Stratygrafia górnego triasu NE części obrzeżenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego

UKD 551.761.3:551.3.051:552.5:561:581.33: 562/569 (438.23-18)

Stratygrafia · górnego triasu NE CZęSCI obrzeżenia Górnoślqskiego Zagłębia Węglowego

'WSTĘP

Osady górnego triasu w północno-wschodniej części obrzeżenia Górno-

śląskiego Zagłębia Węglowego, przykryte osadami 'czwartorzędu i jury,

odsłaniają się na powierzchni niekompletnie; odkrywki obejmują tylko niewielkie wycinki pionowego profilu. Obszar ten był przedmiotem zain- teresowania wielu geologów. Badania geologiczne w rejonie Żarek prze-

prowadzał S. Z. Różyc'ki (1930); w okolicach Poraja oraz Gorzowa Ślą­

skiego i Proszki - J. Znosko i(1955); w rejonie Klucz d Ol'kusza - S. Poł..,

towicz '(1961, 1962); w rejonje Sdewier~a - S. Śliwiński (1964).

W latach 1960-69 na omawianym obszarze zostały wykonane dla In- s'tytutu GeologilCznego i Hutnictwa Metali Nieżelaznych li'czne wiereenia (fig. 1 zawiera lokalizację wybranych wierceń). Obszerne materiały z wier-

ceń posłużyły do przeprowadzenia szczegółowych badań litologicznych, sedymentacyjnych i pcdynologicznych, co pozwoliło przedstawić w niniej- szym artykule pogląd na korela,cjęstratygraficznąosadów górnego triasu w północno-wschodnim obrzeżeniu GZW.

Osady kajpru i retyku występujące na obszarze między Woźnikami,

Zawierciem a północnym skrajem Pustyni Błędowskiej zostały opraco- wane przez W. GI"Odzi,oką-Szymank'O na podstawie 216 pełn'OlI"dzen'iowych

profili otworów wiertniczych.

Badania sporowo-pyłkowe z 18 profili wierceń omawianego obszaru

przeprowadziła T. Orł'Owska-Zwolińska. Badania te wykazały obecność

bogatejmikr'Oflory, która dała podstawę do wyróżnienia zespołów paly- nologicznych o znaczeniu stratygraficznym (fig. 2, 3, tab!. I-VI).

Obraz paleontologiczny badanych 'Osadów uzupełniają badania mikro- faunistyczne, 'WY'lronane przez O. Styk (op~acowania Hl'chiwalnez lat 1965 -1968), niektórych profilów wierceń tego obszaru.

Na uwagę zasługuje również znalezienie przez T. Marcinkiewicz poje- dynczych megaspor w osadach piaskowca trzciniastego 1 z wierceń 69-TN, 94-TN, 96-TN (opracowania archiwalne).

1 W artykule utyto terminu "piaskOWiec trzciniasty" - za GeOlogią stratygraficzną wg M. Gignoux (1956) oraz Słownikiem stratygraficznym (1968); w polskiej literaturze niektórzy autorzy ,stosują synonimowe określenie dla tego wydzielenia - "piaskowiec trzc~nowy".

KwartaLnik GeologiD2lIlY, t. 18, nr l, 1972 r.

.Siedlec oŹarki

eKolowice

.Wtodowice

'KW • Kromolt1w

·rNIJO

P8 f S Pustynia

, _ _ _ _ _ ~___' _ _ _ _ _ _ _ _ ._TN!2'_tęka _ _ ,_,....::.'___B_tęd:owska

.]ffig. 1. Szkic sy:tua,cyjny wybranych wlier,ceń północno­

-wsclrod'D/iego om,zeźen'i'a GZW

Sltuaiion skErtch ol some bOTe holes withilIl the north-e8JS:tern ma!l"gin oi the Uppell' S'Uesli:an Ooal lBasiJn,

Autorki składają serdeczne podziękowanie mgr O. Styk za udostęp­

nienie nie publikowanych wyników badań, dr T. Marcinkiewicz i dr H.

Senkowiczowej oraz doc. doktorówi Z. Kotańskiemu i magistrowi J. Ko- pikowi za ,cenne rady i wnikliwe uwagi.

OODSTA WY STRA'TYGRAFII

Osady górnotriasowe w północno-wschodnim obrzeżeniu GZW leżą

nieZ'godnie na różnych ogniwach wapienia muszloweg'o, a w sporadycz- nych przypadkach nawet na utworach paleozoicznych. W przeważającej części obsza:ru przysłania je pokrywa czwartorzędowa bądź utwory juraj- skie (S. Doktorowicz-Hrebnicki, 1935).

Podział straty:grafkzny kajpru przyjęto zgodnie z powszechnie stoso- wanym w Polsc'e schematem (A. Szyper'ko-Ś1iwczyńska, 1960) 2.

Poczynając 'od najstarszych ogniw górnego triasu sedymentację roz-

poczynają osady nie najniższego kajpru, które spoczywają tu bezpośrednio

na wapieniu musilowym (tab!. 1, fig. 2). W rejonie Woźnik - Cynkowa

II 'Ze względu na ustalenia w międzynarodowej kodyfikacji nomenklatury stratygraficznej (fide H. SWidziński, Przegtqd Geotogiczny nr 8,z 1969 r.), w myśl których "seria" jest jednostką biostratygraficzną równą w chronostratygrafii epoce, pojęcia tego nie można nadal stosowaĆ dla szczegółowych Wydzieleń' vi Obrębie g6rnego kajpru. Przytacza się zatem ich oryginalne brzmienie: kajper gipsowy dolny, piaskowiec trzciniasty, kajper gipsowy górny, biorąc pod uwagę litostratotyp o'pracowany dla tej części koajpru w latach dwudziestych naszego wieku przez autorów niemieckich.

:2118 Wranda Gl'1odzick;a;-SzymaIliko,Te1"'elSla Orłio!wlskJa~Wlo1ińlSika

,

~

r

!

,

,

;

;

,

~ rzl , Pot ~

;

<

~ i

T1abela l

Wykształcenie litologiczne utworów górnego triasu w NE

obrzeżeniu GZW (wg W. Grodzlckiej-Szymank:o, 1970) Wydzdelenia

stmtylg1r'ruficme

Duży

cykl'Otem RIl\I

Duży

cyklOltem R ,I

Kajper gi:Pfsowy górny

IlPiaskOWliec jtrz'Cilntimllty

Kajiper .giJpsowy dolny z dolomitem g:ra'n;i,cz.nym

,Lokalnlie źródleńce z omruchami węg]:aihCJIWymd

i rresZJtkami raSldJn

,1Ifowce oi iłowce 'piaszC'ZyStte ~a!l'e i pstre, ze \S~­

'r<oli.ta:rpj, ma!l'glristymi i 'Syderytowymi

"Iłowce, ipli.a'skowce, piru;k'[)Iwce· arkozJ(}we z wkładkiami węghłlnOlWymi

Sydexy.ty, wapienie Z1Syd€!l'Y1tyzowane 'Wapienie "wożnickie", mall"gle, do1omity ,Osady ilasto..,plas:zc.zy;slte :szare i !pstre 'z Wikład­

'kami. wa;pdani i ma!l'glii., '2lB.Włenające małże

Unionites posterus i oOtwoonice

ZlCiPieńce :SIZB.'re rwęglanowO>-iil;aste z małżami

Unionites posterus :1 res.ztklami .zwęglonych IIXlŚ­

l:in

UtwOll'y pst!l'e - Ii.IDwce i ,iłowce pia!S'ZJC.Zysrt;e, na iprzemian grU'złQwalte i lamiln'O'Watne,z iprzeła­

wi'cen~am:i ."hil'ekicj'i LisOWSkiej"

Lami.rrotW!a<Ile osady :iJ1aJStO;PiaJS7lCZY1lSte lS:7&':e i p.5I1lrez wkładkiami. ISkał węg!LaJnowych i piIa-s- kowców lall"kioZlowy,ch; 100kaJiIliie z Uniornites posterus

IŁowce i iłowce pialS'rezyó!lt,e, laminowane i ~ż..

liowa'te,z wkładk.amt pi1ask·owców Howce pstre, g,ru.złow.QIte

fuekicje węglanoWo-dlaJSlte, pstre ,i szare lDol!orri:ity \s7Jarose1edY'Il!OIWe, 'Clienlk1oławiJCOwe

hia,tu·s

Uł'owce, pi.as1mwIc·e, wapienie, dlOll.omdty. marglle,

!slkały różnobaITW.ne, denikJo wal1'lStwoWlattle, z ,licznymi lSIZIC'2:ąJtkami roślinnymi :i ~erzęcymi

Piaskowce .i 'iłOWICe, wkładlk!i węgJ.isIte z m-akTo- i mikroflcxrą

'Loka1n.ie żw:m-y

;IWw'C€ ciemIl!O&7J!Iire dol!omlttyczne, lI.".zadmej :wapnmte, z wk!łaldkami p.iiaslko'WOO'Wymi" często

o pokIroju łl.l!PkOwym

Dolomity S'2J8Il'IOlbeżo, !i1aste, cdenik'~Y'tkowe

Lu

duży cyk/otem RII

duży cyk/aten;

RI

ptaSKOV,1ec

trzciniasty

CW62 CW44 CW61

Q

Tm

CW60

~ 1

~ 2

~ 3

~ 4

~ 5

~ 6

~ 7

~ 8

~ 9

~ 10

P " 4 11

TN228 TN235 TN286 TN 282

c=:=:::J 12

•

~ 13 19

~ 14

F=-r-I 15

•

1-,--=---/

.,

¹⁷ ₁₆ 20

•

^{18 /}

Ftig. 2. Korelacja prof<i:lów lH1ologic:zmo-,str:a'ty,gTatf'kzlnYlch Wyrbx;anyc;h O'two~6w ,z wYTóżn'i,onym,i ze,spo,łam'i 'Spm',a.wo-,pyłkowymi CorTel'a:tUIOłIl of lithologirc-ls1trat1graiphica,l secrbi'onlS od: ;s'ome;bo['~e ho['els" ishlo'WIiiDg l~nd1V'irdUla'l. :SlPlOlfre-alnd-prOUrena,sls'emb'la:ge.s 1 - iłowce; 2 - iłowce piaszczyste; 3 - iłowce gruzłowe; 4 - mułowce; 5 - mułowce gruzłowe; 6 - iłowce gruzłowe z grudkami allogenicznymi; 7 - muło,wce gruzłowe z grudkamł allogenicznymi; 8 - brekcje; 9 - zlepieńce; 10 - iłowce z przerostami piaskow- ców; 11 - mułowce z przerosta,mi piasroowców; 12 - piaskowce; 13 - wapienie; 14 - dolomity; 15 - margle wapniste; 16 - margle dolomityczne; 17 - zespół sporowo-pyłkowy wapienia muszlowego; 18 - zespół sporowo-pyłkowy dolomitu gra-TIicznego i kaJpru gipsowego dolnego; 19 - zespół sporowo-pyłkowy piaskowca trzd-TIiastego; 20 - zespół sporowo-pyłkowy retyku

1 - claystones; 2 - arenaceous claystones; 3 - nodular claystones; 4 - siltstones; 5 - nodular sUst,omes; 6 - nodular claystones with allogenic lumps; 7 - nodular ,siltstones with allogenic lumps; 8 - breccias; 9 - conglomerates; 10 - claystones with interca- lationsof sandstones; 11 - siltsones with intercalations of sandstones; 12 - sandstones; 13 - limestones; 14 - dolomites; 15 c,alcareous marls; 16 - dolomitic marls; 17 - s:pore-and-pollen assemblage of Muschelkalk; 18 spore-and-polLen assemblage of Grenzdolomit and Lower Gipskeuper; 19 - spore-and-pollen assemblage of Schilfsandstein; 20 - spore-and-pollen assemblage of Rhaetian

TN 88

Skala pionowa:

O I ~o I ~om

TN 96 TN123 TN121

··~···~~··---I·

.. -- "'- _~. - . - ...

I

I

^I

~~ ~

^{I I I}

-C I ~ ^. I~ ~ l:g I

I

~ t? ~ ^{l..l V)} I_~ I

tl

~

~ ~

~ ~ _'ll

E

~ ~ V)

.

.2~ I~ "> ^I

ą 15 tlS ~ ~ 'S; ~ ~, c::: -§ "> • i

, - ~ ... ~ 2 ^Q) 1§.g' ::J!~ "" 5 ^{'I I}

e ~ . ^{' :El}

^@

I~ ~ ~ ~] ~~ ! ~~I~~ ^{I§ gl} ~~~I:S

^{:g Q) I I}

^II

^{l J?}

"-' ~ t sc: '-c:^I=§ ~ ~ Le-' I~ ~ '..J ^-., c::: ~ ~ 5 ..., a.: ~ ~ ~ /~ a ^"l t::!--:: ^{" lU} c::: ~I~ ~ ~ ~ ^{:' "} <l.>..., :5 -5 ~ o ""5 . I ^I I ^, I ^l..l ~ :g

~ _~

~

] ~

E: ~

~

~

-C::

~~. ~ ~

^'llIS

1~S!ij) I C:::~ ~ L.g,,>~ ~

^I

~ q;-S '=2/I ~ ~ ~.~ ~ ~ ~

^l-S

~ ~ SC:]'~I ~ ~c:::~~ El;)"' ~ ~J,~§i '

^cE1-S

~

^{Ci: '-51}

1 ~J ^I ~

, -J "> ~ -.J ~ "-' ..g t:: "> ~..9 ~ ~ ~ "> ~ ~'.~ ~ ~I:::: ~ ~ "> ~ a: "> V) g -S :g IQ ,-s ...,

'B

:g~~~I~d: ~G",,-, ~ .g~ 1~1:l ~ 's~~!~~e~,,>b1~:gii-J~I""§lt2~1 8-~ v)~~:g ~ "" ~,~

l u~ l u~ :~~ 1 ,~I~ri§]~ ~ ]~~I ~!U~i'lna!l~iji ił ~jld: ~ I~~I ¹

¹

^{!l, "}

^~

^~

^{"l I}

">Im

~

"> ">

~-~

^{§, ">}

~ ~

^{E:: I}

V)l~ tl i

-"::...,1 l..:

~ ~~ o~~~ ~- ~ '~,.~!-S!

^{1..:\3 t::}

~ -.J~,fg

^">

~c;-C:: ~1 ~1

^a

^e ~I ~ V}I~I~ ~

~ ''!:'::

tl ...

^{~ ~ .1:: ~ ." '-1} "> "> ^<l.l ~. B Q ~ "l E: ~ ~ I..: ::J ... G "-.<::; ..Q ~ I . . : : J t,)

~ ~ .~ i~ ~j:

;:: - t,)

~I ~~

""-i3

.~, ~

^{i3 -}

~ ' ~~łI

<'::..Q

Ulł! ~

...,,-C::8

ⁱ ~.s i Ułił

^l:;'-C::'..Q

Uh

^{t:; -::J -C::}

i~ł,dj~~hln iH~~~~ ~

^{c:: c::: S r.:}

~I::::: ~

^{- I..: ' - <l.l}

~ ~

^!:2 ..:::;'..:::;

~::} ~ l~łl~'I

-";\ j -C::

~" ~

\.) "'"

': .~

fi

~81~FI~I~@I ~~~'I~a~]I ~F ~ ~1 ~1@15~~,~&I~i~ I~I~~~1~ 18Il~1~,~~~I~~~I~, 6 1 ~Hj~i~ ~

_ ~aw/€:rcie TN2421~'.~ ~5~5

^;}

.

_:.1. ^{I I}

I -L-~- I I j

.. I _1 I _ _ I

---l. I

^r

'-l- I

T 1_

_____ 1

r

___

~ ^I I -,

LI

^I

__

^I

•

~

* 1 s -'- ! o

^I

l o:

^I

I

^I

• I

^'

l' , .1- 1

^{01 I}

^{[ I} , ^I II

^T

^r-- :

^{T I}

25/5-26,5 I r

I

^{II I l}

l! ~ I r ^{[r - -- -} t i ,]- r-i - ^{--~ -} -- -- '-~--I-+t-,- - - ~ -

^{- - 0-' j -f--f-}

, n '" I I I : I I I : I I I , I

K/erszula TN 2L'8

I

27,0-287

I

¹

II , II ! !

^I

II ^{i i}

^I

^{I · ° l" i ° l r}

¹

^{°1 I I ' I I} r. ^l

35p-37,5 I I I I I

I I

^{i ' , I I I ,}

~ ~:

¹

~ ~

^I

~

^I

~ ~

~OJsta~ice

^{CW 61- - ,}

4- 3;5--4~t

^I

r t ·- ^{-i]-t - t - i -1}

^{t I}

^{[ l ' ,}

^{! " I ' ' I}

1--'-

23P-23,4""

_j o • 1 1 ;;1 -rr r-I - 1 - -;--c- 11

-I- • . ^{I I I I .}

^{I I}

II

~

Zaw/erc/e /

^{.... --- -}

N 258

30~.~.~I:?~

53,0 -56iO

_L_t·_

i

^!

I

^{- -.[}

i

^-1

i

^jl-l

" I

^{--IJ - +} ;

I

-~-

^I

^{- L}

^!

1IJJ

11 I

--I·- l.L~--~

I I I I

^--- -c- ~LI r.l • I-T ~l). ^{r j;} -~~--- tt ^{l -}

^l

' ~-1

^•

~- ^{-L -} ~H ~

^:.::J

~--- --- - - --.-,,- - ,- .--.. --- ~ -- + +-:-1 --;-t~-~--++--" - f1 ~l-t-i-T' ^,

ⁱ

^! [t--

^{i I}

^{J ___} ~---

^1G

23p -26,5 l I 1 I

I I I

I i I i I

. ~ !~ . I

^{I • •}

^_I

^fj

l ' I

^{I II}

t

^{I l:..}

Zawiercie TN 286 I i ;

I

! I I ; I I I i I ! I / I i ' I ...

35;') - 38,2 I I ~ ^{I ,} I l I I : ^{I I I} , ~ I I I ~ ~ I ~

a

f---- -------- .... - ..

21P '~~2,6

^{... '1. -1}

1

" ] '/

-I ^ITI

^-1₁^{- \}

^{I - I i-- I}

^.1

1

---

--j --f - i-- - - -

^{- -1- - -.- - -}

i-~i-t--~-+-+- -++ł- : ~ ^{1--- n' -- / -} _1- -~~ ~

Woźniki CW 62

Turza TN 254 , ^! , I ^{I ,} I '

24,0 -24,2 , i I i , I • I ~ ~ ,!

r--~;;~~ice"- Kad~;~r~::;;;;TN293 m-;35- -~~ 24,o-:';~5 ---~.,j -p-ti- i, ^{H --} j1l ^itiiii hTI ^Lii I- !--~+~~ ^{LI 11 '} I

^!

^{- ;-}

^{• •}

^t

^{• • •}

~ c r~ ^{- I} t~

^j.

+j~tj --I I+ -!--I - :łrH

K~i~i~a -M;~t~;k; --~~2 =~~ t --II' - ~ ^{-'1 -} -:-1 _11--

¹

, -1

₁

!-1~: r-r-~- -+I-+ ^II

^I

^{. ! , ]} l-rt~1 r 1~- - t l

^1-1

' I "

II :

^{I ' / I I} I ^I I l

TN 282 46,4-46,8 I I '

l ! : I

I ! : i • • ~ ⁱ ~ ~ I I . :

e- ~Trl~b:~;ka -- ;~,8 ~~I,; -I -ljt ~- --+ tj ^{rl :1 !-c - --rrt t l -- •• -} ~ ^{I + TI} ~ ~ ^{i e-l i} r r- ^{- i t r}

TN 96

13~2-136r5

83,3 -83/+

--r

,

-t--

I I

-·T-Itt-l-r-"I-l-:--

!. ,l ^I

~

ⁱ

~

i!

~-;- --. -1 T

¹

l--

^!:

r

^{I II}

^~

^{l! II I II i ' . .}

-· --I-rr·t-r'

^{f !}

^{[ l i I} r- ~·- ^" l·

^I

- -r ^, l'tH ^I

^{I :}

I I I 'I I

~

^{I I j}

~

^{l ! " I I I , I ; I I I !}

Wysoka TN 88 ^1'36,5

-136~

_~ ⁱ _I

'I ! _I I

^{II I}

_{I '}

^!

I II ~r .. ^I

^I _I

^I

_I ^I _I

^{r /}

_I ^I _I

_{II I I}

ⁱ

^{I I}

^{i I} _I

ⁱ

_I ⁱ _I

^{' ~ I}

^{-r' i} _I ^I _' ^! _I

136,8 -137,0 l , ! ^I i I ! ! , ! : I I

I I

^{I I :} I . ' ! I :: &

f-- - - .. _. . .. _. , ...

H-I-

^{I ·}

t-~h-- ^{I __} L~~~.I. -~.-r.-r- - - -c-~-r-- ^{--r-r-r-j -rll l l l . - +- t.}

^{i-o ---..J-- .I-,·t--:-,}

I ~

Niegowonice II ^{62,8-63,o !} i i!I 'I 1 ^{'I :1' !I l!} ! i I'

II

I I

I

'

·

^I t ^{i i} l : ^: I ^{I l I'} , ^{I i} I

I

I ^I I

^{' I}

^I i ! ^{! 1·1}I ^{. I}

I '

I I

·1

l

:

: ^.t3 c::

TN 123 64p-64C-,u ! ^' i, ^I

l ,

I i ^I II ^{I I} ,, ~? ~ ^~~I ^! ' : ^{i ' ! i} l ^{, 'II /} I I' i ^I' 3 ^~ I ^,I, ! ^'I' i ! 'u ^N

TN 12, 1'7,2 - 18,2 I 1 I

U ^I

^I

^j

^{i i I,}

~

^{i . . I ! / i I !!}

^{l i}

ⁱ

^1:

^I

~

^!

^L

^{I !}

~

^I

~ ~

f::C y-"i<;~cw

^{44- 80,0}

[Irr- ^{T i-- ,--l- ' r-- --f-~tr} -- ^{. -t-i-}

^H

^----1- -rT - ^{T- i ---t- -r'} "I ^{~ i r --t - ':-r~l ~}

Cyn~-WJ;"'wnaCW60

^{42,7-42,8 1}

ⁱ i Th-Tr~ T - I L~H---~

ⁱ

^{,--1 -}

^{1 -}

.. ~ ^{- Ii .:-}

i2 --'3~ - - I --'l- -- T - I l _ - =. . ^{l 11 T 1 - ' --} -- r ^{T ~l. r- U}

~;i;;:;-i~i2- :::~',:: lUll1lliłHH+t- I+- +H++H±1H+t+HHI - fl+ I HH~ H I ^{j · t - r f u i} fi!!

• 1 : 2 fi 3 I 4

.5 ^_6

^{*7 *"1'8}

{Fig. 3. Wy:sJtęrpoiWi~nie spolr;om-o'rfw iQ's'adach t'f!ia,su gÓ'rnego północno-wschodniego -obrzeżenia Gó:r'll'o;śląls:k^lieg-o Z,agłębi,a Wę­

gl'01weg'o

Occ'U,r'rence l()If Isp'O'r,omQlrphs in the Uppell" T-rialslsk de,posit's 'Ci the nO'rth-ea,stel'n ma:rlgiln iof the Uppelr Sile:s'ian Oo'al 'Basin

1 - ,obecność spor i ziarn pyłkowych w próbkach o małej frekwencji sporomo-rf; 2 - sporomorfy występujące w ilości 1 do 4%; 3 - sporomorfy występujące w iości 5-10%; 4 - spor'omorfy występujące w ilości 11 - 20%; 5 - sporomorfy występujące w ilości

21 - 50%; 6 - sporomorfy występujące w ilości większej od 50%; 7 - próbki o małej frekwencji sporomorf; 8 - gatunki opisane w pracy T. Orłowskiej-Zwolińskiej (1971b)

1 - presence of spores and pollen grains in sampies characterized by low freąuency of sporomorphs; 2 - sporomorphs from 1 to 4%;

3 - sporomorphs from 5 to 10%; 4 - sporomorphs from 11 to 20%; 5 - sporomorphs from 21 to 50%; 6 - sporomorphs in the amount more than 50%; 7 - samples characterized by a low frequency of sporomorphs; 8 - species described in T. Orłowska-Zwolińska's

paper (1971b).

-s

_.~ ~ c:::

,"" _~

~~

.~ 3t

~~ ~~

a~

g

e

;:n~

Ę

~ :t

e.!?

D ~~ ~ .E ">

~ ~

~

~

>- ...

l&.J

Q::

:>-

~I~

et: ^In 'C .~

~ '~

-E .~ ~

O::I~

~

.[

~ k

_'-,.s ~~

pc ~~

wyodrębniono na podstawie cech litologicznych i analizy sporowo-pyłko­

wej osady kajpru gipsowego dolnego. Można przY'p.uszczać, że występujące

w ich spągu utwory wykształoone w posta-ci cienkoławicowych dolomitów ilastych reprezentują poziom dolomitu granicznego.

W szarych wkładkach ilastych omawianych utworów występ,uje bo- gata mikroflora, reprezentowana głównie przez ziarna pył~owe z rodza- jów Ovalipollis K r u t z s c h i Triadispora K l a u s oraz mniej licznie przez sporomorfy z grupy Striatites, gatunek eonbaculatisporites longdo- nensis C l ark e li inne (fig. 3). Tak wykształoonyzespół sporowo-pyłko­

wy jest typowy dla osadów kajpru gipsowego dolnego i dolomitu granicz- nego na Niżu 'Polskim (T. Orłowslka-Zwolińska, 197-0).

Wyżej leżą osady ilasto-piaszczyste z wkładkami węglistymi w spągu

oraz licznymi przel-awiceniami wapieni i margli w części wyższej. W wy- niku szczegółowych badań litologicznych, palynologicznych i mikrofauni- stycznych oraz po przeprowadzeniu porównań regionalnych z osadami w sąsiednich jednostkach geologicznych można zaliczyć je do piaskowca trzciniastego (tab. 1, fig. 2, 3).

W osadach tych stwierdzono, obok ziarn pyłkowych

z

^rodzaju Ovali- pollis, masowe pojawienie się gatunku Aulisporites astigmosus ^(L e s c h.) K l a u '8, dość liczny udział procentowy spor z rodzaju Aratrisporites oraz pojedyncze wystąpienia gatunku eamarozonosporites (e). rudis (L e s c h.) K l a u s, który wg E. Schulza (1966) 'pojawia się po raz pierwszy w pias- kowcu trzciniastym w Niemczech. Gatunek Aulisporites astigmosus przez SWe lic'zne i konsekwentne występowanie we wszystkich :zJbadanych pro- filach piaskowca trzciniastego w Polsce wydaje się być gatunkiem wskaź-

nikowym dla tego ogniwa. .

Badania mikropaleontologiczne osadów piaskowca trzciniastego, wy- konywane przez O. Styk w latach 1965-1969 (opracowania archiwalne),

wykazały obecność licznych osabników dwu gatunków małżoraczków:

Karnocythere germanica W i e n h. et K o:z u r i Lutkewichinella brot-

ze~l,Orum (S o h n.). Pomi:dtooznaczona tu została przez T. Marcinkiewicz megaspora Biharisporites hamsi R e i n h. Należy. dodać, że omawiany

zespół skamieniałości mikroflory i mikrofauny, oznacz-ony ~ompleksowo

w 1966 r., .. pozwolił wówczas po raz pierwszy sprecyzować paleontologicz- nie wiek osadów z NE obrzeżenia GZW na piaskowiec trzciniasty.

W pracy S. Sliwińskiego {1964) tego typu osady z rejonu Siewierza i Trzebiesławic zostały uznane na podstawie cech litologicznych - przy-

pominających częściowo "iłowęgle" - oraz na podstawie występujących

w nich makroszczątków Equisetites arenaceus H e e r. i małżoraczków 3

za dolnokajprowe.

S. Połtowicz (1961, 1962) podobnie wykształcone osady w rejonie Klucz i Olkusza określił jako środkową część górnego kajpru. ,Alutor ten nie

podał jednak blizej, na którym sz-czegółowym schemacie kajpru sięopie­

rał.

Badania przedstawione w niniejszym .opracowaniu dają -podstawę do sprecyzowania wieku omawianych osadów na piaskowiec trzciniasty.

3 Mal~oraczki te nie świadczą odolnokajprowym wie'ku omawlal).ych osadów, bowiem w "Cataloque ot Ostracoda" F. Ellis ⁱ A. Messina podawane są jako formy charakterystyczne dla osadów innego wieku, a mianowicie CythereUa benntei A 1 e x. - dla karbonu, Candona glo- bOBa Jon. - dla' retyku oraz Cytheretta ovotdea A l e x. - dla gÓrnej kredy.

Nad piaskowcem. trzciniastym w całym omawianym rejonie zaznacza

się hiatus obejmujący 'kajper gipsowy górny. Na warstwach piaskowca trzciniastego leżą dyskOTdantnie utwory retyku.

Korelację osadów retyku przeprowadzono na podstawie schematu stratygraficznego tego piętra wg W. Grodzickiej-Szymanko (1971), stoso- wanego uprzednio przez tę autorkę w opracowaniach osadów rety,ckich z obszHm 'PI"z,edsudeckiego, mogileńskio-łódzkiego i śląsko-'krakowskiego (1970b). Fodzilał ten przedstawi'ony równi·eż zoStał w Berlinie w grudniu 19,70!r. na !kolOkwium m.asowym niemiecłko-polSkim (19'70a).

W południowo-wschodniej części terenu osady pierwszego dużego cy- klotemu re ty'ku , oznaczonego jako R I, leżą przekraczająco bądź to na osadach kajpru, bądź też wapienia muszlowego, co obserwuje się w pro- filach wierceń na SEod Siewierza, na NE od Chruszczobrodu, na N od

Poręby i Zawiercia, a także w miejscowościach Józefów i Markowizna.

Litologia osadów retyku R I wskazuje na ich podobieństwo do osadów ogólnie opisywanych przez S. Sliwińskiego (1964) jako górnokajoprowe.

Osady drugiego dużego cyklotemu retyku, oznaczonego symbolem. R H, występują tylko w części ·obszaru. Znane sąz profilów wierceń z miej-

scowości: Woźniki, Siedlec, Koziegłówki, Pustkowie Lgockie, Mardszów,

Poręba, Zawiercie, KTomołów, Kuźni'ca Masłońska, Wysoka, Ciągowice,

Rokitno Szlacheckie, Łazy, Niegowonice i Głaz6wka. Nie stwierdzono

występowania osadów R H w okolicach Siewierza i Trzebiesła'\\'ic. Porów- nanie stosowanych podziałów retyku z wyróżnionymi w omawianym re- gionie ogniwami ilustruje taJb. 2.

Tabela 2

Podział regionalny NE obrzeżenie

w zachodniej Polsce Góry Świętokrzyskie Górnośląskiego

R. Dadlez, J. Kopik, ^J. Kopik, Zagłębia Węglowego

1963 1970 W. Grodzicka-Szymanko,

I

1970 I

~

I

o S ^{Poziom Duży}

~~ ... '"0 Warstwy

...

Rha,etavicula

~ cyklotem

Ol) o

=:.liJ zbąszyneckie

e

^{contorta >. RH}

- - S

.>. ~ ~

...

_Poziom ~ ~

~

-

_.~ ~

.;

^~

'"O

Warstwy jarkowskie ~ Unionites posterus

~ ^Duży

~

...

.El ^>. cyklotem

~ ^{o RI}

Warstwy drawnieńskie '"O

I

-

W utworach retyku, głównie w osadach dużegocyklolemu R H (fig. 2, 3), stwierdzono występowanie sporomorf Granuloperculatipollis rudis Venk. et GQCZ an, Corollina meyeriana (Kla us) Ven k. et Go c z an, Classopollis classoides (P f.) P o c. -et J a n S., Enzonalasporites manifestus L e s c h., E. vigens L e s c h. oraz Cedripites microreticulatus O T ł. sp.

nov. i Brachysaccus d. B. neomundanus (L e s c h.) K l a u s. Zespół ten

wykształcony jest dość jednolicie we wszystkich badanych profilach ut-

worów retyku i daje się ogólnie korelować z zespołami sporowo-pyłkowy­

mi warstw jarkows'kich i zbąszyneckich w północno-zachodniej, zachod- niej i środkowej Polsce. Wyniki badań mikropaleontologicznych przepro- wadzone w omawianym rejonie przez O. Styk (opracowania archiwalne)

wykazały w osadach retyku występowanie małżoraczków i otwornic.

W leżących wyżej osadach udokumentowanych paleontologicznie stwierdzono występowanie dolnojurajskiego zespołu palynologicznego, który w części obszaru, np. w wierceniach Kuźnica Masłońska 282-TN,

Ciągowice 235-TN i Zawiercie Niwy 258-TN, reprezentuje osady młodsze

od Hasu a (M. RogaJska - informacja ustna oraz orze:czenia archiwalne z lat 1965--1967).

CHARAKTERYSTYKA LITOLOGICZNA

KAJPER GIPSOWY DOLNY

Osady kajpru gipsowego dolnego występują w północno-zachodniej części omawianego obszaru. Składają się one z szarych i szarobeżowych iłowców dolomitycznych; rzadziej wapnistych. Miejscami zawierają do-

mieszkę peli'tu kwarcowo-łyszczykowego. Często zaznacza 'Się tu wyraźna oddzielność łupkowa. W sp.ągu tego ogniwa występują cienkopłytkowe do- lomity ilaste o beżowoszarym zabarwieniu, są one, ,być może, odpowied- nikiem poziomu dolomitu g~anicznego. Miąższość całego tego ogniwa jest niewielka, maksymalnie osiąga kilkanaście metrów.

PIASKOWIEC TRZCINIASTY

Osady piaskowca trzciniastego są dwudzielne. W dolnej części skła­

dają się z szarych i ciemnoszarych ławic utworów piaszczysto-ilastych, lokalnie zlepieńcowych,ze żwira:mi kwarcowymi, w górnej zaś części - z pstrych osadów ilasto--węglanowych; w spągu gómej c·zęści występują ławke brekcjowo-węglanowe. Obserwuje się w nich liczne sz·e:zątki pocho- dzenia zwierzęcego i roślinnego, często ze zwęgleniami i inkrustacją pi-

~ytową, a rzadziej galenitową. Stwierdzono tu występowanie rogatego

zespołu sporowo-pyłkowego. Pośród makroszczątków organicznych liczne

są zarówno resztki zwierzęce, np. skorupki drobnych małżów i ślimaków, zęby i łuski ryb oraz esterie, jak i zwęglone resztki roślin. Lokalnie, w ła­

wicach piaszczysto-ilastych przepełnionych pyłem węglistym, spotyka

się cienkie laminy i wkładki węgla brunatnego. Osady piaskowca trzci- niastego znane są z wierceń i odsłonięć powierzchniowych przeważającej części dbszaru. Ich miąższość wynosi od kilku do kilkudziesięciu metrów.

RETYK

Osady retyku występujące między Woźnikami, Zawierciem i północ­

nym skrajem Pustyni Błędows'kiej są rozwinięte w pełnej sukcesji' sedy- mentacyjnej, aczkolwiek w wielu miejscach omawianego obszaru wystę­

pują dość liczne, zróżnicowane w pionie luki śródformacyjne. W niniej- szym artykule osady retyku zaklasyfikowano na podstawie 'kryteriów li- tologiczno-sedymentacyjnych do dwóch dużych cyklotemów R I i R

n,

oznaczając je w kolejności ich sukcesji wiekowej,

222 WamJda Gmod:z.icka-Szymanlro, Teresa OrliOi\W;lka'-'ZWI01ińJsika DUZY CYKLOTEM R I

Osady dużego cyklotemu R I leżą przekraczająco bądź to na' oąadach

piaskowca trzciniastego,'bądź też na różny.ch oOgniwach wapienia muszlo- wego. Dolna ich część składa się z pstrych utworów brekcjowo-zlepieńco­

wych. Brekcje zawierają słabo ogładzony rumosz skał węglanowych, czę~

sto 00 doM: silnie zwietrzałych krawędziach, wielkości od kilku do kilku-

dziesięciu ,centymetrów. W spągu tego ogniwa występują w znacznej czę­

ści obszaru ławice dolomitowe. Ponad brekcjami występują naprzemian-

ległe osady warstwowanych i gruzłowych iłowców i iłowców piaszczy- stych, podrzędnie z wkładkami piaskowcowymi. Dość liczne są wśród nich cienkie przeławicenia ,zlepieńców i skał węglanowo-marglistych.

Osady środkowej części składają się z laminowanych ławic piaskow- cowo-ilastych, z cienkimi przewa~stwieniami wapieni, dolomitów i margli.

Podr'zędnie obserwuje się wśród nich cienko warstwowane wkładki drob- nootoczakowych zlepieńców węglanowo-marglistych.

Część górna R I jest wyraźnie dwudzielna. Każde z ogniw rozpoczyna

się dobrze selekcjonowanymi zlepieńcami węglanowo-ilastymi. Nad zle-

pieńcami leżą osady ilastoO-piaszczyste, warstwowane 'bądź gruzłowate, za-

wierające przeławicenia węglanowe, a także cienkie, śródformacyjne ła­

wiC;Zki zlepieńcowe. Materiał klastyczny w zlepieńcach stanowią prze-

ważnie otoczaki wapienno-dolomitowo-marglowe, często także iłowcowe

i mułowcowe.

Wśród osadów R I obserwuje się powszechne występowanie szczątków

organicznych, m. in. fragmenty skorup mięczaków, łuski i zęby ryb, fra- gmenty kostne kręgowców. Występują tu również długowieczne małżo­

raczki i oogonie ramienic. Miąższość dużego cyklotemu R I w obszarze

badań wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów.

DUZY CYKLOTEM R II

Sedymentacja drugiego dużego cykldtemu rretyku R II rozpoczęła się

w omawianym rejonie osadami klastyczno-ilastymi z wkładkami wapieni i margli. W zlepieńcach podstawowych, o ,przeciętnej miąższości kilkuna- stu metrów, obok materiału miejscowego obserwuje się otoczaki kwarcu, a także lokalnie fragmenty zwęglonego drewna. Od spągu ku stropowi barwy tej części osadów R II coraz częściej z szarych przechodzą w pstre.

Wkładki ilasto-margliste dolnej części R II zawierają faunę małżów

Unionites posterus (D e f f. et F r a a s), a także liczne okazy kilku rodza- jów otwornic i małżoraczków. W dolnej części R II (wiercenie 286-TN) znaleziono małe fragmenty skórek liści paproci nasiennej, należących

przypuszczalnie do gatunku Lepidopteris ottonis (G o e P'P e r t) S ,c h i m- p er.

Wyższa część R II rozpoczyna się osadami węglanowymi. Są to prze-

ważnie wapienie, rzadziej dolomity o zróżnicowanej 'budowiepetrograficz- nej. Lic'zne ich odsłonięcia znane są m. in. z rej-onu WoOźnik, skąd wy-' wodzi się również tradycyjna nazwa "wapienie woźnkkie" (J. Samsono- wicz, 1929). Powszechnie obserwuje się zjawiska krasowe rozwinięte na

skałach węglanowych tego ogniwa. W wielu miejscach omawianego obsza- ru procesy wietrzeniowo-chemiczne doprowadziły do powstania nieciąg­

łych złóż syderytów (W. Grodzicka-Szymanko, 1963).

Ponad ogniwem węglanowym leżą cienkoławicowe osady ilasto-węgla­

nowe, często pstre, z wkładkami piaskowców. Lokalnie zawierają one' martwice I(ŹTódleńce) wapienne lub dolomityczme, przepełnione okrucha- mi skał węglanowych i ilastyd.h, a także kawałkami lignitu 1 fragmen-

tami nie zwęglony;ch roślin. .

Osady dużego ,cyk10temu R II w ,rejonie badań mają zmienną miąż­

sz'Ość - 'Od kilku do kilkudziesięciu metrów.

CHA:RAKTERYSTYKA SPOROWO-PYŁKOWA

Badania palynologiczne osadów triasu górnego w północno-wschodnim obrzeżeniu GZW wykazały obecność bogatej i dobrze zachowanej mikro- flory w szarych ilastych wkładkach, występujących w omawianych pro- filach. Opracowanie wyróżnionych . sporomorf . pozwoliło wyodrębnić ze-

społy sporowo-pyłlrowe chall'akteryzujące stratygrafię tych osadów (T.

Orłowska-Zwolińs'ka, 1971a).

Przy wyróżnianiu stratygraficznych zespołów sporowo-pyłkowych.

(fig. 3)zwrócOlI10 uwagę nie tylk'O na pionowe zasięgi charakterystycZ'nych gatunków, ale także na ich udział procentowy w poszczególnych pozio- mach.

Ocenę wieku poszczególnych zespołów sporawo-pyłkowych przepro- wadzono głównie na podstawie porównania z analogicznymi zespołami

wyróżnionymi w badanych profilach Polski północno-zachodniej, zachod- niej i środkowej (T.Orłowska-Zwolińska, 1970), gdzie osady triasu górne- go mają pełniejszy rozwój. Z obszarów spoza Polski wykorzystano do<

porównania dane dotyczące osadów epikontynentalnych, głównie z terenu.

Niemiec (E. SchU'lz; 1966, 1967;W. Madler, 1964), Szwajcarii (G. Leschik, 1955) i Anglii (R. F. A. Clarke" 1965; G. WaI'll"ington, 1970) oraz z osadów

IW facji 'alpejskiej Aus1JrH i Węgier (W. Klaus, 1960; B. S. Ven'katachala, F. Goczan, 1964).

W badany'ch profila'ch we wszystkich próbkach zawierających sporo- morfy wystąpiły bardzo licznie ziarna pyłkowe z rodzaju Ovalipollis K r u t z sc h, reprezentowane przez gatunki O. ovalis K r ut z s c h, O. brevijormis K r u t z s c h, O.lunzensis K l a u s oraz O. rarus KI a- u s. Duży udział procentowy ziarn pyłkowych z rodzaju Ovalipollis, prze-

kraczający niekiedy 5fJO/o składu całego spektrum, ,pozwala na podstawie wyników dotychczasowych badań, zarówno w Polsce, jak i w Europie,

wykluczyć obecność osadów iłowęglowych, z wyjątkiem części stropowej, tzn. dolomitu granicznego. Masowe i powszechne występowanie rodzaju Ovalipollis notowane jest bowiem w literaturze przeważnie od kajpru górnego (sensu polonico) , jakkolwiek pojedyncze okazy znajdowane są już. w kajprze dolnym.

W Polsce masowe występowanie wymienionego rodzaju zaobserwo- wano począwszy od dolomitu granicznego, a w przypadkach braku tego poziomu - od dolnych warstw gipsowych.

Pierwszy zespół sporowo-pyłkowy reprezentujący najstarsze w Iba- danych profilach osady górnego triasu stwierdzono w szarych łupkowych iłowcach, stanowiących cienkie wkładki wśród cienkopłytkowych iłow­

ców dolomitycznych (fig. 2). Osady tego typu, występujące w bezspośred­

nim kontakcie z górnym wapieniem muszlowym w profilu CW -62 na głęb.

153,0-155,0 i w profilu eW-61 na głęb. 137,0--137,8 m, ·wykazały obecność zespołu sporowo-pyłkowego, w którym obok licznych ziarn pył­

kowych z rodzaju Ovalipollis K r u t z ^{s c} h wystąpiły ziarna pyłkowe

z rodzaju Triadispora K l a u s (fig. 3, tabl. I, II). Rodzaj Triadispora w omawianych osadach stanowi od 30 do 45^% składu spektrum sporowo-

-pyłkowego.

Rodzaj ten iTeprezentowany jest w osadach dolnego i środkowego triasu Europy przez liczne gatunki. W opracowanych osadach triasu górnego w rejonie Zawiercia dominują dwa nowe gatunki: Triadispora undulata O t ł. i Triadispora keuperiana O r ł. (T. Orłowska-Zwolińska, 1971b).

Gatunki te, jakkolwiek znane dotychczas jedynie na terenie Polski, zasłu­

gują na uwagę dzięki ich regularnemu i licznemu występowaniu w osa- dach kajpru górnego, a szczególnie w warstwach gipsowych dolnych (wiercenia: Książ, Sulechów, Wągrowiec).

Liczne występowanie ziarn pyłkowych z rodzaju Triadispora w war- stwach gipsowych dolnych znajduje potwierdzenie w pracy E. Schulza (1966), autor sygnalizuje pojawienie się w najni'Ższym środkowym kajprze niemieckim (warstwy gipsowe dolne w Polsce) gatunku Triadispora sp. 3 (w pracyE. Schulza, nr porządkowy 27'1).

Występujący w omawianym zespole gatunek Conbaculatisporites longdonensis e l ark e (3-6^{% )} znany jest z osadów kajlpru górnego Anglii (R. F. A. CIarke, 1965).

Pojedynczo wystąpiły tu ziarna pyłkowe z grupy Striatites, między

innymi Taeniaesporites noviaulensis . L e s c h., T. sulcatus (P a u t s c h) Ha r t, Lueckisporites virkkiae P o t. et K l a u s sensu L e s c h. Wśród

mniej licżnie występujących sporomorf na uwagę zasługują gatunki Camerosporites secatus L e sc h., Duplicisporites granulatus L e s c h., D. verrucO'sus L e s c h., Praecirculina granifer (Le s c h.) K l a u s.

Porównanie omówionego zespołu z opracowanymi zespołami sporowo-

-pyłkowymi Polski północno-zachodniej i zachodniej (T. Orłowska-Zwo­

lińska, 1970) pozwala określić wiek reprezentowanych przez niego osadów jako warstwy gipsowe dolne z dolomitem granicznym.

Drugi kolejny zespół sporowo-pyłkowy wyróżniono w ciemnoszarych

mułowcach i iłowcach, leżących bądź to powyżej osadów z omówioną mikroflorą ka:jpru gipsowego dolnego (profile eW-61 i eW-62), bądź też bezpośrednio na wapieniu muszlowym (profile eW-60, CW-44, TN-121, TN-123,TN-88, TN-96), (fig. 2.). Zespół ten (fig. 3, tabl. III) odróżnia się wyraźnie od zespołu pierwszego. Dominują w nim obok ziarn z rodzaju Ovalipollis spory Aulisporites ,astigmosus (L e s c h.) K 1 a u s - do 7(1l/o i niekiedy spory Leschikisporis aduncU's (L e s c h.) P o t.

Dość Hcznie występują tu spory z rodzaju Aratrisporites, reprezento- wane przez A. para$pinosus K 1 a u s i A. coryliseminis K 1 a u s, których

udzi,ał procentowy wz'rasta w porównaniu z pierwszym zespołem sporo-

wo-pyłkowym.

Wśród pojedynczo występujących spor w zespole drugim na uwagę zasługują gatunki: Camarozonosporites (C.) laevigatus S c h u 1 z, Cama- rozonosporites (C.) rudis (L e s c h.) K l.a u s i Gleicheniidites cf. G. se- nonicus R o s s.

Wskaźnikiem wiekowym tego zespołu jest przede wszystkim masowy

udział gatunku Aulisporites astigmosus (L e s c h.) KI a u s. Gatunek