478
-s to -s u n e k n a t u r y do ł a -s k i w b y c ie lu d z k im . D y -s k u -s ja t a d o p ro w a
d z i ł a D o k to ra ł a s k i do p o d j ę c i a p ro b le m u p r e d y s t y n a c j i , z a g a d n i e n i a , k t ó r e potem p r z e z d ł u g i c z a s r o z p a l a ł o um ysły m y ś l i c i e l i
ś r e d n i o w i e c z a .
P r a c a H enry C hadw icka s ta n o w i w ię c , j a k w id a ć , b a rd z o do b r e w p ro w a d z e n ie w a tm o s f e r ę ż y c i a i d z i e ł a ś w ię te g o A u g u sty n a. W d o s k o n a ł e j h a r m o n ii w s p ó ł i s t n i e j ą w n i e j e le m e n ty b i o g r a f i c z
n e , k r y t y c z n a a n a l i z a p o g ląd ó w a u g u s t y ń s k i c h o r a z p r z e d s t a w i e n i e s p o ł e c z n o - h i s t o r y c z n e g o t ł a , k t ó r e - zd a n ie m A u to ra - po
c z ę ś c i t ę m yśl w a ru n k o w a ło . J u ż w ro k po u k a z a n iu s i ę k s i ą ż k i , w ydaw nictw o C e r f o p u b lik o w a ło j e j f r a n c u s k i p r z e k ł a d /A u g u s tin , P a r i s 1 9 8 7 , s s . 1 7 2 /. A utorem t ł u m a c z e n i a j e s t A l a i n S p i e s s , a przedm ow ę do n ie g o n a p i s a ł w y b itn y f i l o l o g i m e d ie w is ta J a c - q u es F o n t a i n e . Wydawcom z a c h o d n im m ożna p o z a z d r o ś c i ć w y c z u c ia p o t r z e b c z y t e l n i c z y c h i te m p a , w ja k im t e p o t r z e b y s ą z a s p o k a j a n e . W arto by może i p o l s k o j ę z y c z n ą l i t e r a t u r ę p a t r y s t y c z n ą p o s z e r z y ć o t ł u m a c z e n i e t e j g o d n e j uw agi p o z y c j i . A g n ie s z k a K ije w s k a - L u b lin 5 . J e a n - C la u d e F r a i s s e , L ' i n t e r i o r i t e s a n s r e t r a i t , L e c t u r e s de P l o t i n , P a r i s 1 9 8 5 , L i b r a i r i e J . V r in , s . 2 0 4 . N a jn o w sz a p r a c a J e a n - C la u d e F r a i s s e ' a p t . " L ' i n t e r i o r i t e s a n s r e t r a i t . L e c t u r e s de P l o t i n " s ta n o w i - j a k s u g e r u j e p o d ty t u ł - w p ro w a d z e n ie do l e k t u r y p l o t y ń s k i c h E n n e a d . P o z y c ja t a w ydana w 1985 r . p r z e z L i b r a i r i e p h i l o s o p h i q u e J . V rin w P a ry ż u , u k a z a ł a s i ę w s e r i i " B i b l i o t h e q u e d ' h i s t o i r e de l a p h i l o s o p h i e " . J e j a u t o r od 1976 r . j e s t p r o f e s o r e m h i s t o r i i f i l o z o f i i na u n i w e r s y t e c i e w D o rd e a u x . I n t e r e s u j e go p r z e d e w s z y s tk im z a g a d n ie n i e wpływu t r a d y c j i h e l l e n i s t y c z n e j n a p s y c h o l o g i ę , e ty k ę i me t a f i z y k ę k l a s y c z n ą . W t y c h t e ż ram ach m ie s z c z ą s i ę je g o p r a c e
p o ś w ię c o n e św ię te m u A u g u sty n o w i / S a i n t A u g u s tin , La lu m ie r e i n - t e r i e u r e . T e x te s c h o i s i s e t t r a d u l t s , P a r i s 1 9 6 5 , P r e s s e s U n i- v e r s i t a i r e s d e F r a n c e ; S a i n t A u g u s tin , P a r i s 1 9 6 8 , P r e s s e s U n i- v e r s i t a i r e s de F r a n c e / , S p i n o z i e / L 'o e u v r e de S p i n o z a , P a r i s
kon 479 kon -c e n t r u j ą -c a s i ę g łó w n ie w okół f i l o z o f i i P l o t y J . C. F r a i s s e j e s t ta k ż e a u to re m w i e l o k r o t n i e n a g r a d z a n e j m o n o g r a f ii p o d e j m ującej z a g a d n i e n i e p r z y j a ź n i , t a k j a k w i d z i a ł a t e n p ro b le m f i l o z o f i a s t a r o ż y t n a / P h i l i a . La n o t i o n d 'a m i t i e d a n s l a p h i - lo s o p h ie a n t i q u e . E s s a i e s u r un p ro b le m e p e r d u e t r e t r o u v e , P a ris 1974, L i b r a i r i e J . V r i n / . Omawiana t u t a j p r a c a n i e j e s t - j a k sam a u t o r z a s t r z e g a s ię w przedm ow ie - s y s te m a ty c z n y m w prow adzeniem do f i l o z o f i i P lo ty n a / s . 7 / . W ychodząc r a c z e j z l e k t u r y pew nych fra g m e n tó w
Ennead, J . C. F r a i s s e p o d e jm u je o k r e ś l o n e te m a ty , k t ó r e - j e
go zdaniem - p r z y b l i ż a j ą n as do t e g o , c o z a B ergsonem m ożna by o k r e ś l i ć j a k o c e n t r a l n ą i n t u i c j ę s y s te m u P l o t y n a . U chw yceniu
t e j c e n t r a l n e j i n t u i c j i s ł u ż y n i e t y l k o r e f l e k s j a n ad w ybranym i p lo ty ń s k im i t r a k t a t a m i , l e c z t a k ż e p r ó b a r o z ś w i e t l e n i a m y ś li
teg o f i l o z o f a p rz y pomocy f i l o z o f i i p ó ź n i e j s z y c h , p o w ią z a n y c h z n ią wpływem b e z p o ś r e d n im lu b p o ś r e d n im , a p o z w a la ją c y c h t ę myśl l e p i e j i p e ł n i e j z r o z u m ie ć . J . C. F r a i s s e ' a n i e i n t e r e s u je p ro b lem f i l i a c j i i wpływów t a k , j a k j e p o d e jm u je i ś l e d z i h i s t o r y k / s . 7 - 8 / , a l e p r a g n i e on d a ć z a r y s t e g o , co można by o k r e ś l i ć mianem p l o t y ń s k i e j o p c j i w d z i e j a c h m y ś l i , o p c j i , k t ó rą można p r z e ś l e d z i ć od P l a t o n a p o p r z e z P l o t y n a , A u g u s ty n a , S pinozę aż po B e rg s o n a . C e n t r a l n ą i n t u i c j ą s y s te m u P l o t y n a ,
a zarazem tym , co w y z n a c z a ową p l o t y ń s k ą o r i e n t a c j ę w d z i e j a c h f i l o z o f i i j e s t - z d a n ie m J . C. F r a i s s e ' a - w ezw anie ku te m u , co w ew n ętrzn e, a p e l do p o w ro tu ku lu d z k ie m u w n ę tr z u , a l b o i n a c z e j
mówiąc, i d e a k o n w e r s j i / s . 8 / . W y s u n ię c ie j e j j a k o j e d n e j z c e n tr a ln y c h k o n c e p c j i w s y s t e m i e P l o t y n a n i e j e s t z a s a d n i c z o n i
czym nowym i p ro b le m t e n d o c z e k a ł s i ę j u ż s w o je j b o g a t e j l i t e r a tu r y . Godny n a t o m i a s t uw agi j e s t w y s iłe k p o d j ę t y p r z e z J . O.
F r a i s s e 'a w c e l u u k a z a n i a t e g o , w j a k i s p o s ó b w ię k s z o ś ć w ą t
ków te m a ty c z n y c h , k t ó r e możemy w y r ó ż n ić w E n n e a d a c h , s p ro w a d z a s ię do j e d n e g o : i d e i p o w ro tu ku te m u , co w e w n ę trz n e .
S t r u k t u r a p r a c y p o d z i e l o n e j na c z t e r y r o z d z i a ł y , z k t ó rych k aż d y o b e jm u je z k o l e i s z e r e g c z ę ś c i , j e s t t a k p o m y ś la n a , aby t ę p o d staw o w ą id e ę m ożna b y ło uk ó w w ie lu r ó ż n y c h a s p e k ta c h . R o z d z ia ł I , z a ty tu ło w a n y " Z b l i ż a n i e s i ę ku J e d n i " , j e s t
próbą n a ś w i e t l e n i a t e g o , w j a k i s p o s ó b J e d n i a - ź r ó d ł o w s z e l k i e j r z e c z y w i s t o ś c i - j e s t o b e c n a w ś w i a c i e i j a k p o p r z e z t ę o b e c n o ś ć , i n s p i r u j e r u c h k o n w e r s j i . To w e z w a n ie , p ły n ą c e od s t r o n y n a j
4 8 0
-n i a p o w szech -n eg o r u c h u k o -n t e m p l a c j i / c z ę ś ć p ie r w s z a : "K o-ntem pla c j a " / , b ąd ź od u j ę c i a r z e c z y w i s t o ś c i w a s p e k c i e b y tu / c z ę ś ć d ru g a : " J e d n o i B y t " / , czy t e ż w a s p e k c i e n u m e ry c z n e j o r g a n i z a c j i / c z ę ś ć t r z e c i a : " L i c z b a " / . To w ezw anie m a n i f e s t u j ą c e s i ę w św ię c i e i p o p rz e z ś w i a t j e s t d o s t r z e g a l n e w tym , co j e s t w ś w ie c ie p ię k n e / c z ę ś ć c z w a r t a : " P i ę k n o " / , a l e t a k ż e i w tym , co j e s t
w nim n i e d o s k o n a ł e , a n a w e t z ł e / c z ę ś ć p i ą t a : " Z ł o " / . N a to m ia st r o z d z i a ł I I , z a ty tu ło w a n y " R e f l e k s j e na te m a t d u s z y " , omawia spo
s ó b , w j a k i p r o c k o n w e r s j i r e a l i z u j e s i ę w d u s z y . W p ie r w s z e j c z ę ś c i te g o r o z d z i a ł u u k a z a n a j e s t d u s z a ś w i a t a u j ę t a w j e j sp e c y f i c z n e j a k ty w n o ś c i, k t ó r e j w y ró ż n ik ie m j e s t c z a s . C zęść druga:
"P am ięć i św iad o m o ść" k o n c e n t r u j e s i ę w okół a n a l i z d u szy in d y w i d u a l n e j , p o k a z a n e j od s t r o n y w ła ś c iw y c h j e d y n i e j e j f u n k c j i , k tó r y m i j e s t p a m ię ć i św ia d o m o ść . W c z ę ś c i t r z e c i e j p t . "Uczu c io w o ś ć i s z c z ę ś c i e " o r a z w c z ę ś c i c z w a r t e j z a t y t u ł o w a n e j "Cno t a " , z a w a r ta j e s t r e f l e k s j a nad w a ru n k a m i, j a k i e d u s z a m usi s p e ł n i ć , aby o d n a le ź ć s w o ją p ra w d z iw ą n a t u r ę . R o z d z ia ł I I I : " P rz e z n a c z e n i e c z ło w ie k a i b o s k i e d z i a ł a n i e " o d s ł a n i a w ła ś n ie t o , co j e s t r z e c z y w is ty m p o w o łan ie m c z ł o w i e k a . P ro b le m t e n z o s t a j e t u t a j z a ry so w a n y w k o n t e k ś c i e p y t a n i a o w y z n a c z n ik i w o ln o ś c i /c z ę ś ć p i e r w s z a : "W olność i m o c " / o r a z w z w ią z k u z c e n tr a ln y m d l a i s t o ty l u d z k i e j z a g a d n ie n ie m z b a w ie n ia czy w y z w o le n ia / c z ę ś ć d ru g a : " Z ło i z b a w i e n i e " / . K o n c e n tr u ją c l e k t u r ę E nnead w okół i d e i k o n w e r s j i J . C. F r a i s s e s t a r a s i ę u k a z a ć , w j a k i s p o s ó b i w ja k im s t o p n i u id e a t a z n a l a z ł a o d d źw ięk w s y s t e m i e św . A u g u sty n a i S p in o z y . Naświe t l e n i u te g o z a g a d n i e n i a j e s t p o św ię c o n y r o z d z i a ł IV p t . " U ję c ia r e t r o s p e k t y w n e " , k t ó r e g o p i e r w s z a c z ę ś ć p o d e jm u je z a g a d n ie n ie
zw iązków św . A u g u sty n a z P lo ty n e m , a d r u g a j e s t p ró b ą uchw ycenia ty c h w s z y s t k i c h i n t u i c j i z a w a r ty c h w d z i e l e S p in o z y , k t ó r e mogły by być b l i s k i e P lo t y n o w i . T r z e c i a c z ę ś ć te g o r o z d z i a ł u z a t y t u ło w a n a : "T o, co w e w n ę trz n e a z s t ą p i e n i e d u s z y w c i a ł o " , u k a z u je r u c h k o n w e r s j i n a t l e p r o c e s u p r z e c iw n e g o , c h o c ia ż - j a k s i ę o- k a z u j e - n i c r o z d z i e l n i e z k o n w e r s ją z w ią z a n e g o , c h o d z i t u t a j o p r o c e s z s t ę p o w a n i a d u s z y w c i a ł o . Celem p o w ro tu ku tem u , co w e w n ę trz n e , j e s t p r z y w r ó c e n ie d u sz y j e j p ra w d z iw e j n a t u r y , czy l i o d k r y c i e w swoim w n ę tr z u o b e c n o ś c i t e g o , co j e s t z a s a d ą i ź r ó d łe m w s z e l k i e j r z e c z y w i s t o ś c i i u p o d o b n ie n ie s i ę d o ń . W j a k i s p o s ó b , w e d łu g P l o t y n a , owo b o s k ie p o d o b ie ń s tw o r e a l i z u j e s i ę
- 481
w d u szy , J . C. F r a i s s e w y ja ś n ia w o s t a t n i e j c z ę ś c i sw ej p r a c y , z a ty tu ło w a n e j "N aślad o w n ictw o i r ó ż n i c a " , k t ó r a podsum ow uje j e go ro z w a ż a n ia .
K sią ż k a J . C. F r a i s s e 'a s ta n o w i i s t o t n y w k ład do w s p ó łc z e s nych stu d ió w nad n e o p la to n iz m e m . A u to r k i e r u j e sw o je r o z w a ż a n ia do c z y t e l n i k a , z a k ł a d a j ą c je g o d o s k o n a łą o r i e n t a c j ę w p r o b le m a - ty c e , k t ó r ą p o d ejm u je je g o p r a c a . W szy stk o t o s p r a w ia , że l e k t u r a n ie j e s t ła tw a , a l e t r u d j e j p o d j ę c i a ch y b a s i ę o p ł a c i , tym
b a r d z i e j , że o p ró c z p o g łę b io n e j a n a l i z y P l o t y ń s k i c h E n n ead , J . C . F r a is s e p o r u s z a z a g a d n ie n ie m o żliw y ch o d n i e s i e ń m iędzy m y ślą
P lo ty n a , św. A u g u sty n a i S p in o z y . P roblem wpływu m y ś li p l o t y ń - s k ie j na tw ó rc z o ś ć B is k u p a H ippony b y ł n i e j e d n o k r o t n i e po d ejm o wany w l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu . N ie można n a t o m ia s t te g o sam ego p o w ied zieć o r e l a c j i f i l o z o f i i P l o t y n a 1 ^ p in o z y , z w ła s z c z a że niem ożliw e j e s t t u t a j u s t a l e n i e j a k i e j ś form y wpływów b e z p o ś r e d n ich .
J . C. F r a i s s e o p i e r a sw o je wywody na bogatym m a t e r i a l e
źródłowym, co s ta n o w i j e d n ą z n ie w ą tp liw y c h z a l e t t e j k s i ą ż k i . Autor k o m en tu je w ybrane t r a k t a t y P l o t y ń s k i c h E n n ead , pro w ad ząc jakby na o czach c z y t e l n i k a ic h p o g łę b io n ą , r o z u m ie ją c ą l e k t u r ę . Nie z d a je r e l a c j i ze " s t a n u b ad ań nad P lo ty n e m " i n i e u s to s u n k o wuje s i ę do o p i n i i i s ta n o w is k in n y c h h is to r y k ó w f i l o z o f i i , c h o -
c ią ż p rz y k o ń cu sw ej p r a c y p r z y t a c z a w y b ran ą b i b l i o g r a f i ę . J e s t to zatem k s i ą ż k a b a rd z o p ię k n a , n i e p rz e ła d o w a n a u c z o n o ś c ią i n nych, a l e p o z w a la ją c a przem ów ić m ą d ro ś c i sam ego A u to r a E n n ead .
A g n ie s z k a K ijo w sk a - L u b lin G. B e n o it G a in , L 'E g l i s e de C appadoce au IV^ s i e c l e d ' a -p r e s l a c o r r e s -p o n d e n c e de B a s i l e de C e s a r ee / 3 3 0 - 3 7 9 / , * Roma 1985, P o n t i f i c i u m I n s t i t u t u m O r i e n t a l e , O r i e n t a - l i a C h r i s t i a n a a n a l e c t a 225, s . XXXI + 4 6 4 . 1500 r o c z n i c a ś m i e r c i św. B a z y le g o p r z y n i o s ł a z n a c z n e o ży w ie nie stu d ió w nad biskupem C e z a r e i K a p a d o c k ie j. Wydano z t e j o k a z j i s z e r e g poważnych p r a c , z w ła s z c z a w o ś ro d k u w T o r o n to . Wy- nieńcty choćby d z i e ł a P . J . F ed w ick a: S t . B a s i l th e G re a t and th e
