Oryginalny artykuł naukowy Original Article
Data wpływu/Received: 18.12.2015
Data recenzji/Accepted: 10.01.2016/16.01.2016 Data publikacji/Published: 2.03.2016
Źródła finansowania publikacji: środki własne Autora DOI: 10.5604/18998658.1199392
Authors’ Contribution:
(A) Study Design (projekt badania) (B) Data Collection (zbieranie danych) (C) Statistical Analysis (analiza statystyczna) (D) Data Interpretation (interpretacja danych)
(E) Manuscript Preparation (redagowanie opracowania) (F) Literature Search (badania literaturowe)
dr hab. Piotr Pachura, prof. PCz.A B C E F mgr inż. Katarzyna Wancisiewicz A B C E F mgr inż. Rafał Rozpondek A B C E F Politechnika Częstochowska
ZARZĄDZANIE OCHRONĄ ŚRODOWISKA NA PRZYKŁADZIE ANALIZ GEOSTATYSTYCZNYCH OSADÓW DENNYCH ENVIRONMENTAL MANAGEMENT - AN EXAMPLE OF GEO-
STATISTICAL BOTTOM SEDIMENTS ANALYSIS
Streszczenie: Zagadnienia ochrony środowiska stanowią jeden z najbardziej aktualnych obszarów in- terdyscyplinarnych prac naukowych, łącząc w sobie zarówno wiedzę i praktykę dziedzin nauk przy- rodniczych, jak i nauk społecznych, w tym nauk o zarządzaniu. Jednym z najbardziej klasycznych przykładów interdyscyplinarności wiedzy jest obszar rozwijających się studiów w zakresie gospodarki przestrzennej. Wielowymiarowość zjawisk przestrzennych związanych zarówno ze zmianami klima-
tycznymi, jak i coraz większą antropopresją na środowisko stawiają wiele poważnych wyznań przed społecznościami wielu dyscyplin nauki. Celem niniejszego opracowania jest prezentacja założeń analiz geostatystycznych w powiązaniu z zastosowaniem Geograficznych Systemów Informacyjnych (GIS) jako praktycznych narzędzi służących pozyskiwaniu cennych informacji o stanie środowiska w kontek- ście zarządzania ochroną zasobów naturalnych.
Słowa kluczowe: zarządzanie środowiskiem, analizy geostatystyczne, Geograficzne Systemy Informa- cyjne (GIS)
Abstract: Environmental issues are one of the most common areas of interdisciplinary research, com- bining both knowledge and practical application of natural and social science, including management science. One of the most classic examples of interdisciplinary is the development of research in the field of spatial planning. Multidimensionality of spatial phenomena related to both climate change and increasing environmental anthropopressure pose a number of major challenges against communities of many disciplines of science. The aim of this study is to present geostatistical analysis in conjunction with Geographic Information Systems (GIS) as a practical tool for obtaining valuable information on the condition of the environment in the context of the conservation management of natural resources.
Keywords: environmental management, geostatistical anlysis, Geographical Information System (GIS)
Wstęp
Gospodarka przestrzenna jest pojęciem interdyscyplinarnym. Dziedzina ta obejmuje szeroką problematykę, która zarówno w sferze praktycznej, jak i teoretycznej wymaga korzystania z wielu dodatkowych narzędzi. W zagadnieniach dotyczących zarządzania środowiskiem jednym z instrumentów jest System Informacji Geograficznej (GIS). Jego wykorzystanie polega między innymi na przeprowadzaniu analiz, monitoringu stanu oraz jakości poszczególnych komponentów środowiska, zarządzaniu terenami chronionymi i na planowaniu zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych. Całość działań po- zwala na efektywne przewidywanie oraz wyznaczanie prawidłowych kierunków rozwoju wraz z uwzględnieniem stanu obszarów przyrodniczych.
Aktualizowanie wiedzy o stanie chemicznym osadów dennych i wód jezior niezbędne jest do gospodarowania wodami w dorzeczach, w tym do ich ochrony przed zanieczysz- czeniami powstałymi w wyniku działalności człowieka.
Stan tej wiedzy powinien głównie dotyczyć stężeń metali ciężkich i szkodliwych sub- stancji organicznych ulegających akumulacji w osadach. Badania te związane są z wypeł- nieniem zobowiązań wynikających z Dyrektywy 2000/60/WE, Dyrektywy 2008/WS/WE oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie i zakresie gospodarowania wodami1.
Monitoring jakości osadów rzek i jezior oraz analiza ich zanieczyszczeń pozwolą na uzy-
1 Ramowa Dyrektywa Wodna Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23.10.2000 r. (Dz.U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.).
skanie informacji służącej ocenie bieżącego stanu wód oraz na realizację celów zawartych w wytycznych Ramowej Dyrektywy Wodnej. Działania te mogą umożliwić ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód podziemnych i powierzchniowych oraz osiągnięcie do- brego stanu wód. W tym zakresie analiza pozwoli na określenie stopniowej redukcji zanie- czyszczeń substancjami niebezpiecznymi oraz wdrożenie działań niezbędnych do odwró- cenia niebezpiecznej polityki przemysłowej prowadzonej w środowisku przez człowieka2.
Określenie stanu wód powierzchniowych i osadów dennych są nierozerwalnie ze sobą związane, z uwagi na to że w objętości zbiornika zachodzi wiele procesów, w tym wymiana substratów w układzie powietrze – woda – osad denny – organizmy żywe3. Właściwości osadów dennych w wodach powierzchniowych zależne są od wielu parametrów oraz obec- ności organizmów żywych. Jednak większe zagrożenie dla stanu wód powierzchniowych, a więc i osadów dennych, stanowią metale ciężkie (Zn, Cd, Pb), które dostarczane są cieka- mi wodnymi wpływającymi do zbiornika wodnego. Nie można także pominąć doprowa- dzanych przez nie substancji organicznych wpływających na stan wody i osadów dennych.
Taki stan rzeczy zależy także od rozwoju nowych technologii przemysłowych, rolnic- twa, a także wzrostu konsumpcji. Przyczynia się to do powiększenia ilości i różnorod- ności związków chemicznych oraz ich mieszania przy dostarczeniu do środowiska wod- nego. Badania toksyczności wykonuje się zwykle w oparciu o biotesty. Wykorzystuje się w nich zjawisko luminescencji bakterii świecących, która spowodowana jest obecnością w komórkach żywych enzymu lucyferazy4. Niezwykle istotnym aspektem w prowadzeniu badań osadów dennych jest ich rozmieszczenie, stopień zanieczyszczenia wraz z określe- niem błędów ich wyznaczenia. Pomocnym narzędziem we wspomnianym zakresie wyda- je się wykorzystanie geograficznego systemu informatycznego GIS.
1. Testy toksyczności osadów dennych
Testy toksyczności stanowią ważne narządzie w zakresie zarządzania środowiskiem na- turalnym i służą między innymi do: atestacji związków dennych; wyznaczenia dopuszczal- nych ładunków ścieków odprowadzanych do wód; określania stężeń związków chemicznych bezpiecznych dla organizmów żywych, jak również określenia wskaźników jakości wody.
Dobór organizmów testowych wynika z roli, jaką pełnią w ekosystemie oraz ich wraż- liwości na badane związki chemiczne. Podstawową zasadą badań ekotoksykologicznych jest zastosowanie organizmów reprezentujących główne ogniwa łańcucha pokarmowego – producentów i konsumentów5. Procedury testów są przedmiotem ustaleń normalizacyj- nych zarówno w kraju, jak i na świecie. W Polsce ustanowiono normy badania toksyczno- ści na: glonach Chlorella Vulgaris, skorupiakach Daphnia magna i Gammarus varsoviensis oraz rybach Lebistes reticulatus. Wykaz norm ISO i ISO/EN obejmuje około 20 testów
2 Ibidem.
3 J. Dąbrowska, K. Lejcuś, Charakterystyka osadów dennych zbiornika Dobromierz, PAN, Kraków 2012.
4 R. Kalinowski, M. Załęska-Radziwiłł, Wyznaczanie standardów jakości osadów dennych na podstawie badań ekotoksykologicznych, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, nr 40, IOŚ, Warszawa 2009.
5 Ibidem.
na różnych organizmach. W zestawieniu tym figuruje norma ISO 113480, która dotyczy wpływu badanych substancji na redukcję emisji światła (przez iluminacyjne bakterie Vi- brio Fisheri). Test ten wyróżnia się szybkością oznaczenia – wyniki otrzymywane są już po 15-45 minutach od rozpoczęcia eksperymentu. We wspomnianym badaniu porównywa- ny jest poziom emisji światła bakterii w analizowanej substancji z próbką kontrolną, która charakteryzuje się zerowym oddziaływaniem na bakterie.
2. Zanieczyszczenie organiczne i nieorganiczne w osadach dennych
Intensyfikacja rolnictwa i stosowanie dużych dawek nawozów to czynniki, które zwięk- szają zawartość fosforu w wodach powierzchniowych, a tym samym powodują ich eutrofi- zację. Dużą rolę w procesach zachodzących w objętości zbiornika odgrywają osady denne.
Materia ta zawiera zwykle większość gromadzonych w zbiorniku ładunków azotu i fosforu.
W warstwie powierzchniowej osadów może znajdować się ponad 90% fosforu zawartego w całym zbiorniku. Jak podają źródła literaturowe6, związki biogenne są uwalniane z osa- dów do wód bardzo powoli. Nieorganiczne formy fosforu ulegają w osadach dennych prze- kształceniu w ortofosforany, związki azotu w jon amonowy, azotynowy lub azotanowy.
Wymiana powstałych związków z wodą zbiornika może zachodzić na drodze chemicz- nej lub mikrobiologicznej. W osadach istnieje cienka warstwa od kilku milimetrów do kilku centymetrów, w której dominują procesy beztlenowe z udziałem bakterii. Rozkład materii organicznej jest zwykle podstawowym mechanizmem zasilania wewnętrznego zbiornika w substancje pokarmowe. Jak wiadomo7, zasadniczą i niekwestionowaną rolę w procesach transformacji i kumulacji fosforu w zbiornikach wodnych odgrywają osady denne. W warunkach tlenowych osady działają jak pułapka fosforowa, natomiast w bez- tlenowych stają się potężnym źródłem fosforu. Szczególna sytuacja występuje w płytkich, ale żyznych wodach zbiornika. W okresach bezwietrznej pogody powstaje warstwa od- tleniona, która powoduje uwalnianie się fosforu z warstwy przydennej. Falowanie miesza te wody z całą masą wód zbiornika. Prowadzi to do zmniejszenia stężenia fosforu w po- wierzchniowych warstwach osadów dennych i wodzie przydennej. Takie zjawisko stwarza warunki odpowiednie do ponownego wydzielania i gromadzenia fosforanów. Również w warunkach tlenowych dochodzi do uwalniania się fosforu z powierzchni osadów. Część fosforu zdeponowanego w osadach uwalnia się do wody poprzez aktywność fizjologiczną i mechaniczną zwierząt bentonicznych. Tempo obiegu fosforu w zbiorniku wodnym jest znacznie szybsze niż węgla i azotu, jego mineralizacja zachodzi w sezonie wegetacyjnym w ciągu godzin, natomiast azotu i węgla w ciągu dni. Dodatkowo fosfor ulega procesowi sedymentacji nie tylko w postaci cząstkowej materii organicznej, ale również w powiąza- niu z żelazem, wapnem, glinem. Zostaje on zaadsorbowany na różnych zawiesinach orga-
6 M. Madeyski, M. Tarnowski, Ocena stanu ekologicznego osadów dennych wybranych małych zbiorników wodnych, Infrastruktura i Ekologia Systemów Wiejskich PAN, Kraków 2006.
7 G. Nałęcz-Jawecki, Badania toksyczności środowiska wodnego metodą bioindykacji, Biuletyn Wydziału Far- matycznego Akademii Medycznej w Warszawie, Warszawa 2003.
nicznych i nieorganicznych8. Osady denne stanowią podstawowe autochtoniczne źródło fosforu, dlatego ilościowy i jakościowy sposób połączenia tego pierwiastka jest istotnym wskaźnikiem przy prognozowaniu i ograniczaniu tempa eutrofizacji zbiorników wod- nych. Ocena wpływu wybranych parametrów fizyczno-chemicznych osadów dennych na zawartość nieorganicznych połączeń fosforu w osadach pochodzących z różnych źródeł może posłużyć wyjaśnieniu procesów zachodzących w wodach9.
3. System Informacji Geograficznej (GIS)
Informacja geograficzna jest głównym składnikiem systemu GIS. Zawiera ona dane na temat lokalizacji, cech, atrybutów oraz kształtu i cech przestrzennych obiektu lub zja- wiska, które są powiązane z powierzchnią Ziemi. Natomiast GIS to system, który służy do gromadzenia, przechowywania, wprowadzania, archiwizowania, wyszukiwania oraz analizowania informacji geograficznych. Główne składniki GIS-u, umożliwiające wyko- nanie wymienionych operacji, to: oprogramowanie, sprzęt, algorytmy, procedury i zgro- madzone dane10.
Systemy GIS znajdują praktyczne zastosowanie w wielu dziedzinach. Pomimo różno- rodności celów przetwarzania, we wszystkich punktem wyjścia są dane dotyczące lokali- zacji obiektów geograficznych. Zasadniczo składają się one z dwóch części: przestrzennej i opisowej. Dane opisowe są ściśle powiązane z danymi przestrzennymi (graficznymi).
Dotyczą one głównie tego, co znajduje/znajdowało się we wskazanym miejscu. Dane przestrzenne mogą zawierać informację zarówno o kształcie, jak i lokalizacji bezwzględ- nej poszczególnych obiektów w wybranym układzie odniesienia. Stwarzają możliwość wyznaczenia relacji przestrzennej względem innych obiektów. Wśród danych przestrzen- nych możemy wyróżnić (ze względu na sposób zapisu) dane wektorowe i rastrowe. Dane wektorowe ilustrują obiekty świata rzeczywistego poprzez odpowiadające im figury geo- metryczne – punkty, linie oraz powierzchnie. Natomiast dane rastrowe można porównać do zdjęcia cyfrowego – mapa rastrowa składa się z wielu takich samych figur geome- trycznych – pikseli (najczęściej w postaci kwadratów). Zatem wymiar rastra jest wyrażany przez wielkość piksela oraz ich ilość w wierszach i kolumnach.
Dane w Systemach Informacji Geograficznej są przechowywane w postaci warstw te- matycznych. Umożliwia to zobrazowanie tego samego obszaru pod względem konkretnej informacji opisowej usytuowanej przestrzennie (np. sposób użytkowania terenu, zawar- tość metali ciężkich w glebie, toksyczność osadów dennych itp.). Daje to możliwość nie tylko poglądowego zapoznania się z danymi, ale także umożliwia wykonanie prostych i złożonych analiz przestrzennych, stanowiących istotę systemów GIS.
8 A. Kuczyńska i in., Zastosowanie biotestów w badaniach środowiskowych, CEEAM, Gdańsk 2003.
9 H. Siwek, M. Włodarczyk i in., Wpływ wybranych parametrów fizyczno-chemicznych osadu na zawartość nieorganicznych form fosforu w osadach dennych małych zbiorników polimiktycznych, Acta Agrophysica, Lu- blin 2009.
10 W. Drzewiecki, GIS w skrócie, http://home.agh.edu.pl/~awrobel/resources/GIS%20w%20skrocie.pdf [do- stęp: 4.11.2015].
GIS ułatwia uzyskiwanie informacji, które mogą być istotne z punktu widzenia wielu badań środowiska. Są nimi:
– informacja na temat lokalizacji obiektu,
– informacje na temat obiektów sąsiadujących z analizowanym obszarem, – informacje o wpływie sąsiednich atrybutów na badane zjawiska, – informacje o zmianach w czasie i przestrzeni11.
Dzięki tym informacjom (głównie informacji przestrzennej) GIS może znaleźć swo- je zastosowanie w zarządzaniu środowiskiem związanym z zanieczyszczeniami osadów dennych. Umożliwia on utworzenie mapy przestrzennego, trójwymiarowego rozkładu toksyczności osadów dennych. Taki rozkład może być przydatny do:
! zlokalizowania potencjalnego źródła zanieczyszczeń, ! monitoringu rozkładu toksyczności zbiornika wodnego, ! prognozowania procesu skażenia,
! zaprojektowania odpowiedniego planu rewitalizacji i ochrony zbiornika.
4. Metody geostatystyczne
Własności osadów dennych, o których wspomniano wcześniej, charakteryzują się zmiennością przestrzenną, zależną od bardzo wielu czynników. Pomiary fizyczno-che- miczne często są niemożliwe ze względu na trudności w dotarciu do miejsc zanieczysz- czonych. Wyjaśnienie ich zmienności wymaga bardzo szczegółowych analiz geostaty- stycznych. Analizy geostatystyczne rządzą się swoimi prawami, a w szczególności dotyczy to liczby punktów pomiarowych, niezbędnych do uzyskania odpowiedniego wariogramu empirycznego (czyli takiego, który umożliwia dokładne wyznaczenie struktury i parame- trów modelu). Należy przyjąć, że nawet w przypadku niewielkiego obszaru liczba punk- tów pomiarowych nie powinna być mniejsza niż kilkadziesiąt12.
Ocenę liczby niezbędnych pomiarów wykonuje się już na etapie wstępnych analiz.
Szacowanie odbywa się poprzez stopniowe zwiększanie liczby punktów pomiarowych z równoczesną obserwacją kształtu wariogramu. Dodatkowo, jeśli to niezbędne, z jedno- czesnym wyliczeniem miary dokładności analizy geostatystycznej (na przykład wariancji krigingu), do momentu aż model będzie określony, a parametry wariogramu będą wyzna- czone z wystarczającą dokładnością13.
Ważną rolę w analizach odgrywają cechy przestrzenne, np. usytuowanie danych eks- tremalnych, trend przestrzenny i stopień ciągłości przestrzennej. Analizy zwykle dotyczą takiej przestrzeni, w której punkty ze względu na wiele ograniczeń nie pokrywają całości badanego obszaru. Stąd określenie dystrybucji informacji w przestrzeni sprowadza się do zastosowania jednej z wielu metod interpolacji14. W literaturze można znaleźć ich wiele –
11 Ibidem.
12 J. Zawadzki, Metody geostatystyczne dla kierunków przyrodniczych i technicznych, OPW, Warszawa 2011.
13 Ibidem.
14 M. Ligas, Zaawansowane Metody Analiz Przestrzennych Geostatystyka – wstęp, http://home.agh.edu.pl/~li- gas/konspekty/geo_intro.pdf [dostęp: 3.11.2015].
od prostych (typu najbliższego sąsiada, maksymalnej, minimalnej), aż po złożone metody krigingu. Kriging umożliwia wyznaczenie wagi w zależności nie tylko od odległości od punktu estymacji, ale również od stopnia korelacji danych przestrzennych15.
Jedną z możliwych metod, które można zastosować do przedstawienia rozkładu zanie- czyszczeń osadów dennych, może być metoda krigingu zwyczajnego16. Równanie zależności liniowej estymowanego punktu od sąsiadujących obserwacji prezentuje się następująco:
Gdzie:
wi – współczynnik wagowy przypisany pojedynczej obserwacji,
zi – wartość badanego parametru zanieczyszczeń w punkcie pomiarowym,
n – liczba punktów uwzględnionych w estymacji wartości interpolowanego punktu17.
Wartości współczynników wagowych wyznacza się na podstawie semiwariogramu, który opisuje strukturę zmienności badanego zjawiska. Semiwariogram określa zależność między średnim zróżnicowaniem parametru na badanym obszarze a jego odległością od wyznaczanego punktu.
Główna zaletą stosowania metod krigingu jest możliwość wykorzystania struktur opisujących zmienność badanego zjawiska i oszacowania dokładności (po zastosowaniu odpowiedniego rozkładu), z jaką zostały wyinterpolowane punkty. Otrzymany produkt w postaci mapy może być podstawą do wyciągnięcia wniosków i wyznaczenia pewnych zależności, które mogłyby zostać utracone w przypadku pominięcia istotnej informacji przestrzennej.
Podsumowanie
Działalność człowieka wywiera coraz większy, głównie negatywny, wpływ na środo- wisko. Prowadzenie odpowiednio dobranych analiz geostatystycznych daje możliwość bardziej skutecznego zaplanowania strategicznych kroków w kontekście zarządzania i ochrony zasobów naturalnych.
Zastosowanie w badaniach przyrodniczych specjalistycznych metod geostatystycz- nych w znacznej mierze ułatwia praktyczne działania związane z wykorzystywaniem i ochroną cennych zasobów środowiska. Wykorzystanie Systemu Informacji Geogra- ficznej (GIS) pozwala między innymi na modelowanie oraz wizualizację przestrzenne- go rozkładu zanieczyszczeń osadów dennych. Działanie to w czytelny i wyrazisty sposób
15 Ibidem.
16 A.G. Journel, Ch.J. Huijbregts, Mining Geostatistics, Academie Press, London 1978.
17 Z. Kokesz, Sporządzanie map izoliniowych procedurą krigingu zwyczajnego – korzyści i ograniczenia, „Ze- szyty Naukowe Instytutu Gospodarski Surowcami Mineralnymi i Energią PAN” 2010, nr 79.
pozwala na określenia obszarów występowania najwyższych wartości skażeń. Pozyskana wiedza może umożliwić zdefiniowanie przyczyn powstawania zanieczyszczeń, ich analizę, opracowanie planów monitoringu i ochrony poszczególnych komponentów środowiska.
Powyższe narzędzia stanowią zatem nieocenione źródła informacji niezbędne w skutecz- nym procesie zarządzania środowiskiem. W dalszych badaniach w zakresie wyżej zapre- zentowanej tematyki autorzy koncentrować się będą na badaniach empirycznych wyko- rzystujących metody GIS w połączeniu z analizą geostatystyczną, których celem będzie mapowanie stanu oraz zjawisk zachodzących w ekosystemach w kontekście zarządzania środowiskiem.
Bibliografia
Dąbrowska J., Lejcuś K., Charakterystyka osadów dennych zbiornika Dobromierz, PAN, Kraków 2012.
Drzewiecki W., GIS w skrócie, http://home.agh.edu.pl/~awrobel/resources/GIS%20w%20skrocie.
pdf [dostęp: 4.11.2015].
http://www.labsysware.hu [dostęp: 7.11.2015].
http://www.tigret.eu/ [dostęp: 7.11.2015].
https://sites.google.com/site/gisnewage/definicje_gis [dostęp: 6.11.2015].
Journel A.G., Huijbregts Ch.J, Mining Geostatistics, Academie Press, London 1978.
Kalinowski R., Załęska-Radziwiłł M., Wyznaczanie standardów jakości osadów dennych na podsta- wie badań ekotoksykologicznych, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, nr 40, IOŚ, War- szawa 2009.
Kokesz Z., Sporządzanie map izoliniowych procedurą krigingu zwyczajnego – korzyści i ograniczenia,
„Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarski Surowcami Mineralnymi i Energią PAN” 2010, nr 79.
Kuczyńska A. i in., Zastosowanie biotestów w badaniach środowiskowych, CEEAM, Gdańsk 2003.
Ligas M., Zaawansowane Metody Analiz Przestrzennych Geostatystyka – wstęp, http://home.agh.
edu.pl/~ligas/konspekty/geo_intro.pdf [dostęp: 3.11.2015].
Madeyski M., Tarnowski M., Ocena stanu ekologicznego osadów dennych wybranych małych zbior- ników wodnych, Infrastruktura i Ekologia Systemów Wiejskich PAN, Kraków 2006.
Nałęcz-Jawecki G., Badania toksyczności środowiska wodnego metodą bioindykacji, Biuletyn Wy- działu Farmatycznego Akademii Medycznej w Warszawie, Warszawa 2003.
Ramowa Dyrektywa Wodna Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23.10.2000 r. (Dz.U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.).
Siwek H., Włodarczyk M. i in., Wpływ wybranych parametrów fizyczno-chemicznych osadu na za- wartość nieorganicznych form fosforu w osadach dennych małych zbiorników polimiktycznych, Acta Agrophysica, Lublin 2009.
Wilk P., Szalińska E., Microtox jako narzędzie do oceny toksyczności osadów dennych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2011.
www.geomor.com.pl [dostęp: 8.11.2015].
Zawadzki J., Metody geostatystyczne dla kierunków przyrodniczych i technicznych, OPW, Warszawa 2011.
Nota o Autorach:
dr hab. Piotr Pachura jest profesorem Politechniki Częstochowskiej, kierownikiem Katedry Regiona- listyki i Zarządzania Ekorozwojem. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół zagadnień związa- nych z zarządzaniem rozwojem terytorialnym oraz zarządzaniem przestrzenią w organizacji.
mgr inż. Katarzyna Wancisiewicz – asystentka w Katedrze Regionalistyki i Zarządzania Ekorozwo- jem, Politechniki Częstochowskiej. Podejmuje zagadnienia związane z zarządzaniem środowiskiem oraz wykorzystaniem GIS.
mgr inż. Rafał Rozpondek jest doktorantem na Wydziale Inżynierii Środowiska i Biotechnologii Po- litechniki Częstochowskiej. Zajmuje się problematyką zarządzania środowiskiem przyrodniczym.
Author`s resume:
dr hab. Piotr Pachura – professor at the Technical University of Czestochowa, head of the Depart- ment of Regional Science and Sustainability Management. Research interests focus on the issues rela- ted to the management of territorial development and management of organizational space.
mgr inż. Katarzyna Wancisiewicz – assistant at the Department of Regional Science and Sustaina- bility Management, Technical University of Czestochowa, research focus related to environmental management and GIS applications.
mgr inż. Rafał Rozpondek – PhD student at the Department of Environmental Engineering and Biotechnology, Technical University of Czestochowa deals with issues of natural environment mana- gement.
Kontakt/Contact:
Piotr Pachura
Adres: Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania
al. Armii Krajowej 36B 42-200 Częstochowa
email: ppachura@zim.pcz.czest.pl
Wkład poszczególnych autorów w przygotowanie publikacji:
The contribution of particular co-authors to preparation of the paper:
Piotr Pachura – 34%; Katarzyna Wancisiewicz – 33%; Rafał Rozpondek – 33%
