecji, zwła szcza po bitwie pod Farsalos, podkreśla się związki jego władzy politycznej i religijnej w oznaczeniach: imperator - pontifex maximus (arc/HereiA?), przy czym drugi tytuł zastępowany jest też określeniem f/teos - „bóg""**. Także w inskrypcjach italskich poświęconych Cezarowi podkreślane są związki jego władzy politycznej i religijnej, pojawiają się zestawienia: imperator - pona/e* maiimMS - pare/w pafrtae". L. Ross Taylor sugeruje, iż pontyfikat Cezara był jednym z etapów kwalifikujących go „to divine rulership", E. Taeger uważa go za początek kształtowania władzy charyzmatycznej dyktatora*".
Śmierć Cezara i kolejne wojny zapoczątkowały nowy etap dziejów Rzymu. Efektem było wprowadzenie nowego ustroju - pryncypatu. Początkowo funk cja pontifeksa maksimusa, za wsparciem Antoniusza przypadła późniejszemu triumwirowi Markowi Emiliuszowi Lepidusowi, który początkowo próbował nawiązywać do tradycji cezariańskiej. Na monetach z 43 r. przed Chr. pojawiają się: opar, a.sperg;7/Mm, ^impu/um, .securit". Przegrana w wojnie peruzyńskiej zmieniła jednak pozycję Lepidusa, który odtąd traktował funkcję pontifeksa maksimusa jako zaszczyt.
Por. Crawford, Poman Pepab/tcntn CcńM, No. 443/1; 456/la-b; 466/1; 467/la-b. Na temat interpretacji tych monet zob. A. Alfóldi, 77te Mam /t.specK o/Po/tdca/ Propaganda on Co/nage o / t/te Poman Pepab/tc, w: ŁYsny^ /n Pontan Co/nage Presented to Ł/aro/d A7atang/y, ed. R.A.G. Carson - C.H.V. Sutheriand, Oxford 1956, 63-95; Morawiecki, Symbc/e urzędów re//g//'nycb, s. 72-79.
4' Por. A. Raubitschek, Ep/grapbtca/ notes on Ła/tas Caesar, „Journal of Roman Studies" 44 (1954) 65-75.
42 Por. Stepper, Der Oberponap/ca;, s. 174n.
42 Por. L. Ross Taylor, 77te D/wn/ty o/tbe Poman Łmperor, Moddleton 1931,59n.; F. Taeger, C/tar/snta, Bd. 2, Stuttgart 1960, 124n.; Weinstock, DtTas /a/tas, s. 31n.
44 Por. Crawford, Poman Pepab/tcn/n Co/ns, No. 489/1-3; zob. L. Morawiecki, Po//t/cn/ Propaganda tn t/te Cotnage o/t/te Łatę Poman Pepab/tc, Wrocław - Warszawa - Kraków 1983,77n.
26 HENRYK KOWALSKI
Charakterystyczne było, że mimo jego klęski militarnej Oktawian nie po zbawił go stanowiska, także po zakończeniu wojny z Antoniuszem^. Nie było to rezultatem lekceważenia przez Augusta tej funkcji religijnej i jej znaczenia; Lepidus prawdopodobnie był tylko nominalnym kapłanem, kontrolowanym przez Augusta. Na monetach Oktawiana wybitych w 37 r. przed Chr. pojawia ją się te same symbole urzędów kapłańskich, co na wspomnianych monetach Cezara: yzwpzz/Mzrz, aypergz//HfM, capó' i /z/trzzy^. L. Morawiecki interpretuje to jako nawiązanie do tradycji Cezara oraz roszczenia do urzędu pontifeksa m aksim usa^. W 29 r. przed Chr. przy zamknięciu bramy Janusa augurmm ya/trńy odbyło się z udziałem kolegium augurów, ale bez Lepidusa. Podobnie w 17 r. przed Chr. urządził /ud; ynecM/nrey bez konsultacji z pontyfikami, ale AV-rz'rz yacrzy /aczt/ndzy^.
Nawiązaniem do tych działań są reliefy z Ołtarza Pokoju (Ara Pacls) Augusta. W rytualnej procesji biorą udział członkowie najwyższych kolegiów kapłańskich. Princeps jest przedstawiony obok flaminów, ale wyróżnia się togą zarzuconą na głowę. W literaturze pojawiają się różne interpretacje tej procesji. P. Z anker uznaje to za symbolikę odwołującą się do stanowiska najwyższego kapłana^. G.W. Bowersock uważa, że płaskorzeźby te odnoszą się do yzzpp/z- czz/zozzey z okazji objęcia przez Augusta funkcji najwyższego kapłana, inni, że są to yupp/icafioney z 13 r. przed Chrystusem^".
W 12 r. przed Chr., po śmierci Lepidusa, pontifeksem maksimusem zostaje wybrany August. W 7?ey geyfzze dz'yz Angny/z podaje on, że z całej Italii napłynęły wówczas niezliczone tłumy, by wziąć udział w zgrom adzeniu^. Już dwa mie siące później dedykował świątynię Westy z napisem: Imp. Caes. Aug. Po- nt.max.$2. Od tego momentu władza religijna zostaje całkowicie połączona z władzą polityczną. August przekształca tę funkcję w rzeczywiste stanowisko najwyższego kapłana, „głowy religii rzymskiej". Charakterystyczne jest przy tym łączenie funkcji kapłańskich przez Augusta. W 7?ey geyfne zźzrz AMgzry/z cesarz pisał:
4$ P o r. P ey geyzae z7/v/ AzzgzzyzZ 10.
**6 P o r. C ra w fo rd . Pozaazz Pepa/z/Zcaza CzzZay, N o . 5 37/1; 538/1.
47 P o r. L . M o ra w ie c k i. W /az/za zr/zaz-yzzziaZyczna u, PzyzaZe a yc/zy/kzz PeptzMZkZ 4 4 -2 7 p .n .e ., R z e s z ó w 1989, 230; te n ż e , 5 y z a i,c /e izz-zpzZzźw re/Zgz/ayc/z, s. 77.
48 P o r. R . S te p p e r, AzzgzrsZzzy ez yacez*z7oy. Cazez-yzzzr/zzzagea zaz a róza/yc/zea P a / r e r a/y Pz-Zeyzez-, S tu t tg a r t 200 3 , 112n.
46 P o r. P. Z a n k e r , AzzgayZ z p ozpga o/zz-azzźw. P o z n a ń 1999, s. 127n.
6" P o r. G .W . B o w e rs o c k , 7/a* Pzzzzzz/zrazc o / AzzgayZzzy, w: PeZw eea z'epa/z/Zc a za/ Ezzzpzz*?. /zzZ<?z*prz'Zazzzzzz.s o / Aagzzyzzzy aaz/ /zo /YzzzrzpaZc, h rsg . v o n K .A . R a a f l a u b - M . T o h e r , B e r k e l e y - L o s A n g e le s - O x fo rd 1990, 380-394: R . B illo w s, 77ze z-e/ZgZz?ay procryyZ oa o /z /te Az-a Pazrzy Azzgzzy- zae; Azzgzzyzay' yapp/ZzzazZo za 73 P .C ., „ J o u r n a l o f R o m a n A rc h a e o lo g y " 6 (1 9 9 3 ) 80-92.
8' P o r. P e r g crzae z/zYZ AzzgzzyzZ 10.
87 P o r. J. S c h e id , Azzgayze ez /e gz-azzz7 poazz/żcaz. Po/Zaz/zze ez z7rz?Zz yazrz-p azz z/e/uzZ z7a Pz-ZacZpaz, „ R e v u e H is to riq u e d e D ro it" 77 (1 9 9 9 ) 1-19.
ROATIRRA* MAYIMI/A W RELIGII ] PAŃSTWiE RZYMSKIM 27 „Byłem najwyższym kapłanem, pontifeksem (48 r. przed Chr.), augurem (41-40), członkiem kołegium: AV-flr! jacrly /aclandlj, (ok. 37) kołegium: jeplemwlr; epa- /onej, (16), członkiem: /ellales, jodalej 7*llll, Rralres A ry a le ^.
W ten sposób August zapoczątkował skupianie w ręku princepsa wszelkich kompetencji przysługujących kapłanom, członkom najważniejszych kolegiów, a funkcja pontifeksa maksimusa połączona została z reałną władzą religijną^. Na podkreślenie zasługuje też fakt, że od czasów Augusta jednym z podstawo wych działań pontifeksa maksimusa staje się jego funkcja ofiarna. Posągi, płasko rzeźby i monety ukazują go jako kapłana odzianego w togę z nakrytą głową jako ofiarnika"". August powiązał je również z łicznymi reformami religijnymi, przy wracającymi m.in. stare kulty. Całkiem nową działalnością była reforma przewi dująca dzielenie miasta na XIV regionów i 265 vici, związanych z Larey Compi- la/ey. Jednocześnie najwyższy pontyfikat był kontynuacją łinii zapoczątkowanej przez Cezara. W 2 r. przed Chr. August otrzymuje tytuł pater pafriae, co w dalszej perspektywie stawało się jednym z czynników prowadzących do deifikacji"".
Zmiany zapoczątkowane przez Augusta kontynuowali później następni cesarze. Tyberiusz przyjmuje tytuł pontifeksa maksimusa od 10 marca 15 r. po Chrystusie^. Podobnie jak A ugust skumulował on w swym ręku kom peten cje religijne przynależne członkom najwyższych kołegiów kapłańskich"". Prze prowadził on dałsze reformy dotyczące kolegiów kapłańskich. Funkcja kapłana Jowisza (/lawet! Dia/ly) stała się dziedziczna z ojca na syna. Zezwolił też na dłuższą niż dotychczas jego nieobecność w Rzymie („dłużej niż dwie noce, tyłko nie w dniach ofiary publicznej i nie częściej jak dwa razy do roku"). Zmienił też prawne ograniczenia dotyczące /JawZwca Dia/iy^.
Podobną funkcję sprawował Kaliguła. Jeszcze przed sukcesją po Tyberiu- szu był: soda/iy AMguyfa/iy, yoifa/ty 7%ay, /rafer arra/iy i/elia/Zy. W 31 r. po Chr. został pontyfikiem, a przed 37 r. po Chr. augurem. Funkcję pontifeksa maksi musa osiągnął 18 marca 37 r. po Chrystusie"".
Z czasem łączenie najważniejszych funkcji kapłańskich stało się jednym z elementów przygotowań do sukcesji pryncypatu. Jednocześnie wraz z prze jęciem władzy państwowej cesarz zostawał najwyższym kapłanem "'. Po adopcji Nerona przez Klaudiusza w 50 r. po Chr. zostaje on przyjęty do <yaaffMor awpńyyfwa co/Zegia (pontyfików, augurów, XV-vZrZ yacrZy /acZaacZZy oraz
33 Rej gejlae dlw Aagajll 7.
54 Por. Beard - North - Price, Rellglonj o / Romę, s. 191n. 53 Por. Zanker, Angojf, s. 133n.
35 Por. I. Gradeł, Dmperor Worjfap and Roman Re/ig/on, Oxford 2002, 109n., 261n. 55 Por. Stepper, Der Oberpona/lcot, s. 181n.
38 Por. Stepper, Angajlnj, s. 45n. 55 Por. Tacitus, Annales III 71, 2. 3° Por. Stepper, Aagartaj, s. 47n.
28 HENRYK KOWALSKI
V//-y;'r; cpM/oncj). Na aureusie Nerona pojawiają się symbole: LifMMS (oznaka augura), yimpn/um (symbol pontifices), trójnóg do libacji i ofiar - symbol AV-Wr; Mcrts oraz patera - czara libacyjna, symbol yep tern pin epa/o-aes i napis: „Sacerd (os) Coopt (atus) In Omn (ia) Conl (egia) Supra Num (erum) Ex S (enatus) C (onsulto)"^.
Kontynuację polityki w tym zakresie prowadzili następcy dynastii julijsko- klaudyjskiejó^. Galba za zasługi w Afryce i Germanii adoptowany do 3 kole giów. (JćF-pin, ^oda/e^ Filii, sorfa/M Aaga^ta/e^ C/aadta/e^), a po wyborze na cesarza przyjął tytuł najwyższego kapłana^*. Oton od 57 r. po Chr. był człon kiem koiegium Fratrem Arva/as, a 9 marca 69 r. po Chr. przyjął tytuł: ponf(/ex majM/wa^s. Witeliusz po zwycięstwie nad Otonem i przybyciu do Rzymu 18 łipca 69 r. również przyjmuje tytuł pontifeksa maksimusa^. Wespazjan przed diay trapera był członkiem dwóch kolegiów. Funkcję pontifeksa maksi- musa objął w 70 r. po Chrystusie**?. Jego następcy: Tytus i Domicjan jeszcze za panowania ojca zostałi wybrani do najwyższych kolegiów^.
Charakterystyczna jest również tytulatura cesarza Nerwy, który w dias trapera (18 września 96 r. po Chr.) przyjął obok tytułów imperatora, Cezara, Augusta i pater patrtae oraz prerogatyw władzy państwowej: trapertara procca- sa/are i trtbaatcta poresfas także stanowisko: pona/e.x raaxtraa^^. System ko- optacji do najwyższych kolegiów w połączeniu z tytułem pontifeksa maksimusa utrzymał się aż do IV wieku po Chrystusie?**.
Rozszerzone zostały również kompetencje najwyższego kapłana: decrefura poaft/tcara, arrcgańo (przy adopcji), capa o, kontroła nad pogrzebami itd., zwierzchnictwo nad westałkami. Jedną z podstawowych funkcji były ofiary. Na łuku Trajana w Beneventum z 114 po Chr. występuje on jako por:ft/ex majrtmtes w scenie ofiarnej w todze i captte vetafo. Podobnie na kolumnie Trajan przedstawiony jest podczas składania ofiary z nakrytą głową?*. W III wieku cesarze zaczęli występować także jako kapłani innych kultów np. Helio gabal jako najwyższy kapłan syryjskiego boga Elagabala?^.
62 H. Mattingly - E.A. Sydenham - C.H.V Suthedand (ed.), 77te Koman /mperńd Cotnage, vol. 1, London 1923, No 95-99; por. M.W. Hoffman-Lewis, The Obicia/ PriesM o / Koma ander /Ar dado-C/aadians. A Study o /td e JYcfndry /ront 44 R.C. fo 65 A.D., Romę 1955, 134.
Por. L. Schumacher, Dte taer do/ten rontisc/ten Prtesterdodegten anfer den F/avier, den Anfontne and den Sewerem (69-235 n.C/tr.J, ANRW 11 16, 1, s. 655-819.
62 Por. Suetonius, Gadta 8; zob. Stepper, Aagasrns, s. 53n. Por. Schumacher, Priesterdodegien, s. 738-739.
66 Por. Suetonius, fdedas 11; zob. Van Haepern, Le ccdege ponapca/, s. 137-147. 62 Por. Stepper, A ngażuj, s. 58n.
66 Por. tamże 61n; zob. Van Haepern, Le codege ponapca/, s. 131. 6'' Por. Stepper, Augustas, s. 63n.
2° Por. Van Haepern, Le codege ponapca/, s. 148n. 2* Por. Stepper, Aagtcstar, s. 160.
PCWT/PEY MAA7MES W RELIGH I PAŃSTWIE RZYMSKIM 29 Po przyjęciu chrześcijaństwa cesarze nadal używali tytulatury pond/e* wa- YifntLy. Prowadziło to do pewnego konfliktu między funkcją a wiarą chrześci jańską^. Konstantyn jako najwyższy kapłan wydal dekret przeciw magii i wróż bom oraz krwawym ofiarom?". Konstancjusz II na mocy uprawnień pontifeksa maksimusa przeprowadził ustawodawstwo przeciwko niszczeniu grobów?^.
Dla Juliana Apostaty przyjęcie tytułu pontifeksa maksimusa stanowiło podstawę dla jego działań, zmierzających do przywrócenia rangi kultom po gańskim. W tym celu przeprowadził reformy dotyczące kapłaństwa, które miały na celu wprowadzenie jednolitej struktury kapłanów, związanych z dawnymi kultami?^. Już wcześniej uwypuklał znaczenie funkcji kapłańskich w działalnoś ci cesarzy??. W listach podkreślał znaczenie swojej funkcji najwyższego kapła na, domagając się posłuszeństwa od mianowanych przez siebie arcykapła nów?^. Własnoręcznie dokonywał ofiar krwawych, co było nawiązaniem do swoich poprzedników z czasów pryncypatu?^. Jego następcy mimo rezygnacji z reform Juliana dalej używali tego tytułu.
Dopiero cesarz Gracjan zrezygnował z tego tytułu***'. Sprawą dyskusyjną jest data oraz powody rezygnacji. Większość badaczy przyjmuje, że miało to miejsce miedzy 379 a 382 r. po Chrystusie^'. R. Stepper twierdzi, że na Gra cjana miał wpływ św. Ambroży z Mediolanu i łączy to ze sprawą posągu Wiktorii oraz dekretu dotyczącego westalek. Określa go jako symboliczny gest Gracjana z jego „antiheidnischen Massnahmen"^. W 379 r. Teodozjusz nie przyjął oficjalnie tytułu
Tytuł ten zostaje zaadoptowany przez chrześcijan. Charakterystyczne jest, że już Tertulian użył terminu po/iń/ex w odniesieniu do biskupów: „Pontifex sciłicet maximus, quod <est> episcopus episcoporum, edicit"**". W tekście sy nodu z 378 r. pojawia się: pond/ejc Tytulatura ta przeszła na
papie-73 Por. A. Marcone, Pagaao e crisaaao. Vifa e mifo Ji Ccnfaniiao, Roma - Bari 2002. 7" Por. P.P. Onida, // Jifiefo Jei sacri/ici Ji aaima/i nef/e /fgis/azione Ji Co/Mfanfino. t/na iaierpretazionesirfemaaca, „Diritto & Storia" no. 2, Marżo 2003, s. 1-77 (wersja elektroniczna).
73 Por. Stepper, Aagasfa^, s. 197-201.
73 Por. Sz. Olszanice, Eaiiaa Aporia/a jako re/ormaMr re/igipry, Kraków 1999, 106n. 77 Por. Iulianus, Oratioaer II 68B i 90A.
7^ Por. Iulianus, Epistaiae 88: „jestem wieikim arcykapłanem"; 89b: „stał się kapłanem naj wyższym nie bez wołi bogów".
79 Por. Oiszaniec, Ea/iaa Apojfaia, s. 45n. 8° Por. Zosimos, Historia aova IV 36, 3-4.
8' Por. dyskusję: Van Haepern, Eg college pcafi/icai, s. 161n. 83 Por. Stepper, Aagastas, s. 216n
83 Por. tamże, s. 222n.
8^ Tertułłianus, De pasienia I 6, CCL 2, 1281-1282. Szerzej o funkcji pontifeksa maximusa w łiteraturze wczesnochrześcijańskiej zob. F Van Haepern, Percepfioas c/tretieaaes J a ponti/teat paiea ( /ia 2^""^ s. - 3 s.), „Fołia Ełectronica Cłassica" 2, jułłiet - dicembre 2001, 1-71 (wersja ełektroniczna).
30 HENRYK KOWALSKI
ży. W Kodeksie Teodozjańskim papież Damazy (366-384) określony jest jako pcH?i/ex86 Także papieże: Bonifacjusz (418-422) oraz Celestyn (422-432) uży wali tytułu .sMfWMMs W jednym z listów Paulina z Noli termin pond/ejt użyty jest na określenie św. Augustyna^. Papież Leon Wiel ki (440-461) używał prawdopodobnie tytułu pcfid/eY
Tytuł pontifex występuje jednak także przy aklamacjach cesarzy. Sprzeciwił się temu papież Gelazy (492-496), który w czasach cesarza Anastazjusza pisał:
„Quod in suis quoque diabolus imitatus est, utpote qui semper quae divino cultui convenirent sibimet tyrranico spiritu vindicare contendit, ut pagani imperatores iidem et Maximi Pontifices dicerentur. Sed quum ad verum ventum est eundem regem atque pontificem, ultra sibi nec imperator pontificis nomen imposuit, nec pontifex regale fastigium vindicavit"^°.
Podsumowując należy stwierdzić, że funkcja pontifeksa maksimusa zmie niała się wraz z rozwojem państwa i imperium rzymskiego. Niewątpliwie już od samego początku należała do najbardziej zaszczytnych. maiwiMy po siadał znaczne prerogatywy religijne, ograniczone jednak początkowo przez innych kapłanów oraz urzędników i senat. Wzrost znaczenia nastąpił wraz z upolitycznieniem tego stanowiska, co znakomicie wykorzystał Cezar do utr walenia swojej władzy. Jednocześnie kompetencje religijne i kumulacja funkcji kapłańskich stały się jedną z oznak jego władzy charyzmatycznej, stanowiącej bazę dla przyszłej deifikacji. Kierunek tych przemian utrwalił cesarz August. Od jego czasów funkcja pontifeksa maksimusa jako najwyższego kapłana staje się jedną z podstaw (obok wipertM/łi manzy i po teatru) władzy prin-cepsa. Charakterystyczne jest przy tym jej połączenie z członkostwem we wszystkich najważniejszych kolegiach kapłańskich, co dawało praktycznie nie-Ponzd and Paprt. HtrrcrircAe Rearage zar Pragę der /tdcPrten Gewa/t In der Ajrc/ie, Pertgn6e /d r Hermann 7ac/de, hrsg. von G. Schweiger, Munchen - Padeborn - Wien 1975, 75-84.
86 Por. Codex P/teodo.sianto X V I1,2 (pod datą 27 lutego 380 r.): „Imppp. gratianus, valenti- nianus et theodosius aaa. edictum ad populum urbis constantinopolitanae. cunctos popuios, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus retigione versari, quam divinum petrum apostoium tradidisse romanis religio usque ad nunc ab ipso insinuata declarat quamque pontificem damasum sequi ciaret et petrum a)exandriae episcopum virum apostoiicae sanctitatis, hoc est, ut secundum apostoiicam discipiinam evangeiicamque doctrinam patris et filii et spiritus sancti unam deitatem sub pariii maiestate et sub pia trinitate credamus".
87 Por. I. Kajano, Pona/e* ntu-tńnar ar Ptde o / t/:e Pope, „Arctos" 15 (1981) 37-52. 88 Por. Pauiinus Nolanus, Ppirta/a 7,3 (ad Romanianum), PL 61,180: „Tunc vere sibi summus Christi pontifex Augustinus"; zob. Stockmeier, D;e Oherna/tme, s. 80.
87 Pojawia się on m.in. na mozaice Gaiii Pacydii, por. R. Schieffer, Der Pap.st a/.r Pona/err Max/mar, „Zeitschrift der Savigny Stiftung fur Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteiiung" 57 (1971) 300-309.
7° Gelasius. Practaatr IV 11, ed. A. Thiei: Pptrfo/ae Potnanoratn Ponapcatn gena/nae, Bruns- bergae 1868, 567; por. G. Dragon, &nperear et prerre. Patde rar /e ,,ce'.raropap/rme" /ryzunan, Paris 1996, 190-191 i 309n.
POAT/EEY W REUGH ! PAŃSTWIE RZYMSKIM 31 ograniczony nadzór nad wszelkimi sprawami religijnymi, a jednocześnie wzmacniało władze polityczną. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa w IV wie ku nie przyniosło początkowo zmian, cesarze nadal używali tej tytulatury. Dopiero od czasów Gracjana i Teodozjusza tytuł pontifeksa zaczyna przecho dzić stopniowo na papieży.
POAT/TEJf MAATMUS IN ROMAN S RELIGION AND STATE (Summary)
The function of pcna/ex MMkwnm belonged to the most important posts in Roman's religion and State. Roman tradition attributed its establishment to the second king: Numa Pompilius. The name itself, is probably derived from two words: pons and /acere. According to modern scientists, at the beginning, he was only a chairman of the college of pcnfi/icM, with time this post had morę religious and political meaning.
Ponf!/ax maxń7!m had great religious prerogatives, however, it was limited, at the beginning, by other priests, officials and senate. The importance of this post grew with its politicization. This fact was used by Caesar to strengthen his power. At the same time, religious competences and accumulation of priest's functions became one of the signs of its charismatic power that formed basis for futurę deification.
Direction of those changes was perpetuated be Caesar August. Since his times, the function of pona/eY /Mari/nas as the highest priest, has become one of the foundations (besides aaperiM/n mata! and frihamcia pofesfar) of the power of prin- ceps. The fact that it was joined with the membership in all most important priests'colleges, gave it, in fact, unlimited supervision over all religious matters and, at the same time, it strengthened the political power. The spread of Christianity in the IV century AD didn't bring any changes at the beginning, emperors still used these titles. The title of pona/ey has been gradually used by Popes sińce emperors: Gracianus and Theodosius.
