w perspektywie
zrównoważonego rozwoju
NR 3490
Style życia w perspektywie
zrównoważonego rozwoju
Redakcja
Jolanta Klimczak Katarzyna Ponikowska
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016
Redaktor serii: Socjologia
Wojciech Świątkiewicz
Recenzent
Robert Borkowski
Redaktor Małgorzata Pogłódek Projektant okładki Magdalena Starzyk Redaktor techniczny Barbara Arenhövel
Korektor Marzena Marczyk Łamanie Bogusław Chruściński
Copyright © 2016 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208 ‑6336 ISBN 978 ‑83‑8012‑945‑0
(wersja drukowana) ISBN 978 ‑83‑8012‑946‑7
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40 ‑007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl e ‑mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 11,0. Ark. wyd. 13,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 22 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: TOTEM.COM.PL Sp. z o.o. Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88 ‑100 Inowrocław
Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
Zrównoważony rozwój a style życia w teorii i praktyce społecznej. Słowo wstępne
Katarzyna Ponikowska
Zrównoważone style życia – ujęcie teoretyczne Iwona A. Oliwińska
(Nie)zrównoważone style życia na praskich Szmulkach Jolanta Klimczak
Ekożycie w miejskim domu. O doświadczeniach kobiet i mężczyzn w za‑
mieszkiwaniu Grzegorz Libor
Fuel poverty a ekologiczny styl życia na przykładzie współczesnej Walii Dorota Nowalska ‑Kapuścik
Konieczność czy świadomy wybór? Rozważania o prosumpcyjnych wzo‑
rach zachowań konsumentów ubogich w świetle kryzysu ekonomicz‑
nego
Anna Sobczyk ‑Kolbuch
Proekologiczne zachowania młodych konsumentów jako styl życia współ‑
czesnego pokolenia Europejczyków (na podstawie wyników badań bezpośrednich w wybranych krajach UE)
Renata Jankowska
Geneza i realizacja strategii gender mainstreaming we Francji. Wybrane aspekty
Łukasz Moll
Sfera Autonomiczna jako podstawa zrównoważonego rozwoju
.
9 17 27
37 49
61
73
89 103
6 Spis treści Bogdan Nowosad
Dobre rządzenie jako element zrównoważonego rozwoju Marek Janik, Agnieszka Bugno ‑Janik
Przestrzeń miejska a styl życia w kontekście zrównoważonego rozwoju Iza Desperak
Feministyczna krytyka polityk dotyczących środowiska naturalnego – na przykładzie stanowiska Any Isli wobec programów realizowanych na Kostaryce
Daniela Dzienniak ‑Pulina
Zamrożeni czy ugotowani? Analiza dyskursu medialnego o zmianach kli‑
matu na podstawie artykułów w „Newsweeku” i „Polityce” 2010–2014 Katarzyna Popiel
Przejawy rozwoju zrównoważonego w tradycyjnym życiu społeczności wiejskiej – na przykładzie analizy wzorców postulowanych w tekstach z XIX i XX wieku
.
113 125
135
141
159
.
Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
Sustainable development and lifestyles in theory and social practice. In‑
troduction
Katarzyna Ponikowska
Sustainable lifestyles – theoretical approach Iwona A. Oliwińska
(Un)sustainable lifestyles in Szmulki ‑Praga district in Warsaw Jolanta Klimczak
Eco ‑living in an urban home. The experiences of women and men in the dwelling
Grzegorz Libor
Fuel poverty and ecological lifestyle on the example of modern Wales Dorota Nowalska ‑ Kapuścik
Necessity or a conscious choice? Reflections on prosumption patterns of consumer behavior in the poor light of the economic crisis
Anna Sobczyk ‑Kolbuch
Eco ‑attitudes of young European consumers as their lifestyle (results of surveys amongst young consumers from chosen EU countries)
Renata Jankowska
Genesis and implementation of the gender mainstreaming strategy in France. Selected issues
Łukasz Moll
Autonomous sphere as the basis for sustainable development Bogdan Nowosad
Good governance as an element of sustainable development
9 17 27
37 49 61 73
89 103 113
8 Contents Marek Janik, Agnieszka Bugno ‑Janik
Urban space and lifestyle in the context of sustainable development Iza Desperak
Feminist criticism of policies related to the natural environment – on the basis of position of Any Isli toward programs implemented in Costa Rica
Daniela Dzienniak ‑Pulina
Frozen or cooked? The analysis of media discourse on climate changes in the “Newsweek” and “Polityka” 2010–2014
Katarzyna Popiel
Manifestations of sustainable development in the traditional life of the rural community – the analysis of patterns postulated in texts from the nineteenth and the twentieth century
125
135
141
159
Uniwersytet Śląski
Zrównoważony rozwój a style życia w teorii i praktyce społecznej
Słowo wstępne
Abstract: The object of our attention is sustainable development, the definitions and interpretations of, the history of ideas and the dimensions of the deployment. The main prospect, which draw attention to the lifestyle and the consequences for its changes in connection with the popularization of sustainable development perspective.
Keywords: sustainable development, lifestyles
„Zrównoważony rozwój” to termin, który zyskał popularność w latach osiemdziesiątych XX wieku po opublikowaniu raportu Our Common Future Światowej Komisji ds. Rozwoju i Środowiska ONZ (1987). Oznacza on rozwój uwzględniający podstawowe potrzeby najbiedniejszych oraz „ideę ograniczeń narzuconych przez stan technologii i organizacji społecznej w kontekście zdolności środowiska do zaspokajania przyszłych potrzeb” (Payne, Phillips, 2011: 162). Głosy krytyczne wobec neoliberalnego paradygmatu rozwoju dały się słyszeć jednak wcześniej. Karl Polanyi w latach czterdziestych minionego stulecia negatywnie oceniał utowarowianie środowiska naturalnego w kapi‑
talizmie: „[…] zredukowanie natury do jej żywiołów, zbrukanie krajobrazów, zanieczyszczenie rzek, zagrożenie bezpieczeństwu militarnemu [i] zdolno‑
ści produkowania żywności oraz zniszczenie surowców” (Payne, Phillips, 2011: 158). Katastroficzną wizję przyszłości przedstawiał także w raporcie Klubu Rzymskiego Limits of Growth, raporcie, w którym przewidywano, że przy obecnym wzroście populacji, industrializacji, degradacji środowiska naturalnego i wytwarzaniu dóbr konsumpcyjnych – w XXI wieku ludzkość osiągnie granice wzrostu.
10 Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
Generalnie ta alternatywna wobec dominującego paradygmatu „orienta‑
cja ekologiczna” wyrażała i wyraża:
– niepokój i niezgodę na nieograniczoną oraz nieodpowiedzialną eksploa‑
tację środowiska naturalnego, a także na traktowanie surowców natural‑
nych tak, jak gdyby były jednym z wielu rodzajów kapitału;
– wątpliwości wynikające z niemożności oszacowania wartości (rynkowej) zasobów naturalnych niebędących na przykład własnością prywatną, co Garrett Hardin nazywa tragedią „wspólnego pastwiska”, czyli niezrówno‑
ważonym nadużywaniem wspólnych dóbr naturalnych (Payne, Phillips, 2011: 160);
– potrzebę szacowania koszów eksploatacji (degradacji) środowiska natural‑
nego w kontekście zdrowia i życia ludzi, a w związku z tym dążenie do zrównoważonego rozwoju społecznego;
– krytykę pomijania zagadnień władzy i nierówności w społeczeństwie oraz między społeczeństwami, a w związku z tym lekceważenie faktu, że – jak pisał Brohman – „dominujące grupy ekonomiczne i polityczne [mają – J.K., K.P.C.] możliwość realizacji swoich jednostkowych i krótkotermino‑
wych interesów ponad wspólnym i długotrwałym celem, jakim jest zrów‑
noważone środowisko społeczne i fizyczne” (Payne, Phillips, 2011: 161);
– negatywną ocenę praktyk narzucania przez agendy reprezentujące (boga‑
tą) Północ swoich (nieadekwatnych) koncepcji rozwoju (biednemu) Połu‑
dniu (Payne, Phillips, 2011).
Reasumując, nowy paradygmat włączył do klasycznego postrzegania rozwoju, ufundowanego na wzroście gospodarczym i PKB, perspektywę społeczną, polityczną i ekologiczną (wraz z HDI1). W walce z głodem, ubó‑
stwem, z wykluczeniem społecznym i ekonomicznym oraz destrukcją zaso‑
bów naturalnych dostrzegł szanse na powstrzymanie negatywnych skutków przemian cywilizacyjnych i zbalansowanie wymiarów życia kluczowych dla rozwoju (Payne, Phillips, 2011: 161).
Ten sposób myślenia znalazł swoją egzemplifikację na Światowej Kon‑
ferencji ONZ w Stockholmie Only One Earth (1972), na tak zwanym Szczy‑
cie Ziemi, Konferencji Narodów Zjednoczonych, organizowanej od 1992 roku w różnych krajach świata (zwłaszcza na pierwszej w Rio de Janeiro i w Johannesburgu w 2002), Strategii Lizbońskiej oraz przyjętej 2001 roku przez Radę Europy The UE Sustainable Development Strategy (Pakulska, Poniatowska ‑Jaksch, 2008; Borys, 2005: 55–56). Uznaje się jednak, iż do‑
piero ostatnie spotkanie, które odbyło się w grudniu 2015 roku w Paryżu, dało realne efekty w postaci dokumentów ściśle regulujących współpracę międzynarodową w celu łagodzenia zmian klimatycznych, między innymi dzięki wprowadzaniu polityki zrównoważonego rozwoju. Unia Europejska
1 HDI – Human Development Index.
wspiera ten proces za pomocą dwóch inicjatyw przewodnich. Pierwsza – Europa efektywnie korzystająca z zasobów – opiera się na założeniu, że aby możliwe stały się zmiany w kierunku niskoemisyjnej gospodarki efektyw‑
niej korzystającej z zasobów, wzrost gospodarczy UE musi najpierw unieza‑
leżnić się od wykorzystania zasobów i energii. Może to osiągnąć w wyniku ograniczenia emisji dwutlenku węgla, podjęcia działań na rzecz większego bezpieczeństwa energetycznego, a także dzięki ograniczeniu intensywności zużycia zasobów w trakcie produkcji, przetwarzania i usuwania towarów oraz usług. Druga inicjatywa przewodnia dotyczy polityki przemysłowej w erze globalizacji, wspierającej przedsiębiorstwa w reagowaniu na zmiany, jakie niosą z sobą globalizacja, kryzys gospodarczy i konieczność przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, a wyrażające się we wspieraniu przedsiębiorczo‑
ści, aby zapewnić europejskim przedsiębiorstwom lepszą kondycję i większą konkurencyjność oraz uwzględnienie wszystkich elementów coraz bardziej umiędzynarodowionego łańcucha wartości, od surowców aż po usługi po‑
sprzedażne. Politykę taką można kształtować jedynie w ramach współpracy ze światem biznesu, związkami zawodowymi, środowiskami akademickimi, z organizacjami pozarządowymi i ze stowarzyszeniami konsumentów (http://ec.europa.eu/europe2020/europe ‑2020 ‑in ‑a ‑nutshell/priorities/sustaina ble ‑growth/index_pl.htm [dostęp: 17.01.2016]).
Według ustaleń Unii Europejskiej, zrównoważony rozwój oznacza zatem:
– budowanie bardziej konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, która bę‑
dzie korzystać z zasobów w sposób racjonalny i oszczędny;
– ochronę środowiska naturalnego, ograniczenie emisji gazów cieplarnia‑
nych i zapobieganie utracie bioróżnorodności;
– wykorzystanie pierwszoplanowej pozycji Europy do opracowania no‑
wych, przyjaznych dla środowiska technologii i metod produkcji;
– wprowadzenie efektywnych, inteligentnych sieci energetycznych;
– wykorzystanie sieci obejmujących całą UE do zapewnienia dodatkowej przewagi rynkowej firmom europejskim (zwłaszcza małym przedsiębior‑
stwom produkcyjnym);
– poprawienie warunków rozwoju przedsiębiorczości, zwłaszcza w odnie‑
sieniu do małych i średnich przedsiębiorstw;
– pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów (http://
ec.europa.eu/europe2020/europe ‑2020 ‑in ‑a ‑nutshell/priorities/sustainable‑
‑growth/index_pl.htm [dostęp: 17.01.2016]).
Idea zrównoważonego rozwoju znalazła również miejsce w prawodaw‑
stwie polskim dzięki włączeniu jej do treści Konstytucji RP. W rozdziale I, artykuł 5 czytamy: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaru‑
szalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i oby‑
watela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
12 Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
Poziom zrównoważonego rozwoju diagnozowany i ewaluowany jest na podstawie licznych wskaźników uporządkowanych w ramach czterech grup tematycznych, opisanych jako: ład gospodarczy, ład społeczny, ład instytucjonalno ‑polityczny oraz ład środowiskowy. W pierwszym z nich zwraca się uwagę między innymi na dominujące wzorce produkcji uwzględ‑
niające aspekty środowiskowe, istotne są tam również poziom rozwoju gospodarczego, jakość i trwałość zatrudnienia, innowacyjność rozwiązań technologiczno ‑społecznych oraz dostępność transportu przyjaznego śro‑
dowisku. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju zakwalifikowane jako ład społeczny dotyczą głównie takich kwestii, jak zmiany demograficzne, zdro‑
wie publiczne, edukacja czy dostęp do rynku pracy. Duży nacisk kładzie się też na kwestie związane z warunkami życia, czyli dochody będące do dyspozycji gospodarstw domowych, zagrożenie ubóstwem trwałym czy dostępność mieszkań dla młodych osób. W tej grupie wskaźników znajdują się również te, które odnoszą się do dominujących wzorców konsumpcji, na przykład do liczby posiadanych samochodów czy też poziomu zużycia energii elektrycznej w domach prywatnych. Ład instytucjonalno ‑polityczny dotyczy finansowania zrównoważonego rozwoju, sprawiedliwego handlu, uaktywnienia działań obywatelskich między innymi poprzez zaangażowa‑
nie w wolontariat czy udział w wyborach samorządowych. Do tej grupy należą także wytyczne dotyczące udziału kobiet w życiu publicznym oraz kobiet piastujących stanowiska kierownicze. Ostatnia grupa wskaźników wchodzących w skład ładu środowiskowego dotyczy sposobów, w jakie zrównoważone społeczeństwa rozwiązują problemy związane z emisją gazów cieplarnianych, wytwarzaniem energii ze źródeł odnawialnych czy z gospodarką wodną oraz zachowaniem bioróżnorodności na obszarach, na których funkcjonują. W tej grupie wskaźników podkreśla się także znaczenie gospodarowania odpadami komunalnymi oraz sposobami ich przetwarza‑
nia (Żurek i Zespół, 2015).
W praktyce polityczno ‑instytucjonalnej ów „sustainable development rozu‑
miany jest dwojako: w wąskim ujęciu ogranicza się do koncepcji ekorozwoju i – tak jak w Polsce – przejawia się ochroną środowiska. W szerokim ujęciu jest całościową strategią rozwoju społeczno ‑gospodarczego ujmującą w spo‑
sób integralny całokształt problemów gospodarczych świata: degradację śro‑
dowiska, różnice w poziomie dobrobytu społecznego, zagrożenia związane z globalizacją gospodarki światowej itp.” (Pakulska, Poniatowska ‑Jaksch, 2008: 3). Ta szeroka optyka obejmuje więc nie tylko ekologiczną krytykę neo‑
liberalnych czy modernistycznych teorii rozwoju, lecz także włącza teorię
„podstawowych potrzeb” z jej imperatywem moralnym, koncepcje rozwoju ludzkich „możliwości” (capabilities), „rozwoju jako wolności” czy „rozwoju jako wzrostu”. Obecne są w niej także teorie zorientowane na miejsce kobiet w rozwoju: WID – Women in Develompment (Nussbaum, 1999), oraz na
płeć społeczno ‑kulturową (gender) jako nową perspektywę szacowania efek‑
tywności czy nierówności (gender sensitive): GID – Gender in Development (Rai, 2002).
Idea rozwoju zrównoważonego, mająca na celu zaprojektowanie i wdro‑
żenie warunków życia znacznie poprawiających jego jakość – nie tylko w wymiarze ekonomicznym – jest ściśle związana z alternatywnymi stylami życia, które właśnie mają na celu uregulowanie relacji pomiędzy jednostką, społeczeństwem i środowiskiem. Style te nazywa się alternatywnymi ze względu na różnorodne kontestowanie współczesnych przejawów życia charakteryzujących się nadmierną konsumpcją, pośpiechem i odejściem od wszelkich form rozwoju duchowego. Przejawami tej wizji rzeczywistości są między innymi działania typu downshifting, holistic simplification, culture jamming czy zachowania na przykład freegan. Jedną z takich idei, ujętą w pe‑
wien system instytucjonalny, jest także idea ruchu slow life, spowolnienia życia we wszystkich jego wymiarach. Podejście to ma pozwolić człowiekowi na refleksje dotyczące jego kondycji, jakości życia i możliwości udoskonale‑
nia go na poziomach, które tego wymagają (Kiełczewski, 2009). Idea SLOW
„akcentuje konieczność powrotu do świadomego, harmonijnego i bliższego naturalnym rytmom, życia oraz funkcjonowanie człowieka” (Kostecka, 2010: 22). Idea ta znajduje odzwierciedlenie w przyjmowanej przez ludzi filozofii życiowej, systemie normatywno ‑aksjologicznym, we wzorcach kulturowych, jest także inspiracją i zakotwiczeniem dla nowych ruchów społecznych i nowoplemienności. SLOW stanowi alternatywę dla FAST, dla konsumpcjonizmu i korpokultury. Slow food to antonim fast foodu, wskazu‑
jący na przeciwieństwo wzorców żywieniowych oraz praktyk wytwarzania i waloryzowania pożywienia (z prosumpcją na czele). Slow travel to alter‑
natywa dla last minute oraz masowej, zestandaryzowanej i zglobalizowanej turystyki. Slow job to odrzucenie hiperaktywności, hiperzadaniowości, hiperwydajności i pracoholizmu. Slow design to kontestacja utowarowienia i standaryzacji sztuki. Jednym z przejawów podejścia SLOW jest także roz‑
wijająca się sieć cittaslow – „powolnych miast” – zainicjowana we Włoszech, a obecnie zrzeszająca również polskie miasta, takie jak Reszel czy Bisztynek (Gruszecka ‑Tieśluk, 2010).
U podstaw tych alternatywnych stylów życia bezpośrednio albo pośred‑
nio lokuje się ekologia (w wąskim rozumieniu zrównoważonego rozwoju traktowana jako jego warunek). Samo to pojęcie należy do niezwykle po‑
pularnych, modnych i wszechobecnych. Dla zwolenników harmonijnego funkcjonowania człowieka i środowiska zjawisko to może wydawać się pożądane i optymistycznie realizujące ich wizję świata. Według sceptyków, powszechność użycia tego pojęcia przyczynia się do zaniku jego ostrości, a także wykorzystania go jako symulacji rzeczywistości, która w istocie nie jest ekologiczna w swej naturze. Dla socjologii inspirujące wydaje się tro‑
14 Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
pienie takich przejawów „uekologicznienia” życia zarówno codziennego, jak i instytucjonalnego, które cechuje nie tylko powierzchowne wprowadzanie zasad ekologii płytkiej, lecz przede wszystkim konsekwentne stosowanie się do założeń ekologii głębokiej. W tym kontekście interesujące wydają się więc uważne słuchanie dyskursu publicznego wraz z jego medialnymi, po‑
litycznymi i naukowymi wariantami, badanie i opis instytucji społecznych z punktu widzenia ich zbalansowania, analiza zmian w uniwersum symbo‑
licznym implikowanych popularnością nowego paradygmatu rozwoju, także codzienne praktyki społeczne i kulturowe jednostek oraz grup społecznych oparte na ekologicznej i zrównoważonej perspektywie życia.
I to właśnie, co wskazałyśmy jako interesujące dla socjologii, prezentu‑
jemy w niniejszej książce. Wielogłosowa i wieloautorska refleksja nad zrów‑
noważonym rozwojem przyjmuje za punkt odniesienia naukową kategorię stylów życia. Poszczególne teksty ukazują różną jej użyteczność i ekspozycję, podobnie jak w przypadku idei zrównoważonego rozwoju. Różne także są perspektywy oglądu interesującej nas problematyki: począwszy od socjologii kultury, przez socjologię miasta, socjologię mieszkania, socjologię polityki, socjologię konsumpcji, socjologię zarządzania, na media studies kończąc.
Książkę rozpoczyna tekst Katarzyny Ponikowskiej Zrównoważone style życia, w którym autorka dokonuje przeglądu socjologicznych koncepcji stylów życia w kontekście ekologicznym. Zwraca uwagę na zmiany w spo‑
sobach myślenia i postawach jednostek oraz grup, a w konsekwencji – na ewolucję jakości życia. Autorka podejmuje próbę sformułowania odpowie‑
dzi na pytanie, czy możliwa jest realizacja założeń dotyczących jedności człowieka z naturą w życiu jednostek i grup, czy też stanowią one jedynie pewien model noszący znamiona utopii.
Empiryczną egzemplifikację rozważań nad ekologicznym stylem życia stanowią teksty Iwony Oliwińskiej i Jolanty Klimczak. Pierwszy, zatytuło‑
wany (Nie)zrównoważone style życia na praskich Szmulkach, opiera się na wyni‑
kach studiów porównawczych stylów życia prezentowanych przez członków badanej społeczności i przedstawia zróżnicowane cechami społeczno‑
‑kulturowymi nowe konfiguracje przestrzeni kulturowej. Wskazuje także na pewien stopień zrównoważenia między poszczególnymi obszarami życia codziennego badanych. Z kolei Ekożycie w miejskim domu Jolanty Klimczak jest relacją z badań nad praktykami zamieszkiwania. Autorka przedstawia swoje ustalenia na temat postulowanych i realizowanych działań proeko‑
logicznych w miejskich gospodarstwach domowych, eksponując płeć jako zmienną różnicującą podejmowane działania i style życia.
Grzegorz Libor w tekście „Fuel poverty” a ekologiczny styl życia na przy- kładzie współczesnej Walii analizuje tytułowe zjawisko fuel poverty, by szcze‑
gólny nacisk położyć na rolę i znaczenie ekologicznego stylu życia rodzin walijskich. Jak podkreśla Autor, wybór Walii jako matière à penser nie jest
przypadkowy. Sama koncepcja fuel poverty bowiem narodziła się i rozwi‑
nęła w Wielkiej Brytanii, a ramy instytucjonalno ‑prawne rozwiązywania problemów wywołanych ubóstwem energetycznym uwarunkowane zostały w przypadku Walii zjawiskiem dewolucji władzy.
Dorota Nowalska ‑Kapuścik w artykule Konieczność czy świadomy wybór?
Rozważania o prosumpcyjnych wzorach zachowań wśród konsumentów ubogich w świetle kryzysu ekonomicznego zwraca uwagę na zależność pomiędzy pro‑
sumpcją i biedą. Celem tekstu jest sformułowanie odpowiedzi na pytanie, czy w kontekście kryzysu ekonomicznego i podążającego za nim wzrostu liczby osób ubogich zachowania prosumpcyjne stanowią przejaw świadomego wyboru czy też efekt racjonalizowania kosztów. Problematykę konsumpcji podejmuje także Anna Sobczyk ‑Kolbuch. Zwraca jednak uwagę na nieco inne aspekty zjawiska sprecyzowane w tytule jako Proekologiczne zachowania młodych konsumentów jako styl życia współczesnego pokolenia Europejczyków (na podstawie wyników badań bezpośrednich w wybranych krajach UE).
Renata Jankowska proponuje tekst Geneza i realizacja strategii „gender mainstreaming” we Francji. Wybrane aspekty. Zwraca w nim uwagę na problem równości płci jako jednej z ważnych kwestii w urzeczywistnianiu projektu zrównoważonego rozwoju. Omawia strategię gender mainstreaming w Euro‑
pie, dyskusje wokół pojęcia paritarisme, genezę i główne założenia Ustawy o rzeczywistej równości między kobietami i mężczyznami, realizację zasady równości płci w dwóch obszarach: w polityce i na rynku pracy.
Sfera Autonomiczna jako podstawa zrównoważonego rozwoju Łukasza Molla to tekst poświęcony dyskursom ekologii politycznej. Szczególną ekspozycję uzyskuje „sfera autonomiczna”, którą Autor traktuje jako alternatywę dla do‑
minujących paradygmatów, pokazuje, jak ją dowartościować i wykorzystać w przebudowie stylów życia ku ekologicznym. Bogdan Nowosad w tekście Dobre zarządzanie jako element zrównoważonego rozwoju przedstawia główne idee koncepcji „dobrego zarządzania” oraz postulowane zasady funkcjono‑
wania sfery publicznej i biznesu ze szczególnym uwzględnieniem obszaru administracji. Autor zwraca uwagę także na brak jednolitych modeli do‑
brego zarządzania oraz kłopotliwą ewaluację tychże z uwagi na dostępne wskaźniki i strategie oceny.
Przestrzeń miejska a styl życia w kontekście zrównoważonego rozwoju, artykuł autorstwa Marka Janika i Agnieszki Bugno ‑Janik, to tekst, który zwraca uwagę na negatywne zjawiska życia miejskiego oraz prezentuje dobre przy‑
kłady projektów przestrzenno ‑architektonicznych, w tym rewitalizacyjnych, służących równoważeniu ekosystemów.
Iza Desperak, autorka tekstu Feministyczna krytyka polityk dotyczących środowiska naturalnego – na przykładzie stanowiska Any Isli wobec programów realizowanych na Kostaryce, proponuje z kolei krytyczną refleksję nad społeczno ‑kulturowymi i ekonomiczno ‑politycznymi konsekwencjami eks‑
16 Jolanta Klimczak, Katarzyna Ponikowska
pansywnego wdrażania zachodniego, dominująco ‑hegemonicznego modelu ekologicznej polityki, badając świadectwa negatywnych doświadczeń środo‑
wisk lokalnych, zwłaszcza kobiet.
Tekst Zamrożeni czy ugotowani? Analiza dyskursu medialnego o zmianach klimatu na podstawie artykułów w „Newsweeku” i „Polityce” 2010–2014 autor‑
stwa Danieli Dzienniak ‑Puliny rekonstruuje uniwersum interpretatywne obecne w mediach mainstreamowych, organizujące zbiorową świadomość wokół kwestii klimatycznych. A Katarzyna Popiel w artykule Czy polska wieś jest EKO? Przejawy rozwoju zrównoważonego w tradycyjnym życiu społeczności wiejskiej – na przykładzie analizy wzorców postulowanych w tekstach z XIX i XX wieku podejmuje refleksję nad ideami i praktykami społeczności wiejskich, zwracając uwagę na elementy zrównoważonego rozwoju w praktykach agrarnych.
Mamy nadzieję, że prezentowane teksty staną się inspiracją do dalszych socjologicznych refleksji i badań nad przejawami zrównoważonego rozwoju w stylach życia, zarówno tych alternatywnych, jak i mainstreamowych.
A wielowątkowość oraz interdyscyplinarność przedstawianych problemów poszerzą pole naukowej eksploracji o kolejne interesujące konteksty.
Bibliografia
Borys T., 2005: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju. Warszawa–Białystok, Wydawnictwa Ekonomia i Środowisko.
Gruszecka ‑Tieśluk A., 2010: Polskie cittaslow. Pomysł na zrównoważony rozwój małego miasta?
Przykład Reszela. W: R. Masztalski, red.: Homo Naturalis. Człowiek, przyroda, przestrzeń w myśl rozwoju zrównoważonego. Wrocław, Wydawnictwo Politechniki Wrocław‑
skiej.
Kiełczewski D., 2009: Ruch slow a proekologiczne style życia. „Ekonomia i Środowisko”, 2 (36), 8–19.
Kostecka J., 2010: Wybrane oblicza retardacji przekształcenia zasobów przyrody. W: R. Masz‑
talski, red.: Homo Naturalis. Człowiek, przyroda, przestrzeń w myśl rozwoju zrównoważo- nego. Wrocław, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej.
Nussbaum M., 1999: Women and Equality: Capabilities Aproach. „International Latour Re‑
view”, 3, 227–445.
Pakulska T., Poniatowska ‑Jaksch M., 2008: Rozwój zrównoważony – „szeroka i wąska”
interpretacja, stan wiedzy. https://ssl ‑kolegia.sgh.waw.pl/pl/KNoP/struktura/KGE/Do cuments/rozwoj_zrownowazony.pdf [dostęp: 17.01.2016].
Payne A., Phillips N., 2011: Rozwój. Tłum. M. Dera. Warszawa, Sic!.
Rai S., 2002: Gender and the Political Economy of Development. Cambridge: Polity.
Żurek i Zespół, 2015: Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski. Katowice: GUS http://
stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5501/5/2/1/wzr_2015_ ‑_
publikacja.pdf [dostęp: 12.01.2016].
Uniwersytet Śląski
Zrównoważone style życia – ujęcie teoretyczne
Abstract: In a globalized world a chosen, by an individual or a group, lifestyle does not make a constatnt element of existance, but just an option, that might be picked on the basis of social situation, historical moment or geographical placement. Depending on the fact how deep it is rooted in a recognised value system it may form a less or more permament shape of everyday life. This rule refers also to lifestyles defined as sustain‑
able or ecological ones. The process of their creation is linked to a deeper reflection on what we buy, how we consume and how we organize our everyday activities. It also depends on a social and cultural capital of groups and individuals. In their analysis, a reflection on dependence between social and class location of people and a quality of natural environment they live in appears. A lifestyle, among others, includes such dimensions of everyday life as: level and character of consumption, ways of spending free time, character of social contacts or activities connected with health care and well‑
ness. In the following text chosen aspects of the above are discussed.
Keywords: lifestyle, consumption, quality of life
Styl życia – definicja pojęcia
Pojęcie „styl życia” wielokrotnie definiowali rozmaici autorzy, jednakże sposoby jego określenia nie odbiegają od siebie znacząco. Andrzej Tyszka zwraca uwagę na kulturowo uwarunkowane sposoby bytowania: wzory życia, motywy postępowania, hierarchie wartości, dyrektywy i środki ich realizacji, czyli na elementy świadomości wraz z tkwiącymi w codziennym procesie życiowym przesłankami egzystencji. Na styl życia składa się więc – w tym rozumieniu – splot czynników subiektywnych i obiektywnych:
18 Katarzyna Ponikowska
obiektywne – w tym na pierwszym miejscu ekonomiczne determinanty – łączą się ze świadomym, z subiektywnym dążeniem. Styl życia wyraża równowagę między aspiracjami, świadomością potrzeb, upodobaniami i możliwością ich zaspokojenia, pomiędzy uznaną i pożądaną oraz możliwą do ziszczenia sumą wartości (Tyszka, 1971: 104–105).
Również Andrzej Siciński proponuje, aby określenie „styl życia” rozumieć jako zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficz‑
nych dla ich usytuowania społecznego, manifestujących położenie społeczne oraz postrzeganych jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą społeczną lokalizację innych ludzi (Siciński, 1976: 15). „Styl życia jest bowiem określeniem, które odnosić można zarówno do zbiorowości społecznych, jak i jednostek. Oznacza ono zespół codziennych zachowań specyficzny dla danej zbiorowości lub jednostki, ina‑
czej mówiąc: charakterystyczny sposób bycia odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych. Na całość, jaką stanowi styl życia, składają się przy tym: zachowania ludzi zróżnicowane co do zakresu i formy, a właściwie:
ciągi tych zachowań nakierowane na określone cele, ich motywacje, przypi‑
sywane znaczenia i wartości, a także pewne funkcje rzeczy będących bądź rezultatami, bądź celami, bądź instrumentami owych zachowań” (Siciński, 2002: 235).
Ujęcie Pierra Bourdieu zawiera także wymiar położenia społecznego, klasowego, które determinuje wybory związane z prowadzeniem określo‑
nego stylu życia. Jego zdaniem, „podział na klasy przeprowadzany przez naukę prowadzi do wspólnego źródła podlegających klasyfikacji praktyk, jakie wytwarzają aktorzy, i sądów klasyfikujących, które wypowiadają oni o praktykach innych ludzi lub o własnych praktykach: habitus stanowi w istocie zarówno zasadę generującą praktyki dające się obiektywnie kla‑
syfikować, jak i system klasyfikowania tych praktyk. To w relacji między dwiema zdolnościami, określającymi habitus – zdolnością produkowania praktyk oraz dzieł dających się klasyfikować a zdolnością rozróżniania oraz oceniania owych praktyk i wytworów (gust) – ustanawia się społeczny świat przedstawiony, to znaczy przestrzeń stylów życia” (Bourdieu, 2005: 215–216).
Widzimy zatem, iż podstawowymi elementami definicyjnymi opisywa‑
nego pojęcia są wskazywane prawie przez wszystkich wymienionych auto‑
rów związki pomiędzy pozycją ekonomiczną i możliwością wyboru okreś‑
lonego stylu życia oraz znaczenie wpływających na te wybory systemów aksjonormatywnych uznawanych przez jednostki bądź grupy. Barbara Fa‑
tyga proponuje właśnie, by styl zdefiniować jako kulturowo uwarunkowany sposób realizacji potrzeb, nawyków i norm. Regulują go bowiem układy wartości, wyrażane na poziomie empirycznym przez wzory, a na poziomie teoretycznym – przez wzorce stylu, które przyjęły jednostki i grupy. Pod‑
stawowy, dominujący dla danego stylu układ wzorców tworzy zasadę stylu.
Umożliwia ona odczuwanie jej realizatorom swojego życia jako względnie spójnego i względnie sensownego, badaczom zaś pozwala na typologizację stylów. Oczywiste jest, iż podmioty społeczne, jednostki i grupy, realizujące poszczególne style życia reprezentują określone segmenty struktury spo‑
łecznej, a więc także określone cechy statusowe. To zaś wpływa na procesy aksjosemiotyczne w całościowo rozumianym stylu życia. Z reguły bowiem nad obiektywnymi cechami położenia społecznego, szczególnie w rozwar‑
stwiających się lub rozwarstwionych społeczeństwach, nadbudowują się dodatkowe siatki wartości i znaczeń (Fatyga, 2009: 150–151).
Zrównoważony a ekologiczny styl życia
Zrównoważony styl życia będzie tu rozumiany jako ten, w którym jednostka, biorąc pod uwagę aspekty społeczne, gospodarcze oraz środowi‑
skowe, w swoim codziennym bytowaniu stara się je równoważyć z procesem zaspokajania własnych potrzeb z uwzględnieniem dobrostanu przyszłych pokoleń. Pojęcie zrównoważonego stylu życia bywa czasami stosowane wymiennie z kategorią ekologicznego stylu życia. Biorąc pod uwagę, że ten wymiar, obok społecznego i gospodarczego, stanowi jeden z konstytutyw‑
nych elementów zrównoważonego rozwoju, można uznać takie użycie za uzasadnione. Jako ekologiczny będziemy tu rozumieć taki styl życia, który w sposób bardziej lub mniej bezpośredni dotyczy relacji pomiędzy organi‑
zmem (ludzkim) a otaczającym go środowiskiem (przyrodniczym). Można w tym miejscu przywołać także ideę zbalansowanego stylu życia, czyli takiego, który zapewnia harmonię i stabilizację, pozwalające doświadczyć człowiekowi wyższych poziomów zdrowia i szczęścia (www.beingwelllife styles.com [dostęp: 10.12.2014]).
Zrównoważony czy ekologiczny style życia niejednokrotnie bywają wią‑
zane z prowadzeniem zdrowego trybu życia. Chociaż nie są one tożsame, z pewnością dzielą wspólne elementy i założenia. Według Światowej Orga‑
nizacji Zdrowia WHO, 13 milionów zgonów rocznie i blisko jedna czwarta wszystkich chorób na świecie, w tym 33 procent chorób wśród dzieci poniżej piątego roku życia, powodowane są przyczynami środowiskowymi, których można było uniknąć lub im zapobiec. Przyjmując odpowiednie nawyki, jed‑
nostki mogą chronić siebie i innych przed efektami takich poważnych scho‑
rzeń, jak astma, choroby płuc czy układu krążenia lub udary wywoływane wpływem niezdrowego środowiska (www.who.int/en/ [dostęp: 9.12.2014]).
Kreowanie zrównoważonych stylów życia oznacza przewartościowanie sposobów życia, ponowną refleksję nad sposobami dokonywania zakupów,
20 Katarzyna Ponikowska
nad tym, co konsumujemy i jak organizujemy nasze codzienne życie. W tego typu stylach życia chodzi o transformację społeczeństw oraz życie w har‑
monii ze środowiskiem naturalnym. Wszelkie ludzkie wybory i działania, zarówno prywatne, jak i zawodowe – zużycie energii, transport, żywność, odpady czy komunikacja – mają znaczenie dla przyjmowanych przez nie form (www.unep.org [dostęp: 9.12.2014]).
Zgodnie z założeniami Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP – United Nations Environmet Programme), ażeby zrównoważone style życia stały się częścią naszych kultur i społeczeństw, a zarazem naszej codzienności, muszą one stać się podmiotem działań na wszystkich szczeblach w systemach i instytucjach społecznych oraz tech‑
nologicznych. W skład tych systemów wchodzą: wydajna infrastruktura, usługi oraz towary, takie jak system komunikacyjny, oraz indywidualne wy‑
bory i działania, które pomagają w redukcji zużycia zasobów naturalnych, emisji, odpadów i zanieczyszczeń, jednocześnie wspierając równomierny rozwój społeczno ‑ekonomiczny oraz konserwując zasoby żywe ziemi, nie naruszając jej wydajności. Rolą rządów jest zapewnienie odpowiednich wa‑
runków oraz infrastruktury, które umożliwią obywatelom przystosowanie zrównoważonych stylów życia do rzeczywistości społeczno ‑ekonomicznej.
Sektor biznesowy może wesprzeć rozwój innowacyjnych rozwiązań przy‑
bliżających do zrównoważonego stylu życia, podobnie jak system edukacji i przesyłania informacji, które są kluczowe dla moderowania zaangażowa‑
nia wszystkich mieszkańców, w tym młodzieży, w zrównoważone wybory i bardziej świadomą konsumpcję.
Realizatorzy Programu Środowiskowego ONZ analizują możliwości roz‑
woju dobrych praktyk i wspierania jednostek we wprowadzaniu zróżnico‑
wanych stylów życia, w tworzeniu mechanizmów właściwego postrzegania oraz kreowania ich wizji, a także rekomendowania rozwoju efektywnej polityki z nimi związanej (www.unep.org [dostęp: 9.12.2014]).
Procesowi analizy zrównoważonego stylu życia towarzyszy również refleksja dotycząca zależności między położeniem społecznym, klasowym i jakością środowiska naturalnego. Badania Eurostatu potwierdzają zależ‑
ność pomiędzy wysokim poziomem zanieczyszczeń powietrza w kraju czy innymi problemami środowiskowymi i niższym odczuwanym poziomem dobrostanu jego mieszkańców w krajach europejskich, choć, jak podaje raport, nie jest to zależność jednoznaczna. Przykładowo, w takich krajach, jak Niemcy, Francja, Belgia, Włochy czy Wielka Brytania, część populacji zagrożonej ubóstwem jest jednocześnie bardziej narażona na zanieczysz‑
czenia, podczas gdy na Malcie, w Grecji czy na Litwie takiej zależności nie ma, a właściwie osoby zagrożone ubóstwem odczuwają mniejsze zagrożenie problemami środowiskowymi. Może to wynikać z różnic strukturalnych oraz z dominujących dziedzin gospodarki, które odbijają specyficzne rodzaje
problemów ekologicznych. Rozkład tych problemów uwarunkowany jest także tym, czy w danym państwie dominują społeczności zagrożone biedą na terenach wiejskich lub też w aglomeracjach miejskich. Wyniki badań ukazują również związek pomiędzy miejscem w strukturze społecznej wyznaczanym na podstawie ekonomicznej i niedogodnościami związanymi z nadmiernym hałasem. Ogólnie rzecz biorąc, populacje bardziej narażone na ubóstwo są też narażone na większą ekspozycję na dyskomfort wynika‑
jący z hałasu. To z kolei może prowadzić do poważnych bezpośrednich i po‑
średnich uszczerbków na zdrowiu, typu: wysoki poziom stresu, zaburzenia snu czy nawet utrata słuchu (http://ec.europa.eu [dostęp: 7.07.2015]).
Jakość życia a stan relacji
pomiędzy człowiekiem a środowiskiem
Ekologiczny czy zrównoważony styl życia uznawany jest często za element skorelowany w sposób wprost proporcjonalny z jakością życia.
Wybór takiego stylu przeżywania codzienności wiąże się ze świadomym i z refleksyjnym modelowaniem rzeczywistości, w której funkcjonujemy.
Główny Urząd Statystyczny, przygotowujący sprawozdania, które dotyczą poziomu wskaźników jakości życia Polaków, za jeden z nich wybrał właś‑
nie jakość środowiska naturalnego w miejscu zamieszkania. W raporcie Jakość życia w Polsce. Edycja 2014. Raport przedstawiono opinie obywateli dotyczące takich kwestii, jak ekspozycja na nadmierny hałas, narażenie na zanieczyszczenie lub inne problemy środowiskowe w okolicy, a także na poziom zadowolenia z istniejących terenów rekreacyjnych i terenów zielonych w najbliższej okolicy. Poczucie komfortu, jaki zapewnia miejsce zamieszkania, postrzeganie poziomu hałasu pochodzącego od sąsiadów lub z ruchu ulicznego czy zakładów gospodarczych – oto aspekty istotne dla osób wybierających zrównoważony styl życia (http://stat.gov.pl [dostęp:
12.07.2015]).
Eurostat publikuje również raporty dotyczące wskaźników jakości życia w krajach Unii Europejskiej. Oparte są one na analizie 8 + 1 wymiarów, mierzonych statystycznie, które reprezentują różne aspekty jakości życia.
Wskaźniki te dotyczą funkcjonalnych wymiarów, które powinny być dostępne obywatelom, by mogli efektywnie realizować samodzielnie zde‑
finiowane, zgodne ze swymi wartościami i priorytetami, wizje dobrostanu oraz samorealizacji. Do tych wskaźników – obok: materialnych warunków życia, aktywności zawodowej, zdrowia, dostępu do edukacji, czasu wolnego
22 Katarzyna Ponikowska
i interakcji społecznych, bezpieczeństwa ekonomicznego i fizycznego, pod‑
stawowych praw człowieka – należy również jakość naturalnego środowiska życia (http://ec.europa.eu [dostęp: 7.07.2015]).
Styl życia a poziom konsumpcji
W zakres stylu życia mogą wchodzić następujące dziedziny codzienności:
– poziom i charakter konsumpcji, – wygląd zewnętrzny,
– urządzenie mieszkania,
– sposób spędzania wolnego czasu, – wzory życia rodzinnego,
– charakter kontaktów społecznych,
– zachowania związane z higieną, ochroną zdrowia i rekreacją, – poziom i charakter uczestnictwa w kulturze,
– uznawane, choć nie zawsze odczuwane wartości (Golka, 2013: 223).
Biorąc pod uwagę możliwość włączenia wymiaru ekologicznego w przyj‑
mowany charakter organizacji życia, jego przejawy da się dostrzec we wszystkich wymienionych dziedzinach stylu życia. Mogą one przyjmować postać refleksji generujących określone zachowania lub też formę konkret‑
nych działań organizacji życia jednostki lub grup.
Wyróżnia się kilka aspektów konsumpcji:
– emocjonalny, który dotyczy subiektywnych odczuć i reakcji na konsumo‑
wane obiekty, na przykład uzależnienia od produktów i usług,
– integracyjny, w którym jednostka scala obiekt konsumpcji z własną osobo‑
wością, pozwalając mu na definiowanie swej tożsamości,
– klasyfikacyjny, gdy przedmioty konsumpcji służą jako przekaźniki róż‑
nych informacji dotyczących wartości, norm, cech osobowości jednostki, – interakcyjny, dzięki któremu obiekty konsumpcji są wykorzystywane do
nawiązywania kontaktów, tworzenia grup w zależności od konsumowa‑
nych produktów.
Wydaje się, że im bardziej zrównoważona konsumpcja, tym niższe natę‑
żenie wymienionych czynników.
Również formy zamieszkiwania mogą być wyrazem przyjętego zrów‑
noważonego stylu życia, począwszy od wyboru miejsca zamieszkania w bezpośredniej bliskości terenów zielonych, zapewniających niską emisję zanieczyszczeń czy minimalny poziom hałasu, przez wybór pasywnego budownictwa, po ucieczkę na tereny wiejskie kojarzone z sielską bliskością natury. Mając wzgląd na codzienne wyzwania związane z oszczędzaniem
zasobów energetycznych, czy biorąc pod uwagę zasady dobrosąsiedztwa, można realizować zasady wynikające z wyboru ekologicznego stylu życia.
Także sposoby spędzania wolnego czasu, wzory życia rodzinnego czy cha‑
rakter kontaktów społecznych mogą być podporządkowane zasadom slow life, formom spowolnionego funkcjonowania, koncentrującego się na trwa‑
niu, oraz unikaniu rygorów współczesności, wynikających z naznaczonych potrzebą zdobywania dóbr i osiągania sukcesów.
Konsumpcję można bowiem traktować jako praktykę społeczną, czyli pewien element stylu życia. Stanowi ona zestaw umiejętności jednostki, przejawiających się w jej zachowaniu, dzięki którym jest ona w stanie brać czynny udział w codziennym życiu społecznym. Zrównoważony styl życia wymaga zrównoważonych postaw konsumpcyjnych, związanych z takimi wyborami produktów czy usług, które można określić jako racjonalne – w przeciwieństwie do nieracjonalnych, czyli impulsywnych, niekierują‑
cych się logiczną kalkulacją zysków i strat, w tym także środowiskowych.
Odpowiadający racjonalnemu modelowi konsument dąży do polepszenia warunków życia, jest świadomy swoich preferencji, nie działa kapryśnie.
Kieruje się przede wszystkim potrzebami (needs), a nie zachciankami (wants).
Ma wiedzę na temat produktów i na tej podstawie dokonuje wyborów. Jego preferencje są względnie stałe w czasie i miejscu oraz niezależne od siebie nawzajem.
Uważa się, iż wdrażanie ekologicznego stylu życia może następować w procesie edukacji, wychowania do ról konsumenckich opartych na ra‑
cjonalnych wyborach. W procesie dotyczącym odgrywania ról związanych z konsumpcją przekazuje się wiedzę o tym, jakie produkty kupować, za‑
chęca się do zasięgania wiedzy na temat tego, jak i gdzie dobra są produ‑
kowane, a także jakie warunki pracy są proponowane pracownikom firm, w których produkty zostały wytworzone. Podkreśla się także znaczenie informacji dotyczących tego, w jaki sposób i na jaką odległość produkty były dostarczane z miejsca produkcji na półki sklepowe. Próbuje się ustalić, jaki ślad ekologiczny ten proces pozostawił, czyli jaki areał ziemi jest konieczny do zaspokojenia potrzeb związanych z realizacją danego stylu życia (www.
footprintnetwork.org [dostęp: 11.07.2015]).
Podkreśla się także znaczenie wykorzystania wiedzy na temat wpływu naszych wyborów ekonomicznych w celu zmiany zachowań i nawyków kon‑
sumpcyjnych jednostek. Jednym z projektów UNESCO był ESD – Education for Sustainable Development, który zwracał uwagę między innymi na roz‑
wój zrównoważonych stylów życia w transformatywnym procesie uczenia się, którego celem jest zmiana sposobu, w jaki ludzie wchodzą w interakcje z otaczającym ich światem (www.unesco.org). Innym projektem skoncen‑
trowanym na podobnych kwestiach był SPREAD Sustainable Lifestyles 2050 (Zrównoważone Style Życia 2050) realizowany w postaci europejskiej
24 Katarzyna Ponikowska
platformy społecznej, prowadzonej od stycznia 2011 do grudnia 2012. Brali w nim udział przedstawiciele różnych środowisk, biznesmeni, badacze, aktywiści, którzy współtworzyli i rozwijali wizję zrównoważonych stylów życia społeczeństw europejskich do 2050 roku (www.cdc.gov/sustainability/
lifestyles.eu [dostęp: 12.07.2015]).
Zrównoważony styl życia opiera się na założeniu ograniczenia zakupu produktów tylko do tych niezbędnych. Jeśli już kupujemy, powinniśmy brać pod uwagę, czy nadają się one do recyklingu oraz czy są biodegradowalne.
Istotna jest także wiedza na temat długości cyklu życia produktu, czyli czasu od fazy projektu do utylizacji, oraz posiadanie informacji o tym, w jakim stopniu w każdej z nich uwzględniane są standardy prośrodowiskowe.
Możemy też kierować się zasadami sprawiedliwości społecznej respektowa‑
nymi w procesie produkcji i sprzedaży. Sprawiedliwy Handel (Fair Trade) to partnerstwo handlowe oparte na dialogu, przejrzystości i szacunku, które powinno zapewnić większą równość w handlu międzynarodowym. Przy‑
czynia się do zrównoważonego rozwoju dzięki oferowaniu lepszych wa‑
runków handlowych i ochrony praw marginalizowanych producentów oraz pracowników najemnych, szczególnie na ubogim Południu. Organizacja Sprawiedliwego Handlu (wspomagana przez konsumentów) jest aktywnie zaangażowana we wspieranie producentów, w podnoszenie świadomości i kampanie na rzecz zmian zasad oraz praktyk konwencjonalnego handlu międzynarodowego. Cztery największe sieci Sprawiedliwego Handlu na świecie: Fairtrade Labelling Organizations International, WFTO, NEWS!, EFTA, utworzyły FINE – nieformalną platformę współpracy, zajmującą się koordynacją i harmonizacją działań sieci członkowskich, w tym lobbingiem na rzecz sprawiedliwego handlu (www.fairtrade.org.pl [dostęp: 10.12.2014]).
Uznaje się, że zarówno wiedza, jak i intuicja dotycząca tych zagadnień związane są z inteligencją ekologiczną, terminem wprowadzonym i opisa‑
nym przez Daniela Golemana (2009).
Wybór określonego stylu życia może się opierać na wartościach jedynie uznawanych, mających charakter instrumentalny, bądź też na odczuwanych jako autoteliczne i zinternalizowane. W odniesieniu do zrównoważenia możemy mówić o zachowaniach zgodnych z założeniami płytkiej ekologii (shallow ecology), koncentrującej się na ekonomicznych profitach, które wyni‑
kają z proekologicznego stylu życia, oraz tych zakorzenianych w głębokim przekonaniu o potrzebie uwzględniania wartości środowiskowych w co‑
dziennych działaniach (ekologia głęboka – deep ecology). Dokonany wybór stylu życia może stać się także odbiciem dominujących w danej kulturze trendów, w której słowo „ekologiczne” jest odmieniane przez wszystkie przypadki, a jego użycie gwarantuje w dużym stopniu powodzenie projektu opatrzonego tym szyldem. Styl życia bowiem stanowi także odbicie kon‑
cepcji samego siebie. To sposób, w jaki jednostki postrzegają siebie i w jaki
postrzegają je inni. Jest wypadkową wpływu kultury czy grup odniesienia, do których się aspiruje (www.businessdictionary.com [dostęp: 10.07.2015]).
Wybór określonego stylu życia nie stanowi jedynie aktu woli. Oczywiście, w epoce ponowoczesnej, dopuszczającej funkcjonowanie tożsamości o płyn‑
nym charakterze, możliwe stało się dynamiczne podejście do przyjmowania różnorodnych, często zmiennych formuł życiowych. Jak już wspomniano, większość definicji stylu życia zawiera element wiążący go z położeniem społecznym, kapitałem ekonomicznym bądź kulturowym. Literatura podaje następujące czynniki wpływające na formę funkcjonowania, jaką wybiera jednostka:
– stan rozwoju społecznego, politycznego i gospodarczego, – pochodzenie społeczne jednostki,
– wykształcenie, – dochody,
– treści kultury masowej (Golka, 2013: 224).
Nawiązują one do możliwości, jakie są dostępne jednostce ze względu na zajmowane miejsce w strukturze społecznej. Co ciekawe, dla myślenia o zrównoważonym stylu życia, w pewien sposób kojarzonym z ograni‑
czeniem konsumpcji, charakterystyczny jest brak konieczności posiadania określonego kapitału materialnego, a na znaczeniu zyskuje raczej posiadanie kapitału społecznego oraz kulturowego, które związane są z wysoką świado‑
mością i wiedzą na temat zależności pomiędzy człowiekiem i środowiskiem.
Kiedy natomiast mówimy o ekologicznym stylu życia, często kojarzymy go z wszelkiego rodzaju produktami oraz usługami eko, które zwykle wyma‑
gają sporych nakładów finansowych. Zależności te funkcjonują na poziomie dyskursu dotyczącego wyborów określonych stylów życia, ale wnioski z nich przekładają się na, mniej lub bardziej świadome, dokonywanie takich właśnie wyborów.
Wśród wymienianych typów stylu życia są:
– style życia w sytuacji ograniczonych możliwości wyborów,
– style życia cechujące się unikaniem dokonywania wyborów w życiu co‑
dziennym,
– style życia polegające na poszukiwaniu drogi życiowej, – style życia preferujące działanie nastawione na cel, – style życia nastawione na zachowawczy skutek działań, – style życia nastawione na zmianę.
Do stylów o charakterze zrównoważonym można zaliczyć przede wszystkim te, które polegają bądź na poszukiwaniu drogi życiowej, bądź na działaniu nastawionym na cel lub zmianę.
W zglobalizowanym świecie przyjmowany przez jednostkę lub grupę styl życia nie jest stałym elementem egzystencji, lecz opcją, którą można wybrać w zależności od położenia społecznego, momentu historycznego
26 Katarzyna Ponikowska
czy też umiejscowienia geograficznego. W zależności od tego, jak głęboko jest on osadzony w systemie wyznawanych lub uznawanych wartości, może przybrać bardziej lub mniej trwałą formę organizacji życia codziennego.
Prawidłowość ta dotyczy również stylów życia definiowanych jako zrów‑
noważone bądź ekologiczne, które mogą być odzwierciedleniem czasowej mody lub bieżącej polityki państwa. Jeśli jednak owo zrównoważenie, pewna wrażliwość ekologiczna oparte są na głębokiej refleksji dotyczącej stanu współczesnego świata, mają szansę stać się fundamentem przemian prowa‑
dzących do zbalansowania relacji między człowiekiem oraz środowiskiem naturalnym.
Bibliografia
Bourdieu P., 2005: Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia. Przeł. P. Biłos. Warszawa, Scholar.
Fatyga B., 2009: Szkic o konsumpcyjnym stylu życia i rzeczach jako dobrach kultury. W: Gliń‑
ski P., Kościański A., red.: Socjologia i Siciński. Warszawa, IFiS PAN.
Goleman D., 2009: Inteligencja ekologiczna. Przeł. A. Jankowski. Poznań, Rebis.
Golka M., 2013: Socjologia kultury. Warszawa, Scholar.
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics ‑explained/index.php/Quality_of_life_indicators_
natural_and_living_environment [dostęp: 07.07.2015].
http://www.cdc.gov/sustainability/lifestyle/index.htm [dostęp: 12.07.2015].
http://www.who.int/en/ [dostęp: 9.12.2014].
http://www.beingwelllifestyles.com/lifestyle ‑balance ‑definition.php [dostęp: 10.12.2014].
http://www.fairtrade.org.pl/s1_co_to_jest_sprawiedliwy_handel_fair_trade.html [dostęp:
10.12.2014].
http://www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/calculators/ [dostęp: 11.07.2015].
Jakość życia w Polsce. Edycja 2014. Raport. http://stat.gov.pl/obszary ‑tematyczne/warunki zycia/dochody ‑wydatki ‑i ‑warunki ‑zycia ‑ludnosci/jakosc ‑zycia ‑w ‑polsce ‑edycja‑
2014,16,1.html [dostęp: 12.07.2015].
Siciński A., 1976: Styl życia – problemy podstawowe i teoretyczne. W: Siciński A., red.: Styl życia. Koncepcje i propozycje. Warszawa, PWN.
Siciński A., 2002: Styl życia, kultura, wybór. Szkice. Warszawa, IFiS PAN.
Tyszka A., 1971: Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia. Warszawa, PWN.
www.businessdictionary.com [dostęp: 10.07.2015].
www.unep.org [dostęp: 9.12.2014].
Uniwersytet Warszawski
(Nie)zrównoważone style życia na praskich Szmulkach
Abstract: The text is based on the results of a comparative study of lifestyles presented by selected residents of Szmulki part of Praga district in Warsaw. The material for de‑
scription was collected by means of narrative interviews, overt and covert observations and also perceptions recorded in the researcher’s log. The examples of changes in styles of life in view of such factors as: occupational and personal conditioning of the respon‑
dents, their capital reserves, age or family situation. The results of the choices they made (being aware or not) are new configurations in the cultural space signifying a degree of balance between particular spheres of respondents’ everyday lives.
Keywords: lifestyle, capital, consumption, choices, non ‑legislative actions
Style życia to określone zachowania, działania, praktyki, charaktery‑
styczne dla jednostki lub grupy, po których obserwacji można zlokalizować społecznie jednostkę lub grupę. Andrzej Siciński (2002: 23), twórca tej koncepcji, zwraca uwagę, że style życia stają się elementem wyróżniającym nie tylko w pionowej hierarchii społecznej, ale także czymś specyficznym dla różnych grup, płci, wieku, zawodu czy reprezentantów subkultury.
Tworzenie przestrzeni kulturowej, jaką są style życia, zależy od wyborów dokonywanych przez jednostki lub grupy. Te wybory wiążą się z różnora‑
kimi uwarunkowaniami, ze splotem sytuacji codziennych lub wyjątkowych, bywają też w różnym stopniu uświadamiane. Siciński kładzie nacisk na fakt, że owe wybory są dokonywane z konkretnego repertuaru kultury, w której twórca stylu funkcjonuje. Badaczom (lub obserwatorom) zwraca uwagę na pewne problemy, jakie mogą się ujawnić podczas badania stylów życia.
Ważną kwestią jest tu kontekst, w jakim wybory są dokonywane (zwłaszcza
28 Iwona A. Oliwińska
kontekst sytuacyjny), stopień, w jakim są one świadome, a w jakim wynikają z określonych nawyków (Siciński, 2002: 82).
Również Anthony Giddens zwraca uwagę na znaczenie wyborów i stylów życia w ponowoczesności. Pisze, że nie mamy wyboru – musi‑
my wybierać. Ponadto każdy z nas musi mieć jakiś styl życia. Style życia są zrutynizowanymi praktykami, które znajdują odzwierciedlenie w na‑
wykach żywieniowych, sposobach ubierania się, zachowania czy w zwy‑
czajach spotykania się w ulubionych miejscach. Rutynowe działania jed‑
nostki podlegają refleksji i mogą ulegać zmianom z uwagi na zmienność indywidualnej tożsamości. Składają się na nie decyzje, które codziennie podejmuje jednostka: w co się ubrać, co zjeść, jak się zachowywać w pracy, z kim spotkać się wieczorem. Wszystkie wybory są nie tylko decyzjami, co robić, lecz także kim być. W tej koncepcji ze stylem życia wiąże się zespół nawyków i orientacji, dzięki którym stanowi on pewną ważną dla zacho‑
wania poczucia bezpieczeństwa całość, w której obrębie różne opcje tworzą mniej lub bardziej uporządkowany wzór. Na wybór lub tworzenie stylów życia wpływają nacisk grupy i powszechność wzorów ról oraz warunki socjoekonomiczne. Wybór stylu życia bywa często decyzją o przynależności do pewnych środowisk kosztem innych. Te wybory i działania realizatorów stylów życia są nierzadko zróżnicowane także ze względu na wielość różno‑
rodnych środowisk działania. Sposoby działania jednostki w jednej sytuacji mogą stać w sprzeczności z działaniami, które ta sama jednostka podejmuje w innych sytuacjach. Giddens zwraca uwagę na fakt, że wzrastająca liczba opcji wyboru dotyczy nawet najniższych klas społecznych, które na różne sposoby starają się przetrwać i/lub uporać z ubóstwem. Przedstawiciele tej klasy mają pewną swobodę wyboru, ale nie mają kontroli nad zasadami czy warunkami determinującymi te alternatywy. Choć wybory stylów życia poddawane są różnym presjom zewnętrznym wobec jednostek (na przykład presji czynników ekonomicznych), muszą one dokonywać owych wyborów, a te stanowią o ich przynależności do określonych grup społecznych oraz o identyfikacji z nimi. W koncepcji Giddensa wyraźnie zaznaczona jest kwe‑
stia indywidualnej odpowiedzialności za wybory w różnych segmentach stylów życia, takich jak zdrowie, przyjaźń, konsumpcja itp. (Giddens, 2006:
11, 115, 116).
Pierre Bourdieu postrzegał zróżnicowania społeczne przez pryzmat stratyfikacji stylów życia, które były oparte na wyborach i upodobaniach kulturowych. W jego koncepcji habitus odpowiadał za styl życia, za praktyki podyktowane różnymi upodobaniami mającymi być odzwierciedleniem klasy społecznej, do której jednostka należy. Habitus wymuszał wiele zachowań w sposób niemal automatyczny, nie zawsze intencjonalny czy uświadomiony. Jak potwierdziły badania Bourdieu, habitus ulega przemia‑
nie w toku socjalizacji. Wprawdzie zarówno upodobania, jak i zachowania
mogą przekraczać linie podziałów klasowych, ale jednak przypisywano je grupie o określonym statusie społecznym (Bourdieu, 2005).
Z kolei Max Weber zróżnicowania społeczne przejawiające się w stylach życia uzależniał od stosunku do konsumpcji. Grupy wyróżnione na podsta‑
wie statusu społecznego różniły się zasadami i wzorami konsumpcji dóbr.
W koncepcji tego autora istotne były również sposób życia i szanse życiowe.
Sposób życia odnosił się do wyborów różnych dóbr i zachowań, a szanse ży‑
ciowe – do prawdopodobieństwa realizacji tych wyborów, mających związek z sytuacją życiową jednostki (Weber, 2002).
We wszystkich tych koncepcjach zaakcentowany jest wybór, który może być świadomy bądź też nie. Może być wynikiem nawyków, przyzwyczajeń, rutynowych działań, ale też dokonywany pod presją grupy czy przekazów medialnych. Osoby, których style życia opiszę w dalszej części tekstu, nie zawsze działały refleksyjnie, choć takie sytuacje się zdarzały. Habitus odzie‑
dziczony po rodzicach nieznacznie się zmienił w trakcie życia badanych, niemniej jednak można powiedzieć, że był charakterystyczny dla klasy niż‑
szej, ludowej, jak chciałby Bourdieu, ale bliższy polskiej klasie robotniczej (sprzed 1989 roku). Wzory konsumpcji były podobne w grupie badanych osób. Istotne znaczenie miało zaspokajanie przede wszystkim potrzeb pod‑
stawowych, koniecznych do przetrwania biologicznego lub społecznego. Je‑
żeli zaś chodzi o funkcje nabywanych rzeczy, to ze względu na konieczności ekonomiczne liczyła się ich funkcjonalność, a dopiero w dalszej kolejności estetyka.
Zrównoważony styl życia, czyli jaki? Taki, który cechuje się przenika‑
niem się różnych sfer życia jednocześnie pozostającymi w stanie równowagi?
Taki, który widoczną czyni równowagę pomiędzy celami prywatnymi i zawodowymi? Czy wreszcie opisywany przez Davida Arnotta (2000), w którym osoba żyjąca w równowadze czuje się swobodnie na wszystkich płaszczyznach swojego życia (są to: praca, rodzina, szersze społeczności), potrafi być sobą i odnaleźć się w każdym z tych trzech obszarów, w każdym odczuwając satysfakcję? Jak wyglądałaby taka przestrzeń kulturowa jed‑
nostki lokującej się na dole drabiny społecznej? Jak takie jednostki, konstru‑
ując swoją przestrzeń kulturową, odnajdują równowagę? Czy zwracają na nią uwagę i czy w ogóle mają na to szansę? Czy funkcjonowanie w skrajnej biedzie pozwala na taki styl życia? Czy można stosować się do zasad fair trade i dbania o zbilansowaną dietę albo uprawiać sport czy uczestniczyć w kulturze poza oglądaniem telewizji, słuchaniem radia i czytaniem po‑
życzonych egzemplarzy prasy kolorowej? Czy osoby działające w sferze pozaprawnej zwracają uwagę na takie kwestie? Czy satysfakcja, szczęście w życiu, zadowolenie wynikają z jakości życia czy z zachowania równowagi, ze świadomego przeżywania czy z poddawania się różnym koniecznościom lub nawykowego działania w wielu sferach życia? To tylko część z puli
30 Iwona A. Oliwińska
pytań, jakie można sobie zadawać, badając i opisując style życia osób, które wzięły udział w moich badaniach.
Po 10 latach powróciłam do dorosłych dziś: dilerów narkotyków, zło‑
dziei, paserów, oraz wówczas już dorosłych osób (i ich rodzin) biednych i bezrobotnych.
Pierwszą część badań terenowych realizowałam w latach 2002–2004 na terenie warszawskich Szmulek. Jest to rejon Pragi ‑Północ (jednej z dzielnic Warszawy) cieszący się złą sławą, często mitologizowany w mediach. Wów‑
czas wykorzystałam w badaniach takie techniki, jak: wywiady narracyjne, ankietę anonimową, obserwacje ukrytą i jawną oraz prowadziłam dziennik badacza (Oliwińska, 2008). W obecnych badaniach zastosowałam: wywiady narracyjne, obserwacje ukrytą i jawną oraz dziennik badacza.
W roku 2013 rozpoczęłam ponowne badania na Szmulkach, odszukałam osoby, które uczestniczyły w badaniach poprzednich. Część osób wyraziła zgodę na ponowny w nich udział. Te osoby nadal mieszkają w tej samej części dzielnicy Praga ‑Północ. Grupa młodszych z poprzedniego badania to już dziś osoby dorosłe, niektórzy nawet założyli rodziny. Grupa starszych badanych dziś już jest dziadkami i babciami. Badani nadal charakteryzują się stosunkowo niskimi zasobami kapitałów: kulturowego, społecznego, ekonomicznego i symbolicznego. W większości są dziećmi migrantów z małych miast i wsi lub pochodzących z rodzin robotniczych. Młodsi dekadę wcześniej traktowali podejmowane przez siebie zajęcia pozaprawne jako zawody pozwalające na utrzymanie siebie lub rodziny. Zajmowali się wówczas: prostytucją, sprzedażą narkotyków, kradzieżami, paserstwem.
Starsi – bezrobotni, szukali pracy jakiejkolwiek, nawet „na czarno”, by utrzymać swoje rodziny. Wówczas rodzinami i biedą zarządzały (częściej niż mężczyźni) menedżerki biedy – kobiety matki (PACI, 2005), a ojcowie utracili swój status głowy rodziny i poddawali się rządom żon lub kontesto‑
wali ten stan rzeczy – upijając się z kolegami każdego dnia, stosując przemoc fizyczną wobec członków rodziny.
Świadomym wyborem dla wchodzących 10 lat temu w dorosłość było dążenie do awansu w lokalnej strukturze dzięki zwiększaniu kapitału ekonomicznego, który pozwalał na konsumpcję określonych dóbr i usług:
posiadanie odpowiednich telefonów komórkowych, ubrań i obuwia określo‑
nej marki, także partnerki pasującej do prezentowanego stylu życia, której wygląd i zachowanie miały świadczyć o możliwościach ekonomicznych mężczyzny (Veblen, 1971). Wykształcenie, legalna praca, więzy rodzinne, dbałość o zdrowie nie miały istotnego znaczenia. W zasadzie dbałość o zdro‑
wie ograniczała się do podtrzymywania kondycji fizycznej na odpowiednim poziomie (treningi w siłowni, gra w piłkę nożną, sprawność seksualna).
Druga grupa badanych dorosłych – osób biednych i bezrobotnych, mających na utrzymaniu rodzinę – prezentowała style życia nastawione na przetrwa‑
