Ajnowie, górale i Bronisław Piłsudski. O wystawie

Ajnowie,­górale­i­Bronisław­Piłsudski.­O­wystawie

DOI:­10.19195/1429-4168.23.19

Całe­ponad­18­lat­mojego­pobytu­na­Dalekim­Wschodzie­miało­miejsce­wbrew­

mojej­ woli.­ Ustawicznie­ tęskniąc­ za­ powrotem­ do­ mojej­ ojczyzny,­ starałem­ się­

wyrzucić­z­siebie­bolesne­uczucie­bycia­wygnańcem­—­zniewolonym­i­siłą­wyrwa- nym­z­tego,­co­mi­było­najdroższym.­Tedy­naturalnie­zainteresowałem­się­tubylcami­

Sachalinu,­którzy­jako­jedyni­prawdziwie­kochali­ten­kraj,­miejsce­ich­bytowania­od­

czasów­ niepamiętnych,­ znienawidzone­ teraz­ i­ zbrukane­ przez­ tych,­ którzy­ uczynili­

zeń­karną­kolonię.­Wchodząc­w­kontakt­z­tymi­dziećmi­natury,­których­inwazja­total- nie­obcej­formy­cywilizacji­zaskoczyła­i­oszołomiła,­wiedziałem,­że­pomimo­bycia­

pozbawionym­wszelkich­praw­i­w­najgorszych­latach­mojego­istnienia­jednak­mam­

jakąś­moc­i­możliwość­niesienia­im­pomocy.­[…]­Odczuwałem­głęboką­przyjemność­

z­rozmowy­z­ludźmi­innej­rasy­w­ich­własnym­języku¹.

[W]­obliczu­nieuchronnego­wymarcia­w­najbliższych­dekadach­około­połowy­spośród­oko- ło­6500–7000­języków­świata­i­kultur­ich­użytkowników­nauka­uznała­każdy­język­i­każdą­

kulturę­za­niezbywalną­część­dziedzictwa­całej­ludzkości,­każdą­śmierć­języka­i­każdą­śmierć­

odrębnej­lokalnej­kultury­za­nieodwracalną­stratę­i­tragedię­ekologiczną­w­wymiarze­ogólno- ludzkim,­zachowanie­zaś­tych­walorów­—­nawet­jeśli­tylko­w­formie­spetryfikowanej­(w­po- staci­rejestracji­pisemnej­czy­audiowizualnej)­—­za­priorytet­czy­wręcz­imperatyw­badawczy.­

W­historii­nauki­właśnie­takie­wyniki­okazały­się­najtrwalsze².

W­ 1906­ roku­ Bronisław­ Piłsudski­ (1866–1918)­ —­ zesłaniec,­ etnograf,­ muze- alnik,­od­­dziesięciu­lat­badacz­Ajnów­i­innych­rdzennych­mieszkańców­Sachalinu­

i­ Hokkaido,­ przyjechał­ do­ Zakopanego.­ Zjawił­ się­ pod­ Tatrami­ w­ szczególnym­

momencie­—­gdy­fascynacja­góralszczyzną­osiągała­apogeum,­a­mit­górala­na­stałe­

wpisywał­się­w­polską­kulturę.­Etnograf­słusznie­zauważył,­iż­co­prawda

nie­jest­tu­jeszcze­ten­szczery­kraj­rodzinny,­jak­nasza­Litwa.­Lecz­tu­dużo­ludzi,­co­się­czują­sami­

cudzo,­co­nie­mają­silnej­i­szczerej­łączności­z­tą­ziemią,­lecz­zawsze­to­już­Europa,­to­Polska³.

„Góralskie”­ widzenie­ Piłsudskiego­ uformowały­ sugestywna­ wizja­ Stanisława­

Witkiewicza,­jego­arcydzieło­Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr­oraz­„styl­zako- piański”.­Piłsudski­przeczytał­Na przełęczy­i­—­podobnie­jak­wielu­w­owym­czasie­

miłośników­Tatr­—­głęboko­je­przeżył⁴.

1 B.­Piłsudski,­Materiały do studiów nad językiem i folklorem Ajnów,­Kraków­1912,­cyt.­

za:­A.F.­Majewicz,­„Za serdeczny uśmiech rozbawionych dzieci, za łzy wzruszenia — za ten balsam…” — istota i waga naukowego dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego,­[w:]­Ajnowie, górale i Bronisław Piłsudski,­red.­A.­Król,­Kraków­2018,­s.­19–20.­

2 A.F.­Majewicz,­op. cit.,­s.­16.

3 Z.­Wójcik,­Z nieznanej korespondencji zesłańczej Bronisława Piłsudskiego,­„Niepodle- głość­i­Pamięć”­1996,­nr­2,­s.­158.

4­O­ związkach­ Bronisława­ Piłsudskiego­ ze­ Stanisławem­ Witkiewiczem­ zob.­ „Kochany wujaszku”. Listy Bronisława Piłsudskiego do Stanisława Witkiewicza,­oprac.­A.­Kuczyński,­

Zakopane-Sulejówek­2016.

Wrocławskie Studia Wschodnie 23, 2019

Czy­zainteresowałby­się­szeroko­rozumianą­góralszczyzną,­gdyby­nie­jego­zesłań- cze,­przede­wszystkim­ajnuskie­doświadczenie?­Nie­wiadomo.­Bez­wątpienia­kon- takt­z­tym­wyjątkowym­ludem­i­próba­ocalenia­jego­tradycji­oraz­sposobu­życia­na­

Sachalinie­i­Hokkaido­uwrażliwiły­etnografa­na­„upadłe,­ginące­kultury”⁵,­ulegające­

na­początku­XX­wieku­gwałtownej­akulturacji.­Unikatowa­kultura­górali­podtatrzań- skich­ ewoluowała,­ zmieniając­ się­ nieodwracalnie.­ Przenikliwie­ zdiagnozował­ to­

zjawisko­Stanisław­Witkiewicz,­pisząc:

My­przychodzimy­do­ludu,­który­za­górami­i­lasami,­ukryty­w­chmurach,­żył­życiem­sa- modzielnym,­wytworzył­lub­rozwinął­i­wykończył­pewne­kształty­estetyczne,­i­zamiast­dalej­

rozwijać­i­prowadzić­jego­robotę,­przystosowując­ją­do­bardziej­skomplikowanych­potrzeb,­my­

wnosimy­jałowość,­bezbarwność,­ubóstwo­artystyczne­bogatszych­klas­naszego­społeczeństwa⁶. Natomiast­Ajnowie,­bezwzględnie­niszczeni­zarówno­przez­Japończyków,­jak­i­przez­

Rosjan,­zapewne­zniknęliby­bezpowrotnie,­gdyby­nie­między­innymi­Bronisław­Piłsudski­

—­zesłaniec­współczujący­i­współodczuwający.­Działo­się­tak­zapewne­dlatego,­że [Bronisław­Piłsudski­i­Wacław­Sieroszewski]­mogli­się­identyfikować­jedynie­z­rodzimym­ludem­

żyjącym­pomiędzy­dwoma­wielkimi­i­agresywnymi­potęgami­bez­ochrony­aparatu­prawnego­

zapewnianego­ przez­ własne­ państwo.­ […]­ Niewykluczone,­ że­ Piłsudski­ i­ Sieroszewski­ mieli­

podobne­ wyobrażenie­ o­ swoim­ nadwątlonym­ statusie­ Polaków.­ Choć­ relacje­ te­ można­ łatwo­

krytykować­za­pusty­patos,­zaciemniający­ich­faktyczne­działania­podejmowane­w­imieniu­Rosji,­

wskazują­one­jednak­na­ogólniejszą­zdolność­do­postrzegania­siebie­samego­jako­Innego⁷.

„Ajnowie,­górale­i­Bronisław­Piłsudski”⁸,­wystawa­dedykowana­Bronisławowi­

Piłsudskiemu­ w­ stulecie­ śmierci,­ zorganizowana­ w­ Muzeum­ Sztuki­ i­ Techniki­

Japońskiej­Manggha­w­Krakowie­w­setną­rocznicę­odzyskania­przez­Polskę­niepod- ległości,­po­raz­pierwszy­przedstawiła­w­jednej,­otwartej­przestrzeni­muzealnej­ślady­

tych­dwóch­wyjątkowych­kultur,­które­mimo­iż­istnieją­w­odmiennych­warunkach­

i­przestrzeniach,­wydają­się­sobie­bliskie.­Choćby­z­tego­powodu,­że­ich­upodobania­

artystyczne­są­podobne,­a­„każda­rzecz­powszedniego­użytku­jest­upiększoną”⁹. Na­wystawie­zaprezentowano­owe­kultury­poprzez­wizualny­dorobek­Bronisława­

Piłsudskiego:­fotografie­utrwalające­mieszkańców­kotanów­i­ich­zwyczaje,­przedmio- ty­codziennego­użytku­z­okręgu­Nibutani-Biratori­na­Hokkaido,­gdzie­Piłsudski­pro- wadził­badania­i­tworzył­kolekcję,­a­także­zbiór­etnograficzny­związany­z­góralami­

podhalańskimi­z­Muzeum­Tatrzańskiego­w­Zakopanem.

Wystawa­przedstawiała­dwa­tematy­—­„Ajnowie”­i­„Górale”­—­ukazane­w­dwóch­

przestrzeniach,­a­spotykające­się­w­kilku­punktach.­Jednym­z­takich­symbolicznych­

łączników­jest­portret­Bronisława­Piłsudskiego­namalowany­przez­litewskiego­mala-

5 W­liście­z­25­lipca­1912­roku do­Stanisława­Witkiewicza­Piłsudski­pisał:­„Ja­nastaję­na­

spieszność­zbiorów­upadłej­ginącej­kultury­—­widzę­naocznie­przy­zetknięciu­z­ludnością,­jak­

szybko­ginie­sporo­cennych­rzeczy”­—­cyt.­za:­ibidem,­s.­38.

6­S.­Witkiewicz,­Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr,­Warszawa­1891,­s.­23.

7­D.­Crowley, Seeing Japan, imagining Poland: Polish art and the Russo-Japanese war,­

„The­Russian­Review”­­67,­2008,­s.­67.

8­Scenariusz­i­aranżacja­plastyczna­wystawy:­dr­Anna­Król;­druki­towarzyszące­wystawie:­

Rafał­Sosin.

9 S.­Witkiewicz,­Na przełęczy…,­s.­21.

Wrocławskie Studia Wschodnie 23, 2019

rza­Adomasa­ Varnasa­ (1879–1979)­ w­ 1912­ roku­ w­ Zakopanem,­ w­ domu­ Stefana­

Żeromskiego,­ przedstawiający­ etnografa­ w­ wykonanej­ z­ włókien­ pokrzywy­ przez­

jego­ajnuską­żonę­Chūhsammę­ajnuskiej­szacie­z­malowaną­bordiurą­z­ornamentem­

ajnuskim¹⁰.

Kulturę­Ajnów­Piłsudski­dokumentował­w­rozmaity­sposób,­wykorzystując­osią- gnięcia­ techniki,­ między­ innymi­ fonograf­ Edisona,­ do­ zanotowania­ muzyki,­ pie- śni­ i­ podań­ ajnuskich.­ Wykonał­ także­ wiele­ fotografii,­ zarówno­ etnograficznych,­

jak­ i­ reportażowych,­ które­ sprzedawał­ do­ różnych­ muzeów­ świata.­ Dlatego­ też­

narrację­ przestrzeni­ zatytułowanej­ „Ajnowie”­ budują­ unikatowe­ w­ skali­ świato- wej­ zdjęcia­ wykonane­ przez­ Bronisława­ Piłsudskiego­ na­ Sachalinie,­ ofiarowane­

Katedrze­Antropologii­Uniwersytetu­Jagiellońskiego,­przechowywane­w­Zakładzie­

Antropologii­Instytutu­Zoologii­i­Badań­Biomedycznych­UJ.­Część­tego­zbioru­opu- blikowano­wcześniej,­w­2008­roku­w­jubileuszowym­numerze­„Alma­Mater”­z­oka- zji­ obchodów­ stulecia­ powołania­ do­ życia­ Katedry­Antropologii­ na­ Uniwersytecie­

Jagiellońskim¹¹.­Te­niezwykłe­fotografie,­opatrzone­odręcznymi­komentarzami­etno- grafa,­po­raz­pierwszy­zostały­teraz­przedstawione­szerokiej­publiczności­na­wysta- wie­w­Muzeum­Manggha.­W­przestrzeni­„Ajnowie” zasygnalizowano­dwa­miejsca:­

„Sachalin”­i­„Hokkaido”.

Bronisław­Piłsudski­zetknął­się­z­Ajnami­po­raz­pierwszy­zapewne­latem­1896­roku­

na­Sachalinie­w­okręgu­korsakowskim.­Tu,­w­kotanie­Ai,­spotkał­swoją­ajnuską­żonę­

Chūhsammę.­Materiały­etnograficzne­dotyczące­Ajnów­sachalińskich­—­przedmioty­

kultu,­narzędzia,­ubrania­—­zbierane­przez­Piłsudskiego­znajdują­się­przede­wszyst- kim­w­kolekcjach­muzeów­rosyjskich:­w­Muzeum­Antropologii­i­Etnografii­im.­Piotra­

Wielkiego­w­Sankt­Petersburgu­(Kunstkamera),­we­Władywostoku­i­w­Muzeum­na­

Sachalinie,­a­także­w­kolekcjach­prywatnych.

Natomiast­w­Hokkaido­Bronisław­Piłsudski­z­Wacławem­Sieroszewskim­i­ajnu- skim­ tłumaczem­ Taroncim­ przebywali­ od­ lipca­ do­ końca­ września­ 1903­ roku,­

prowadząc­ badania­ nad­ Ajnami.­ Szczegółowy­ opis­ ich­ pobytu­ wśród­ tego­ ludu­

Sieroszewski­zamieścił­w­swojej­książce­reportażowej­Wśród kosmatych ludzi,­póź- niej­okres­ten­zrekonstruował­Kōichi­Inoue¹².­Około­tygodnia­spędzili­w­Biratori,­

prowadząc­intensywne­badania­etnograficzne.­Co­prawda,­pobyt­tam­trwał­krótko,­

jednakże­ był­ niezwykle­ owocny.­ Piłsudski­ wielokrotnie­ wykorzystywał­ zebrane­

w­Biratori­materiały.

W­1992­roku­w­Nibutani­otwarto­Muzeum­Kultury­Ajnów.­Z­tego­właśnie­muzeum­

prezentowaliśmy­ kolekcję­ przedmiotów­ związanych­ z­ życiem­ i­ kulturą­Ajnów,­ nie­

tylko­ich­stroje,­przedmioty­kultu,­ale­też­zabawki­dziecięce.­Do­najpiękniejszych­i­naj- cenniejszych­należały­stroje­wierzchnie­(attus-amip),­wykonane­z­włókien­pokrzywy,­

zdobione­charakterystycznym,­geometrycznym­ornamentem,­a­także­szaty­typu­chijiri

10 Zob.­K.­Inoue,­Piłsudskiana japonica 2018. Upamiętnienie stulecia śmierci Bronisława Piłsudskiego,­[w:]­Ajnowie, górale i Bronisław Piłsudski…,­s.­51–52.

11 K.­Szostek,­Ajnowie w obiektywie Bronisława Piłsudskiego,­„Alma­Mater”­2008,­nr­106,­

s.­55–68.

12 K.­Inoue,­The Ainu expedition to Hokkaido in 1903,­red.­K.­Sawada,­K.­Inoue,­[w:]­

A Critical Biography of Bronisław Piłsudski,­red.­K.­Sawada,­K.­Inoue,­W.­Kowalski, Tokyo­

2010,­t.­2,­s.­3–37.

Wrocławskie Studia Wschodnie 23, 2019

(wykonane­ z importowanej­ bawełny,­ ozdobione­ haftem) oraz­ pogrzebowe­ (kapar- -amip).­Uzupełniały­je­nakrycia­głowy­i­ramion­(konci),­naszyjnik­(tamasay)­i­kolczyki­

(ninkari).­Niemal­wszystkie­pochodzą­z­XIX­wieku­i­odpowiadają­kolekcji­zgroma- dzonej­wówczas­przez­Bronisława­Piłsudskiego.­Region­ten­był­bliski­Piłsudskiemu­

i­Sieroszewskiemu,­gdyż

Wśród­ gęstej­ ludności­ japońskiej­ wkropione­ były­ tu­ i­ owdzie­ resztki­Ajnów,­ maluchne­

wioski­ z­ dwóch–trzech­ trzcinowych­ chałup,­ nakrytych­ wielkimi­ trzcinowymi­ dachami­

o­stopniowanym­poszyciu,­podobnym­do­polskich­strzech­[…]­wtedy­było­tak­pięknie­i­ukryte­

w­zieleni­chaty­sprawiały­takie­malownicze,­czysto­polskie­wrażenie¹³.

W­ przestrzeni­ „Górale” prezentujemy­ kolekcję­ zgromadzoną­ przez­ Bronisława­

Piłsudskiego­dla­Muzeum­Tatrzańskiego,­o­której­Anna­Kozak­pisze:

Efektem­ […]­ działalności­ Bronisława­ Piłsudskiego­ jest­ dziś­ muzealny­ zbiór­ artefaktów­

z­różnych­dziedzin­kultury­Podtatrza,­liczący­147­przedmiotów.­Najwięcej­jest­w­nim­elemen- tów­ ubioru­ ludowego­ i­ galanterii­ służącej­ do­ jego­ ozdoby,­ na­ przykład­ kobiece­ naszyjniki,­

nieobecne­do­tej­pory­w­zbiorach­Muzeum.­Skromniejszy­liczbowo­jest­zbiór­sprzętów­domo- wych,­wśród­których­nowością­jest­między­innymi­łapka­na­gryzonie.­Obok­zgromadzonych­

elementów­warsztatów­tkackich­i­tych­związanych­z­obróbką­drewna­znalazła­się­pierwsza­

forma­do­robienia­fajek.­Piłsudskiego­interesowała­również­sztuka­ludowa.­Oprócz­obrazów­

na­szkle­i­rzeźby­nabył­do­zbiorów­drzeworyt,­obraz­na­blasze,­przykłady­malarstwa­olejnego­

na­płótnie.­Kupował­również­popularne­w­środowisku­wiejskim­oleodruki,­przez­większość­

kolekcjonerów­pogardzane,­bo­uważane­za­przykład­brzydoty­i­tandety.­Z­dziedziny­miejsco- wego­gospodarowania­interesującym­obiektem­okazała­się­kłonia­jednorękojeściowa­znalezio- na­w­Witowie,­wykorzystywana­do­łowienia­ryb­w­płytkich­potokach­—­w­zbiorach­Muzeum­

Tatrzańskiego­niepowtarzalna.­[…]

Dziś­zbiory­etnograficzne­Muzeum­Tatrzańskiego­liczą­ponad­11­tysięcy­przed- miotów,­a­zbiór­artefaktów­zgromadzony­staraniem­Piłsudskiego­stanowi­ich­niewiel- ką,­choć­istotną­cząstkę.­Niektóre­ze­zgromadzonych­w­nim­zabytków­zaowocowały­

mniejszymi­ lub­ większymi­ kolekcjami,­ między­ innymi­ ludowych­ drzeworytów,­

obrazów­na­szkle,­oleodruków,­pierścionków,­zamków,­kłódek­i­kluczy.­Inne­znów­

są­całkowicie­unikatowe,­w­zasobach­Muzeum­niepowtarzalne­i­przez­to­szczególnie­

cenne.­Należą­do­nich­obiekty­z­dziedziny­rybołówstwa­i­pszczelarstwa,­wykonane­

przez­dzieci­zabawki,­akcesoria­związane­z­paleniem­tytoniu,­pieczęcie­do­znakowa- nia­płótna­czy­pewne­elementy­uprzęży­końskich¹⁴.

Tę­przestrzeń­dopełniają­fotograficzne­portrety­Bronisława­Piłsudskiego­wyko- nane­ przez­ Stanisława­ Ignacego­ Witkiewicza­ (1885–1939)­ w­ Zakopanem­ w­ 1912­

roku­oraz­fotografia­zaginionego­portretu­olejnego­etnografa­na­tle­obrazów­na­szkle­

z­jego­podhalańskiego­kolekcji,­namalowanego­przez­Witkacego.

Piłsudski­dostrzegł­wyjątkowość­obu­kultur,­ich­odrębność,­wręcz­prymarność,­

a­przede­wszystkim­zobaczył­w­nich­ajnów­—­ludzi.

Prace­ na­ wystawę­ wypożyczono­ od­ kolekcjonerów­ prywatnych­ (Londyn,­

Zakopane),­Stefana­Okołowicza­(3­fotografie),­z­Archiwum­Narodowego­w­Krakowie­

13 W.­Sieroszewski, Wśród kosmatych ludzi,­Warszawa­1932,­s.­15,­29.

14­A.­Kozak,­Zakopiańska kolekcja Bronisława Piłsudskiego,­[w:]­Ajnowie, górale i Broni- sław Piłsudski…,­s.­180,­183.

Wrocławskie Studia Wschodnie 23, 2019

(4­fotografie),­Biblioteki­Naukowej­PAU­i­PAN­w­Krakowie­(album­zawierający­189­

fotografii­ i­ 22­ zdjęcia­ z­ różnych­ zbiorów),­ Fundacji­ Rodziny­ Józefa­ Piłsudskiego­

(1­ obraz),­ Muzeum­ Kultury­ Ajnów­ w­ Nibutani­ (Biratori)­ (42­ obiekty),­ Japonia­

(49­obiektów),­Muzeum­Tatrzańskiego­im.­dra­Tytusa­Chałubińskiego­w­Zakopanem­

(180­obiektów)­oraz­Zakładu­Antropologii­Instytutu­Zoologii­i­Badań­Biomedycznych­

Uniwersytetu­Jagiellońskiego­(57­fotografii).

Wystawie­ towarzyszy­ albumowa­ polsko-angielska­ publikacja­ pod­ tytułem­

Anjowie, górale i Bronisław Piłsudski,­pod­redakcją­Anny­Król,­w­której­po­raz­pierw- szy­została­opublikowana­zarówno­góralska­kolekcja­w­Muzeum­Tatrzańskiego,­jak­

i­ szeroko­ omówione­ fotografie­ Ajnów­ wykonane­ przez­ Piłsudskiego­ oraz­ zbiór­

rzemiosła­ artystycznego­ ajnuskiego­ z­ Nibutani-Biratori.­ Teksty­ prof.­ Alfreda­ F.­

Majewicza,­prof.­Kōichiego­Inoue,­prof.­Kazuhiko­Sawady,­dr­Anny­Król,­Lesława­

Dalla­i­Anny­Kozak­możliwie­szczegółowo­przedstawiają­Bronisława­Piłsudskiego.

Anna Król

IV­Międzynarodowa­Konferencja­Poświęcona­

Bronisławowi­Piłsudskiemu­

i­Jego­Dziedzictwu­Naukowemu­/­

IV­International­Conference­on­Bronisław­Piłsudski­and­

His­Scholarly­Heritage.­Bronisław­Piłsudski:­

On­the­Centennial­of­His­Death.­

Towards­an­Independent­Homeland

DOI:­10.19195/1429-4168.23.20

W­dniach­18–19­października­2018­roku­w­Muzeum­Sztuki­i­Techniki­Japońskiej­

Manggha­ w­ Krakowie­ odbyła­ się­ IV­ Międzynarodowa­ Konferencja­ Poświęcona­

Bronisławowi­ Piłsudskiemu­ i­ Jego­ Dziedzictwu­ Naukowemu­ (IV­ International­

Conference­ on­ Bronisław­ Piłsudski­ and­ His­ Scholarly­ Heritage).­ Zarówno­ czas,­

jak­ i­ miejsce­konferencji­nie­ były­ przypadkowe.­W­ 2018­ roku,­ wraz­ ze­ stuleciem­

odzyskania­przez­Polskę­niepodległości,­obchodziliśmy­także­setną­rocznicę­śmierci­

Bronisława­Piłsudskiego­—­prywatnie­brata­marszałka,­lecz­przede­wszystkim­wybit- nego­badacza­kultur­ludów­syberyjskich,­w­tym­Ajnów­mieszkających­na­rosyjskim­

Sachalinie­i­na­japońskiej­wyspie­Hokkaido.

Konferencja­poświęcona­Bronisławowi­Piłsudskiemu­(4IBPC­—­4th­International­

Bronisław­Piłsudski­Conference)­ma­charakter­cykliczny.­Jej­poprzednie­edycje­się- gają­jeszcze­lat­osiemdziesiątych­XX­wieku­i­odbyły­się­w­różnych­miejscach­globu:­

1IBPC­—­1985,­Sapporo-Nibutani,­2IBPC­—­1991,­Jużnosachalińsk-Nogliki,­3IBPC­

—­1999,­Kraków-Zakopane.

Wrocławskie Studia Wschodnie 23, 2019