Składnia języka polskiego

(1)

Składnia

języka polskiego

Katarzyna Wyrwas katarzyna.wyrwas@us.edu.pl Instytut Językoznawstwa

Wydział Humanistyczny UŚ

(2)

Plan zajęć

1. Omówienie podręczników.

2. Przypomnienie części mowy.

3. Wprowadzenie do składni.

4. Konotacja.

5. Akomodacja składniowa.

6. Analiza akomodacyjna zdań.

7. Części zdania pojedynczego.

8. Analiza zdań pojedynczych.

9. Typy zdań złożonych.

10. Analiza zdań wielokrotnie złożonych.

(3)

Zenon Klemensiewicz

Zarys składni polskiej

(4)

Zenon Klemensiewicz Podstawowe

wiadomości z gramatyki

języka polskiego

(5)

Renata

Grzegorczykowa Wykłady

z polskiej składni

(6)

Stanisław Jodłowski

Zarys polskiej składni

(7)

Alicja Nagórko

Zarys gramatyki polskiej

(ze słowotwórstwem)

(8)

Henryk Wróbel Gramatyka

języka polskiego

(9)

Edward Polański, Tomasz Nowak

Najnowszy podręcznik gramatyki

języka polskiego

(10)

Encyklopedia języka polskiego

Red. Stanisław Urbańczyk

(11)

Słownik gramatyki języka polskiego

(12)

Części mowy

(13)

Odmienna część mowy nazywająca rzeczy, obiekty, miejsca, osoby, czynności, organizmy, zjawiska,

pojęcia abstrakcyjne.

Odpowiada na pytania: kto? co? kogo? czego?

komu? czemu? itd.

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki, występują w rodzajach. Odmianę rzeczowników

przez przypadki określa się mianem deklinacji.

Rzeczownik

(14)

Odmienna część mowy przedstawiająca dziejące się czynności oraz niektóre stany.

Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?

Odmianę czasownika nazywa się koniugacją.

Czasowniki odmieniają się przez czasy, tryby, liczby, osoby, rodzaje. Występują w aspektach

niedokonanym i dokonanym, a także w stronach czynnej, biernej i zwrotnej.

Czasownik

(15)

Przymiotnik

Część mowy określająca cechy istot żywych, rzeczy, zjawisk, pojęć i stanów.

Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?

czyj? czyja? czyje? który? która? które?

Odmienia się przez rodzaje, przypadki, liczby, podlega także stopniowaniu.

(16)

Liczebnik

Część mowy określająca liczbę, ilość, liczebność, wielokrotność lub kolejność.

Odpowiada na pytania: ile? który? która? które?

Niektóre liczebniki (np. główne, porządkowe) odmieniają się przez przypadki i rodzaje.

(17)

Zaimek

Część mowy zastępująca rzeczownik (np. ja, on), przymiotnik (np. mój, wasz), przysłówek (np. tam) lub liczebnik (np. tyle) i pełniąca ich funkcje

w zdaniu.

Odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy zastępuje.

Zaimek wskazuje osoby, przedmioty itd.

bez dokładnego ich nazywania.

(18)

Przysłówek

(19)

Przyimek

Nieodmienna i niesamodzielna część mowy łącząca się z innymi wyrazami i nadająca im inny sens.

Przyimki wymagają, aby towarzyszące im rzeczowniki przybrały formę określonego przypadka.

Rzeczownik może tworzyć zestawienia z wieloma

przyimkami: na oknie, za oknem, obok okna, po oknie, pod oknem, zza okna, koło okna, przy oknie itp.

(20)

Spójnik

Nieodmienna część mowy łącząca:

• kolejne wyrazy w ciąg wyrazowy;

• kolejne zdania, równoważniki zdań w jedno zdanie złożone.

(21)

Wykrzyknik

Nieodmienna część mowy:

• wyrażająca silne stany emocjonalne, uczucia;

• ujawniająca stan woli mówiącego (np. życzenia, rozkazy);

• naśladująca dźwięki otaczającego świata.

(22)

Partykuła

Nieodmienny i niesamodzielny (nieposiadający samodzielnego znaczenia) wyraz lub morfem nadający wypowiedzeniom zabarwienie

znaczeniowe lub uczuciowe.

Wyróżniamy m.in. partykuły: ograniczające (tylko), przeczące (nie, ani), twierdzące (tak),

przypuszczające (by, chyba), pytające (czy, -li), rozkazujące (niech, niechaj), wzmacniające (że, -żeż, no, -ż), życzące (oby).

(23)

Wprowadzenie

do składni

(24)

KLASYFIKACJA WYPOWIEDZEŃ (za Stanisławem Jodłowskim)

1) wypowiedzenia werbalne (zdania) 2) wypowiedzenia niewerbalne

a) dopuszczające wprowadzenie formy

czasownika) – równoważniki, oznajmienia b) nie dopuszczające wprowadzenia formy czasownika – zawiadomienia, wykrzyknienia (np. nagłówki)

(25)

• są to teksty sytuowane

• funkcjonują jako znaki wraz z miejscem, w którym są umieszczone, lub ze względu na to miejsce

ZAWIADOMIENIA

(26)

(27)

Kto to?

Ona nie.

Nasz nauczyciel.

Bynajmniej...

Precz!

Marysiu!

OZNAJMIENIA

równoważniki zdania

(28)

ZDANIA

Pada albo zacznie padać.

Nauczyciel szybko nam to wytłumaczył.

Nie wiem, jak długo to potrwa,

ale człowiek, z którym muszę się spotkać, dzwonił już dwa razy.

(29)

ZDANIE

całostka składniowa zawierająca

formę finitywną czasownika

(30)

FORMA FINITYWNA

wyraża co najmniej czas i tryb

1) formy osobowe – wyrażające czas, tryb i osobę (byłem, jadłbym, zrobię)

2) formy nieosobowe

• mówi się, jeździ się

• zbudowano, zabito

(31)

ZDANIE

• nie jest zwykłym zbiorem składników

• składniki musi łączyć sieć powiązań

(32)

ZDANIE

Między składnikami zdania

zachodzą trzy typy oddziaływań:

• wymagania składniowe,

• uzgodnienie,

• uporządkowanie linearne.

(33)

WYMAGANIA SKŁADNIOWE KONOTACJA

Maciek położył.

Książka leży stole.

Zastanawiał się tym.

(34)

WYMAGANIA SKŁADNIOWE KONOTACJA

Konotacja oznacza wymagania konieczne do utworzenia minimalnego zdania.

(35)

UZGODNIENIE SKŁADNIOWE AKOMODACJA

• mechanizm tekstotwórczy w językach fleksyjnych

• jednostki składniowe dostosowują formę gramatyczną do oczekiwań innych

• wyróżnia się dwa typy uzgodnień: zgodę i rząd

(36)

Biały kot siedzi pod oknem.

Czarny kot leży przy oknie.

Rudy kot zbliża się do okna.

Wielki pies zbliża się ku oknu.

Kot patrzy w okno.

Za oknem strasznie wieje.

(37)

UPORZĄDKOWANIE LINEARNE SZYK ZDANIA

• wzajemne usytuowanie składników zdania

• w polskim zdaniu pozycja danego składnika nie informuje o jego funkcji

• często możliwe są wszelkie permutacje składników

(38)

Szyk zdania polskiego

Wczoraj Piotr kupił w sklepie na Floriańskiej bardzo ładny krawat.

Uporządkowanie linearne składników zdania pojedynczego informuje

o strukturze komunikacyjnej tego zdania, a więc o hierarchii treści.

(39)

Szyk części zdania

miewa wpływ na znaczenie

miasto Będzin – Będzin Miasto stara Dąbrowa – Dąbrowa Stara

piękny Filip – Filip Piękny

czarna borówka – borówka czarna

kulturalny attaché – attaché kulturalny

(40)

Szyk części zdania

miewa wpływ na sens zdania

Poluźnił uchwyt na ręce syna, który był mocny i pewny.

Poluźnił na ręce syna uchwyt, który był mocny i pewny.

Grał w meczu towarzyskim w mieście, w którym urodził się dwa tygodnie temu.

(41)

(42)

Ograniczenia szyku:

1) przyimek musi poprzedzać rzeczownik, np. łożyć na niego

2) spójnik podrzędny otwiera zdanie podrzędne, np. nie powinni, bo to jest wstyd

3) zaimek względny stoi na początku zdania względnego, np. rodzice, których wszak szanuje

4) zaimek pytajny otwiera zdanie podrzędne, np. zobaczę, czy przyjdziesz

5) spójnik współrzędny między łączonymi składnikami, np. morze i niebo

(43)

WYMAGANIA SKŁADNIOWE

KONOTACJA

(44)

KONOTACJA

własność jednostki składniowej polegająca na tym,

że musi ona być uzupełniona

innymi jednostkami, aby wyrażenie, do którego należy, było pełne,

czyli nieeliptyczne,

a także pełne pod względem semantycznym

(45)

KONOTACJA

Maciek położył.

Książka leży stole.

Zastanawiał się tym.

(46)

KONOTACJA

Konotacja oznacza wymagania konieczne do utworzenia minimalnego zdania.

(47)

Schemat składniowy

coś – pada

ktoś (coś) – zaczyna – coś robić ktoś – tłumaczy – komuś – coś ktoś – wie – coś / o czymś / że…

ktoś – spotyka się – z – kimś

ktoś – dzwoni – do – kogoś (czegoś)

(48)

UZGODNIENIE SKŁADNIOWE

AKOMODACJA

(49)

Akomodacja

• mechanizm tekstotwórczy w językach fleksyjnych

• jednostki składniowe dostosowują formę gramatyczną do oczekiwań innych

• wyróżnia się dwa typy uzgodnień: zgodę i rząd

(50)

Akomodacja związek zgody

Ze zgodą mamy do czynienia,

kiedy pewna jednostka składniowa

dziedziczy po innej jej wartość kategorii fleksyjnej, np. zgodę przypadka i liczby:

Nasz (M. lp.) nauczyciel (M. lp.) wytłumaczył (lp.)

(51)

Akomodacja związek rządu

Rząd polega na tym, że dana jednostka składniowa narzuca drugiej jednostce jakieś cechy, np.: czasowniki dedykować, wytłumaczyć wymagają:

1) podmiotu w mianowniku, 2) dopełnienia w celowniku, 3) dopełnienia w bierniku.

(52)

ZABURZENIA ZWIĄZKU RZĄDU

Pierwszaki same nie kupują przybory szkolne.

Jedyne, co marzę, to długi sen.

Na obchody nie zagościła Wisława Szymborska.

Jestem człowiekiem o tysiącu twarzach.

Przypominam sobie to, co udało mi się dokonać.

W mojej rodzinie były górnicy i hutnicy.

Używała najlepszy krem, bez efektów.

(53)

AKOMODACJA

ZGODA RZĄD

MORFOLOGICZNA NIEMORFOLOGICZNA

CZYSTO SKŁADNIOWA LEKSYKALNA

mały dom dom brata jechać do wiedzieć, że

(54)

miłymi kobietą

(55)

miłymi kobietą

N. lp. r.ż.

N. lm. r.ż.

(56)

miłymi kobietą

N. lp. r.ż.

N. lm. r.ż.

lp. lm.

(57)

Akomodacja morfologiczna

ZGODA

(58)

miła kobieta

M. lp. r.ż.

(59)

Dziecko spało.

3 lp. r.n.

M. lp. r.n.

M.

(60)

Akomodacja morfologiczna

RZĄD

(61)

widzę miłą kobietę

B. lp. r.ż.

B. B. lp. r.ż.

(62)

piszę do miłej kobiety

D. lp. r.ż.

D. D. lp. r.ż.

(63)

myślę o miłej kobiecie

Ms. lp. r.ż.

Ms.

Ms. lp. r.ż.

(64)

dziecko spało

RZECZOWNIK CZASOWNIK

osoba, liczba, rodzaj

przypadek (M.)

(65)

chłopcy spali

RZECZOWNIK CZASOWNIK

osoba, liczba, rodzaj

przypadek (M.)

(66)

wody ubywało

RZECZOWNIK CZASOWNIK

osoba, liczba, rodzaj

przypadek (D.)

(67)

Jan kochał swego syna.

B. lp. r.m.

B. B. lp. r.m.

3 lp. r.m.

M. lp. r.m.

M.

(68)

Maria była miłą kobietą.

N. lp. r.ż.

N. N. lp. r.ż.

3 lp. r.ż.

M. lp. r.ż.

M. r.ż.

(69)

Zaczął oglądać dobry film.

B. lp. r.m.

B. B. lp. r.m.

bezokolicznik

(70)

Jurek chce zobaczyć Paryż.

B. bezokolicznik 3 lp.

M.

(71)

Ojciec kazał Janowi być rozważnym.

N. bezokolicznik 3 lp.

M. lp. r.m.

C.

(72)

Najstarszy z braci zginął.

rodzaj, liczba przypadek

rodzaj

przyimek przypadek

(73)

Pięć kobiet przyszło.

rodzaj nijaki M.

D. lm.

r.nmos.

(74)

Pięciu mężczyzn przyszło.

rodzaj nijaki M.

D. lm.

r.mos.

(75)

Akomodacja leksykalna

Maria poszła do domu.

Maria poszła z matką.

(76)

Akomodacja czysto składniowa

Wiedział, o czym mówią.

Wiedział, że coś mówią.

(77)

Wskaż powiązania akomodacyjne w poniższych zdaniach:

1. Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty swój róg bawoli.

2. Mój ojciec nauczył mnie czytać.

3. Ten utwór został skomponowany przez Mozarta.

4. Jan dowiedział się od swoich rodziców, że może kupić mały dom.

(78)

1. Natenczas Wojski chwycił na taśmie przypięty swój róg bawoli.

Wojski – chwycił chwycił – róg

róg – swój

róg – przypięty przypięty – na na – taśmie

chwycił – natenczas

(79)

2. Mój ojciec nauczył mnie czytać.

ojciec – mój

ojciec – nauczył nauczył – czytać nauczył – mnie

(80)

3. Ten utwór został skomponowany przez Mozarta.

utwór – ten utwór – został

utwór – skomponowany skomponowany – przez przez – Mozarta

(81)

Części zdania

pojedynczego

(82)

Podmiot – część zdania, która w zdaniu w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności wyrażonej orzeczeniem.

Orzeczenie – część zdania, która wyraża czynność podmiotu.

Dopełnienie – część zdania oznaczająca przedmiot czynności wyrażonej orzeczeniem w stronie czynnej.

Przydawka – część zdania określająca rzeczownik lub zaimek rzeczowny.

Okolicznik – część zdania, która pełni funkcję określającą orzeczenie, uzupełnia czasownik o dodatkowe elementy.

(83)

ORZECZENIE PODMIOT

DOPEŁNIENIE PRZYDAWKA OKOLICZNIK

PRZYDAWKA PRZYDAWKA PRZYDAWKA

PRZYDAWKA

(84)

Podmiot

1) gramatyczny – w mianowniku 2) logiczny:

• w dopełniaczu

• z liczebnikiem głównym od 5, liczebnikiem zbiorowym albo innym wyrazem oznaczającym ilość lub miarę

3) domyślny 4) szeregowy 5) towarzyszący

(85)

Zdania bezpodmiotowe

Występują, gdy jest mowa o:

• zjawiskach przyrody

Grzmi. Pada. Świtało.

• odczuciach zmysłowych

Mdli mnie.

• czynnościach bliżej nieokreślonych osób

Zabito pięć osób.

Mówiło się o napadzie.

(86)

Orzeczenie

1) proste, czasownikowe 2) złożone

a) modalne b) imienne c) fazowe

(87)

Przydawka

1) przymiotna

2) rzeczowna (w M., D., C., N.) 3) liczebna

4) przyimkowa 5) zaimkowa 6) orzekająca

(88)

Okolicznik

1) czasu 2) miejsca 3) sposobu 4) przyczyny 5) warunku 6) celu

7) stopnia i miary

8) akcesoryjny (czynnika towarzyszącego) 9) przyzwolenia

10) porównawczy 11) skutku

(89)

Dopełnienie

1) bliższe (w bierniku): Marek widzi Anię.

2) dalsze (w innych przypadkach):

• czynnika pomocniczego: kroić nożem, strzelać z łuku, grać na pianinie

• czynnika towarzyszącego: rozmawiać z matką

• sprawcy: zginąć od kuli, zależeć od ojca

• porównawcze: różnić się od kogoś

(90)

Na polanie stał biały letni dom.

(91)

(92)

(93)

(94)

Nagle z kąta rozległ się długi, skrzeczący śmiech.

(95)

(96)

(97)

(98)

Specjaliści z Komendy Głównej Policji prowadzili śledztwo

w sprawie zamordowania trzech młodych kobiet.

(99)

(100)

(101)

(102)

Wielkie, patrzące bystro oczy małego

przybysza, jego nos prosty i dość dumne

łukowato wygięte usta stanowiły względnie sympatyczną grupę widzialnych organów jego drobnego ciała.

(103)

łukowato wygięte usta stanowiły względnie sympatyczną grupę widzialnych organów jego drobnego ciała.

(104)

łukowato wygięte usta stanowiły względnie sympatyczną grupę widzialnych organów

jego drobnego ciała.

(105)

(106)

(107)

W jedno lipcowe popołudnie Omski bezskutecznie szukał odrobiny chłodu za opuszczonymi szczelnie żaluzjami

swego pokoju w luksusowym hotelu „Royal”.

(108)

(109)

(110)

(111)

Kompetencje składniowe

pomagają w skutecznej komunikacji

(112)

współrzędnie

Zdania złożone

podrzędnie

(113)

Zdania złożone współrzędnie

1) łączne

i, a, oraz, jak, też, także, tudzież

(114)

Zdania złożone współrzędnie

2) rozłączne

albo, lub, czy, bądź

(115)

Zdania złożone współrzędnie

3) przeciwstawne

a, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast

(116)

Zdania złożone współrzędnie

4) wynikowe

więc, zatem, toteż, dlatego

(117)

Zdania złożone współrzędnie

5) włączne (synonimiczne)

czyli, to jest, to znaczy, słowem

(118)

Zdania podrzędne

1) podmiotowe 2) orzecznikowe 3) przydawkowe 4) dopełnieniowe

5) okolicznikowe (różne rodzaje)

imiesłowowe równoważniki zdań

(119)

Analiza zdań

wielokrotnie złożonych

(120)

Były jak dzieci, które udają, że usnęły, kiedy skończyła się dobranocka.

(121)

Były jak dzieci, które udają, że usnęły, kiedy skończyła się dobranocka.

(122)

Były jak dzieci, ¹| które udają, ²| że usnęły, ³| kiedy skończyła się dobranocka. ⁴|

(123)

Zdawało się, że chce ukarać sprawców tego, co w jej życiu nastąpiło, gdy zachorowała.

(124)

Zdawało się, że chce ukarać sprawców tego, co w jej życiu nastąpiło, gdy zachorowała.

(125)

Zdawało się, ¹| że chce ukarać sprawców tego, ²| co w jej życiu nastąpiło, ³|

gdy zachorowała. ⁴|

(126)

Chcąc być posłuszną spowiednikowi,

który zalecił jej wieść uprzejme rozmowy, dziewczyna pociła się w swoim gorsecie, kiedy widziała,

że rozmowa słabnie.

(127)

Chcąc być posłuszną spowiednikowi,

który zalecił jej wieść uprzejme rozmowy, dziewczyna pociła się w swoim gorsecie, kiedy widziała,

że rozmowa słabnie.

(128)

Chcąc być posłuszną spowiednikowi, ¹|

który zalecił jej wieść uprzejme rozmowy, ²| dziewczyna pociła się w swoim gorsecie, ³| kiedy widziała, ⁴|

że rozmowa słabnie. ⁵|

(129)

Wierzył, że prawda żywa nie zginie

i musi przeważyć, ale chwilami myślał, że nie przyszedł jeszcze jej czas,

który nadejdzie wówczas dopiero,

gdy Pan zstąpi na ziemię w dzień sądu.

(130)

Wierzył, że prawda żywa nie zginie

i musi przeważyć, ale chwilami myślał, że nie przyszedł jeszcze jej czas,

który nadejdzie wówczas dopiero,

gdy Pan zstąpi na ziemię w dzień sądu.

(131)

Wierzył, ¹| że prawda żywa nie zginie ²|

i musi przeważyć, ³| ale chwilami myślał, ⁴| że nie przyszedł jeszcze jej czas, ⁵|

który nadejdzie wówczas dopiero, ⁶|

gdy Pan zstąpi na ziemię w dzień sądu. ⁷|

(132)

Wierzył, ¹|

że prawda żywa nie zginie ²| i musi przeważyć, ³|

(133)

Wierzył, ¹| […] ale chwilami myślał, ⁴| że nie przyszedł jeszcze jej czas, ⁵|

(134)

ale chwilami myślał, ⁴|

że nie przyszedł jeszcze jej czas, ⁵| który nadejdzie wówczas dopiero, ⁶| gdy Pan zstąpi na ziemię... ⁷|

(135)

(136)

Ponieważ górale zapewniali, że na drodze do Czorsztyna o żadnych innych oddziałach szwedzkich nie słyszeli, orszak królewski

wykręcił ku temu zamkowi i wkrótce znalazł się na trakcie, po którym podróż

była łatwiejsza i mniej nużąca.

(137)

Ponieważ górale zapewniali, że na drodze do Czorsztyna o żadnych innych oddziałach szwedzkich nie słyszeli, orszak królewski

wykręcił ku temu zamkowi i wkrótce znalazł się na trakcie, po którym podróż

była łatwiejsza i mniej nużąca.

(138)

Ponieważ górale zapewniali, ¹| że na drodze do Czorsztyna o żadnych innych oddziałach szwedzkich nie słyszeli, ²| orszak królewski wykręcił ku temu zamkowi ³| i wkrótce

znalazł się na trakcie, ⁴| po którym podróż była łatwiejsza i mniej nużąca. ⁵|

(139)

[…] orszak królewski wykręcił ku temu

zamkowi ³| i wkrótce znalazł się na trakcie, ⁴|

(140)

orszak królewski wykręcił ku temu zamkowi ³| i wkrótce znalazł się na trakcie, ⁴|

po którym podróż była łatwiejsza i mniej nużąca. ⁵|

(141)

(142)

[…] górale zapewniali, ¹| że na drodze do Czorsztyna o żadnych innych

oddziałach szwedzkich nie słyszeli, ²|

(143)

(144)

Najpierw wysłał panią Müllerową, ¹| aby mu kupiła czapkę wojskową, ²|

że będą mu potrzebne kule. ⁸|

(145)

Najpierw wysłał panią Müllerową, ¹| […] a następnie polecił jej, ³|

[…] potem zaś przypomniał sobie, ⁷|

(146)

Najpierw wysłał panią Müllerową, ¹| aby mu kupiła czapkę wojskową, ²|

że będą mu potrzebne kule. ⁸|

(147)

Pełne grzeczności ukłony, ^1a| jakie jej składał, ²|

i uprzejmy uśmiech, ^1b|

z jakim mu je oddawała, ³| wskazywały, ^1c|

że panuje między nimi przyjaźń. ⁴|

(148)

Pełne grzeczności ukłony, ^1a| i uprzejmy uśmiech, ^1b|

wskazywały, ^1c|

(149)

Pełne grzeczności ukłony, ^1a| jakie jej składał, ²|

i uprzejmy uśmiech, ^1b| z jakim mu je oddawała, ³| wskazywały, ^1c| że panuje między nimi przyjaźń. ⁴|