w KPK/83, w sposób szczególny w prawach i obowiązkach wszystkich wiernych, a takĪe w erygowaniu no-wych organów kolegialnych w KoĞciele partykularnym (s. 239-240). Zwrócił jednak uwagĊ, Īe analizowane zagadnienie jest wciąĪ aktualne i wymaga dalszych badaĔ przy zastosowaniu nie tylko metody dogmatyczno-prawnej, ale równieĪ socjologiczno-prawnej (s. 240).
NaleĪy podkreĞliü, Īe niniejsza monografia jest jedynym takim opracowaniem – na gruncie nie tylko kanonistyki krajowej, ale równieĪ zagranicznej – dotyczącym wnikliwej analizy norm okreĞlających pozycjĊ organów kolegialnych w sprawowaniu władzy wykonawczej w KoĞciele partykularnym, a takĪe przedmiot i procedurĊ realizacji kompe-tencji tych organów. Za takim stwierdzeniem przemawia literatura wykorzystana przez Autora, w której brak jakiejkolwiek pracy uwzglĊdniającej całoĞciowe ujĊcie tak zapre-zentowanego zagadnienia naukowego. PodjĊty temat został przedstawiony w oryginalny sposób. NaleĪy stwierdziü, Īe publikacja ta stanowi wartoĞciowy wkład w rozwój nie tylko nauki prawa kanonicznego, ale takĪe – poprzez przeanalizowane zagadnienia – administracji, prawa czy teologii. Natomiast wydanie w jĊzyku angielskim ułatwia dostĊp dla szerokiego grona Czytelników – przede wszystkim za granicą. Lektura monografii M. Sitarza skłania do refleksji nad koniecznoĞcią erygowania tych wszystkich struktur kolegialnych Ğwiadczących pomoc biskupowi diecezjalnemu, których elementarnym celem – poprzez ich współodpowiedzialnoĞü i aktywnoĞü – jest budowanie wspólnoty wiernych. Wnioski de lege ferenda, które sformułował Autor, powinny stanowiü zachĊtĊ oraz praktyczne wskazania dla zwierzchników KoĞciołów partykularnych, aby korzystali z uprawnieĔ powierzonych przez prawodawcĊ powszechnego i przyczyniali siĊ do skute- cznej realizacji demokratyzacji w KoĞciele – postulowanej przez Sobór WatykaĔski II.
Recenzowana publikacja jest wartoĞciową pozycją słuĪącą osobom zainteresowanym nie tylko problematyką z zakresu ustroju hierarchicznego KoĞcioła, lecz takĪe zgłĊbia-jącym inne dziedziny nauki. Stanowi praktyczną pomoc zarówno dla teoretyków zajmują-cych siĊ prawem kanonicznym, dla pracowników nauki, jak i studentów wydziałów prawa kanonicznego, wydziałów teologii oraz wyĪszych seminariów duchownych. Monografia jest niezbĊdna równieĪ dla tych, którzy stosują prawo kanoniczne na co dzieĔ.
Agnieszka Romanko Doktorantka w Katedrze KoĞcielnego Prawa Publicznego i Konstytucyjnego
Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL
M
ARIAB
I L S K ACSSJ, Obowi
ązek zamieszkania zakonnika we własnym domu
zakonnym, Kraków: Homo Dei 2013, ss. 250.
ĩycie wspólnotowe od samego początku było związane z klasztorami, monasterami, cenobiami. OĞrodki te były i są miejscem modlitwy, pracy, zamieszkania mnichów
i mniszek. Wymóg zamieszkania mnichów w klasztorze potwierdzono na soborze w Chal-cedonie (451). TakĪe w Regule Ğw. Benedykta (†543) bardzo waĪnym wymogiem zakon-nej dyscypliny było przebywanie w klasztorze. Mimo ewolucji Īycia zakonnego i powsta-nia nowych jego form, wspólnota pozostała istotnym jego elementem. Pierwsza połowa XX wieku, czas poprzedzający Sobór WatykaĔski II, to okres wyraĪania postulatów wobec zakonów i zgromadzeĔ zakonnych, aby ich członkowie angaĪowali siĊ w działal-noĞü duszpasterską, odpowiadając na potrzeby KoĞciołów partykularnych. Po Soborze WatykaĔskim II zaangaĪowanie duszpasterskie wspólnot, jak i osób zakonnych było czĊsto ze szkodą dla Īycia wspólnotowego. Stolica Apostolska podejmowała wysiłki w celu zachowania Īycia wspólnotowego, dostrzegając wielką jego wartoĞü i znaczenie zarówno dla wspólnot zakonnych, jak i dla całego KoĞcioła. W trosce o Īycie wspólno-towe wydano róĪne normy, które obligowały i obligują zakonników do zachowania Īycia wspólnotowego. Jednym z jego wymiarów jest zamieszkanie zakonnika we własnym domu zakonnym. Kan. 665 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. reguluje takie zacho-wanie jako obowiązek: „Zakonnicy powinni mieszkaü we własnym domu zakonnym zachowując Īycie wspólne i nie opuszczaü go bez zezwolenia swego przełoĪonego. Gdy natomiast chodzi o dłuĪszą nieobecnoĞü w domu, to przełoĪony wyĪszy, działając za zgodą swojej rady, moĪe dla słusznej przyczyny zezwoliü zakonnikowi na przebywanie poza domem instytutu, jednak nie dłuĪej niĪ rok, chyba Īe chodzi o ratowanie zdrowia, odbycie studiów lub wykonywanie apostolatu w imieniu instytutu”. Wykładnia tego przepisu jest celem pracy monografii opracowanej przez M. Bilską.
W pracy dominuje metoda analityczna i w niektórych jej fragmentach metoda histo-rycznoprawną. Wykorzystanie tych metod pozwoliło Autorce na przedstawienie moĪliwie szeroko całego kontekstu podjĊtego w dysertacji zagadnienia.
Rozdział pierwszy poĞwiĊcony jest regulacjom prawnym odnoszącym siĊ do domu zakonnego. CałoĞciowo został przedstawiony materiał dotyczący erygowania domu za-konnego. Wyliczono warunki wymagane do waĪnoĞci (pisemna zgoda biskupa diecez-jalnego) i do godziwoĞci jego erygowania (zagwarantowanie odpowiednich Ğrodków). Szczegółowo i kompletnie przedstawiona została moĪliwoĞü dołączenia przez biskupa diecezjalnego wymogów, od których moĪe on uzaleĪniü zgodĊ. Dynamika Īycia zakon-nego moĪe wymagaü takĪe zmiany przeznaczenia domu zakonzakon-nego. Regulacje prawne i opinie kanonistów zostały przedstawione w sposób wyczerpujący. Erygowanie klaszto-rów mniszek wymaga uzyskania dodatkowej zgody Stolicy Apostolskiej. Powstanie domu zakonnego ma miejsce po wydaniu dekretu. W kompetencje takie wyposaĪony jest przeło-Īony zakonny. Niekiedy konstytucje mogą wymagaü decyzji kapituły, co Autorka wyraĨ-nie zaznacza.
Skutki prawne erygowania domu zakonnego zostały przedstawione w punkcie trzecim rozdziału pierwszego (s. 57-64). Domowi zakonnemu zostaje nadana osobowoĞü prawna. To legalne erygowanie przez władze zakonne domu zakonnego, po wyraĪeniu pisemnej zgody przez biskupa diecezjalnego, sprawia, Īe uprawnienia stają siĊ skuteczne. To z do-mem zakonnym związany jest sposób Īycia i realizacja dzieł apostolskich instytutów
zarówno kleryckich, jak i niekleryckich – braci i sióstr zakonnych. Cenne jest takĪe odnie-sienie siĊ do kan. 312 § 2, który wymienia wyraĨnie prawo istnienia trzecich zakonów przy erygowanych domach zakonnych (s. 63).
Zarówno dom erygowany, jak i prawnie ustanowiony (funkcjonujący na okreĞlony czas) są miejscami zamieszkania zakonników. Zakonników moĪna kierowaü zarówno do domu erygowanego, jak i prawnie ustanowionego. Rozumienie domu własnego zostało opisane na s. 81. Zamieszkanie w takim domu nastĊpuje z woli przełoĪonego, który decyzjĊ podejmuje zgodnie z prawem własnym. Kształt wspólnoty domu zakonnego takĪe zaleĪy od jego decyzji administracyjnej. Tej decyzji zakonnik musi siĊ podporządkowaü na mocy złoĪonego Ğlubu posłuszeĔstwa, konsekwencją czego jest obowiązkowe zamiesz-kanie w domu zakonnym.
Rozdział drugi traktuje o obowiązku przebywania zakonnika we wspólnocie zakonnej. UjĊcie takie akcentuje relacje miĊdzyosobowe, które powinny byü bardzo silne we wspólnocie zakonnej. ĩycie braterskie we wspólnocie naleĪy do istotnych elementów Īycia zakonnego i jest wypełnione treĞcią religijną, apostolską i ascetyczną. Do treĞci religijnej naleĪą: modlitwa, kontemplacja, czytanie i rozwaĪanie słowa BoĪego, szeroko rozumiane uczestnictwo w NajĞwiĊtszej Eucharystii, sprawowanie liturgii godzin, nabo-ĪeĔstwo do Maryi Dziewicy, sakrament pokuty. Umieszczenie sakramentu pokuty dopiero w ósmym punkcie, nie odpowiada jednak znaczeniu, jakie ten sakrament powinien mieü w Īyciu zakonnym. Bardziej odpowiednie byłoby omówienie sakramentu pokuty po Sakramencie Eucharystii. Praktyka sakramentalna byłaby przedstawiona całoĞciowo. TakĪe szczegółowy opis regulacji dotyczących spowiedników dla sióstr zakonnych wyda-je siĊ luĨno związany z tematem, aczkolwiek wyda-jest bardzo interesujący. Do elementów Īycia wspólnotowego naleĪą takĪe: zachowanie przepisów własnego instytutu i apostol-stwo. Do praktyki ascetycznej w pracy zaliczono klauzurĊ. Autorka szczegółowo i pop-rawnie opisuje jej rodzaje, zaleĪnie od rodzaju instytutu zakonnego, regulacji kanonicz-nych i konstytucyjkanonicz-nych. Konsekwencje naruszenia klauzury M. Bilska przedstawiła wieloaspektowo. Opisany został aspekt karny jak równieĪ moralny (s.183-185). Brak Īycia wspólnotowego, przebywanie zakonnika poza domem zakonnym byłoby zaprzecze-niem toĪsamoĞci zakonnej osoby i zakonnego powołania.
Rozdział trzeci dotyczy konsekwencji nieobecnoĞci zakonnika we własnym domu zakonnym. Autorka rozróĪnia nieobecnoĞü legalną od nieobecnoĞci bezprawnej, wymie-nia takĪe nieobecnoĞü krótszą i dłuĪszą w odniesieniu do przepisów Kodeksu (kan. 395). Wysoko trzeba oceniü konkretne okreĞlenie nieobecnoĞci krótszej niĪ piĊtnaĞcie dni i trzy miesiące nowicjusza w domu nowicjackim (s. 201) oraz odniesienie siĊ do klasztorów klauzurowych (s. 201-202). Uzasadnione jest okreĞlenie nieobecnoĞci krótszej jako tej, która nie przekracza trzech miesiĊcy. NieobecnoĞü ponad trzy miesiące moĪe byü uznana za nieobecnoĞü dłuĪszą. Autorka szeroko opisuje ewentualne przyczyny nieobecnoĞci w domu zakonnym. Słuszna przyczyna jest usprawiedliwieniem takiej nieobecnoĞci. Za-konnik przebywający poza domem zakonnym ma okreĞlone uprawnienia oraz obowiązki. Kwestie z tym związane zostały poprawnie przedstawione, zarówno w przypadku
nieobecnoĞci legalnej, jak i nieobecnoĞci bezprawnej.
W ocenie merytorycznej naleĪy stwierdziü, Īe monografia M. Bilskiej jest bardzo wnikliwym studium z zakresu prawa zakonnego. W pierwszym rozdziale został przedsta-wiony dom zakonny erygowany i dom zakonny prawnie ustanoprzedsta-wiony (domus legitime
constituta). Prawodawca w Kodeksie uĪywa obydwu terminów. Samo zwrócenie uwagi
na to rozróĪnienie jest dowodem wnikliwoĞci badawczej Autorki. W kontekĞcie tematu głównego zarówno dom erygowany, jak i prawnie ustanowiony moĪe byü miejscem stałego zamieszkania zakonnika, w którym ma on obowiązek przebywaü. Prawne usta-nowienie domu, które nie jest wyraĨnie regulowane w Kodeksie, ma siĊ dokonaü ana-logicznie, jak jego kanoniczne erygowanie (s. 67), chociaĪ zdania kanonistów są podzie-lone. Autorka nie wyraĪa jednak, które stanowisko, jej zdaniem, jest bardziej uzasadnione.
OsiągniĊciem rozdziału drugiego jest wskazanie pozytywnych aspektów Īycia wspól-notowego. Przebywając w domu zakonnym, zakonnik uczestniczy w praktykach ascetycz-nych – przystĊpowanie do sakramentów ĞwiĊtych, modlitwa, zachowanie Īycia brater-skiego i klauzury. Przebywając w domu zakonnym, osoba zakonna pozostaje pod władzą przełoĪonego. Wspólnota, atmosfera w niej panująca, zachowanie klauzury zakonnej sta-nowią o toĪsamoĞci Īycia zakonnego. Normatywne zasady tej atmosfery toĪsamoĞci od-najdujemy w ustawodawstwie koĞcielnym i w prawie własnym. Obowiązek przebywania w domu zakonnym jest związany z zakazem jego opuszczania bez zezwolenia kompetent-nego przełoĪokompetent-nego. Zakaz opuszczania domu zakonkompetent-nego dotyczy natomiast obowiązku zachowania klauzury.
Rozdział trzeci odnosi siĊ do konsekwencji nieobecnoĞci zakonnika w domu zakon-nym. Bardzo cennym osiągniĊciem tego rozdziału jest próba okreĞlenia dłuĪszej i krótszej nieobecnoĞci w domu zakonnym. Bardzo trafne jest takĪe okreĞlenie nieobecnoĞci legal-nej i nieobecnoĞci bezprawlegal-nej. Autorka bardzo wnikliwie przeĞledziła normy dotyczące prawa zakonnego i, posługując siĊ analogią prawniczą, okreĞliła terminy krótszej i dłuĪ-szej nieobecnoĞci. Podnosi to wartoĞü monografii ze wzglĊdu na fakt, Īe przedstawione w niej ustalenia mogą słuĪyü pomocą sprawującym władzĊ przełoĪonym w podejmowaniu decyzji, wyraĪaniu zgody na złoĪone proĞby o pobyt poza domem zakonnym, ustalenie czasu trwania nieobecnoĞci. Wskazania zawarte w pracy uwaĪam takĪe za pomocne dla kapituł, które bĊdą opracowywaü normy prawa własnego. Fakt przebywania osoby zakon-nej poza jej własnym domem zaleĪy wiĊc od dwóch aspektów – czy jest to nieobecnoĞü dłuĪsza czy krótsza, legalna czy bezprawna. DłuĪsza bezprawna nieobecnoĞü w domu zakonnym zobowiązuje przełoĪonych do poszukiwania zakonnika, a jeĞli to nie przyniesie rezultatu, naleĪy rozpocząü działania zmierzające do wydalenia fakultatywnego zakonnika z instytutu.
Struktura pracy jest logiczna i spójna. Autorka w sposób wyczerpujący przedstawia i omawia dotyczące tematu aspekty związane z domem zakonnym. JednakĪe wątpliwoĞci budzi m.in. opis sytuacji egzystencjalnych, kiedy zakonnicy mieszkają sami: „Osoby zakonne mieszkają w miejscach wykonywania swojego apostolatu, jak np.: w szpitalach lub domach biskupich, a nie w erygowanych domach zakonnych. Na terytorium misyjnym
nierzadko spotyka siĊ zakonników Īyjących samotnie” (s. 66). OtóĪ, KoĞciół nie pozwala na samotne Īycie zakonników. Przez wprowadzenie do Kodeksu instytucji ustanowienia domu zakonnego nie została zmieniona dyscyplina dotycząca wspólnoty zakonnej. Dom prawnie ustanowiony nie moĪe byü alternatywą dla Īycia w domu erygowanym. Dom własny moĪe byü domem erygowanym lub ustanowionym. Ponadto, na s. 84 przedstawi-ony został komentarz do kan. 102 § 1, który reguluje kwestiĊ zamieszkania zakonników, oraz opinia niektórych kanonistów, utrzymujących, Īe zakonnik moĪe mieü wiĊcej niĪ jedno miejsce stałego zamieszkania. Czy zakonnik moĪe mieü wiĊcej niĪ jedno stałe zamieszkanie? Czy moĪe mieü równoczeĞnie dwa domy własne, dwóch przełoĪonych domowych? Kontekst prawa zakonnego nie dopuszcza takich rozwiązaĔ.
W podsumowaniu naleĪy stwierdziü, Īe monografia M. Bilskiej jest bardzo wartoĞcio-wym, oryginalnym opracowaniem naukowym. Autorka wykazuje w niej znajomoĞü regu-lacji prawnych i opracowaĔ naukowych zawierających róĪne opinie. Sama takĪe potrafi zająü krytyczne, dojrzałe naukowo stanowisko.
AmbroĪy Skorupa SDS Katedra KoĞcielnego Prawa Publicznego i Konstytucyjnego Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL
