REGIONALNA STRATEGIA INNOWACJI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO

(1)

Załącznik do uchwały Nr CCXVIII/4003/2020 Zarządu Województwa Lubelskiego z dnia 22 grudnia 2020 r.

Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie

REGIONALNA

STRATEGIA INNOWACJI WOJEWÓDZTWA

LUBELSKIEGO

DO 2030 ROKU

PROJEKT wersja 1.0

Lublin, 22 grudzień 2020

(2)

Spis treści

WPROWADZENIE ... 3

I. GŁÓWNE CZYNNIKI CHARAKTERYZUJĄCE POTENCJAŁ INNOWACYJNY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO ... 8

1.1 UWARUNKOWANIADEMOGRAFICZNE ... 8

1.2 CZYNNIKIROZWOJOWEREGIONU ... 9

II. PROCES AKTUALIZACJI REGIONALNEJ STRATEGII INNOWACJI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO DO 2030 ROKU ... 35

III. IDENTYFIKACJA WĄSKICH GARDEŁ W REGIONALYM SYSTEMIE INNOWACJI ... 40

3.1 ANALIZACZYNNIKÓWPOLITYCZNYCH,EKONOMICZNYCH,SPOŁECZNYCHI TECHNOLOGICZNYCH(PEST) 42 3.2 ANALIZAMOCNYCHISŁABYCHSTRONORAZSZANSIZAGROŻEŃ(SWOT) ... 45

3.3 IDENTYFIKACJAWĄSKICHGARDEŁ(BOTTLENECKS)ZEWSKAZANIEMDZIAŁAŃPRZEZWYCIĘŻAJĄCYCH ... 50

IV. CELE, DZIAŁANIA, ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ... 60

V. SYSTEM WDRAŻANIA ... 64

5.1 SYSTEMINSTYTUCJONALNY ... 64

5.2 MODELPROCESUPRZEDSIĘBIORCZEGOODKRYWANIA-REGIONALNELABORATORIUMINNOWACJI ... 64

VI. SYSTEM MONITORINGU I EWALUACJI ... 70

ZAŁĄCZNIK NR 1 LISTA ZAGADNIEŃ SZCZEGÓŁOWYCH POGRUPOWANYCH WEDŁUG KATEGORII I PODKATEGORII W OBSZARACH INTELIGENTNYCH SPECJALIZACJI ... 76

ZAŁĄCZNIK NR 2 TABELA REKOMENDACJI Z PROJEKTÓW MIĘDZYNARODOWYCH DOTYCZĄCYCH RIS3, REALIZOWANYCH PRZEZ INSTYTUCJĘ ZARZĄDZAJĄCĄ REGIONALNĄ STRATEGIĄ INNOWACJI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W LATACH 2016-2020 ... 81

(3)

WPROWADZENIE

Zbliżająca się ku końcowi perspektywa finansowa 2014-2020, zmieniające się uwarunkowania europejskie i krajowe oraz wnioski z wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku, w tym z prowadzonego w regionie procesu przedsiębiorczego odkrywania, powodują konieczność uaktualnienia jej zapisów oraz potrzebę rewizji obszarów inteligentnych specjalizacji regionu oraz strategicznych celów rozwojowych dotyczących polityki innowacyjnej.

Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku uchwalona przez Sejmik Województwa Lubelskiego w dniu 31 października 2014 r., jest rozwinięciem Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (z perspektywą do 2030 roku) uchwalonej przez Sejmik Województwa Lubelskiego w dniu 24 czerwca 2013 roku, będąca podstawowym dokumentem programowania rozwoju na poziomie regionalnym, w części poświęconej rozwojowi badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji.

Proces aktualizacji RSI WL jest spójny i komplementarny z pracami prowadzonymi nad

aktualizacją SRWL oraz dokumentami i wytycznymi na szczeblu unijnym i krajowym, w tym w szczególności z Krajową Strategią Rozwoju Regionalnego 2030. Również horyzont czasowy

nowej RSI jest zgodny z terminem objętym Strategią Rozwoju Województwa Lubelskiego oraz Krajową Strategią Rozwoju Regionalnego. tj. uwzględniać dekadę 2020 - 2030. Warunkiem przy tym niezbędnym jest, aby aktualizacja przedmiotowego dokumentu odbywała się w ramach prowadzonego w regionie procesu przedsiębiorczego odkrywania (PPO). Dla potwierdzenia spełnienia przez Województwo Lubelskie szczegółowych kryteriów w tym zakresie, konieczne jest uzyskanie akceptacji Komisji Europejskiej.

Podstawa prawna

Jednostką odpowiedzialną za prowadzenie polityki rozwoju, zgodnie z art. 3 pkt 2 Ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju¹jest między innymi Samorząd województwa.

Samorząd województwa jest odpowiedzialny również za określenie strategii rozwoju województwa zgodnie z art. 11 ust. 1 Ustawy o samorządzie województwa², uwzględniającej w szczególności cele dotyczące pobudzania aktywności gospodarczej oraz podnoszenia

poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa. Zgodnie z art. 4 ust. 1 tejże ustawy politykę rozwoju prowadzi się na podstawie strategii rozwoju,

programów i dokumentów programowych, które stanowią podstawę prowadzenia tej polityki i zarządzania strategicznego w regionie. W zakresie prowadzenia polityki dotyczącej badań i innowacji dokumentem takim jest Regionalna Strategia Innowacji. Dodatkowo art. 11 ust 1b wydziela w strategii rozwoju województwa okres niewykraczający poza okres objęty aktualnie

1 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2019 r. poz. 1295)

2 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2019 r. oz. 512 z późn. zm.)

(4)

obowiązującą średniookresową strategią rozwoju kraju. Rada Ministrów w dniu 17 września 2019 r. przyjęła Krajową Strategię Rozwoju Regionalnego 2030³.

Przygotowanie projektu dokumentu Regionalnej Strategii Innowacji i koordynacja prac w tym zakresie należy do zarządu województwa, natomiast do wyłącznej właściwości sejmiku województwa należy decyzja o rozpoczęciu prac nad strategią, która jest jednoznaczna z przyjęciem dokumentu określającego zasady, tryb i harmonogram realizacji, a także uchwalenie samej Strategii zgodnie z art. 18 pkt 2 Ustawy o samorządzie województwa.

Podstawową zasadą decydującą o spójności systemu zarządzania rozwojem regionalnym jest zapewnienie wzajemnej spójności i komplementarności poszczególnych

dokumentów opracowywanych na poziomie regionalnym i krajowym. Integralne podejście w polityce rozwoju wynika także ze sposobu odniesienia się do celów rozwojowych

wskazanych w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 14 lutego 2017 roku⁴.

Założenia aktualizacji

Głównym celem podjętych działań jest aktualizacja Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego z horyzontem czasowym do 2030 roku, obejmującej obszary

inteligentnych specjalizacji regionu przy uwzględnieniu warunków i kryteriów wynikających z założeń okresu programowania UE na lata 2021-2027. Aktualizowana Regionalna Strategia

Innowacji stanowi przy tym podstawę dla koordynacji i wsparcia polityki innowacyjności na terenie województwa.

Dokument został opracowany w oparciu o niżej wymienione zasady wynikające m.in. ze Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju oraz Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego:

• zasada selektywnego podejścia oznacza koncentrację na produktach, technologiach, branżach lub sektorach, które umożliwią realizację założonych celów, w tym zwiększenie produktywności i innowacyjności gospodarki regionu, a w konsekwencji poprawę jakości życia jego mieszkańców;

• zasada spójności oznaczająca, że cele i kierunki działań wskazane w RSI WL 2030 są spójne z celami i kierunkami Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego do 2030

roku, Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030 oraz z dokumentami strategicznymi opracowanymi na poziomie UE;

• zasada partnerstwa i współpracy oznaczająca, iż dzięki współpracy podmiotów publicznych, nauki i biznesu oraz obywateli zwiększą się szanse na osiągnięcie celów

3 Uchwała nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 września 2019 r. w sprawie przyjęcia Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2030 (M.P. 2019 poz. 1060)

4 Uchwała nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie przyjęcia Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) (M.P. 2017 poz. 260)

(5)

strategii. W proces przygotowania, konsultacji, monitorowania i oceny wdrażania strategii włączone zostały wszystkie zainteresowane instytucje oraz organizacje publiczne, w tym samorządy, przedstawiciele środowisk naukowych, społeczno- gospodarczych, w tym przedsiębiorcy i instytucje otoczenia biznesu oraz organizacje pozarządowe oraz społeczeństwo obywatelskie w oparciu o zasadę pełnego współdziałania na rzecz rozwoju innowacji (quadruple helix). Współpraca została oparta na zasadach jawności, otwartości i równości uczestnictwa, dzięki czemu wytyczone strategiczne obszary interwencji w zakresie rozwoju oraz wzmocnienia potencjału innowacyjnego i konkurencyjnego województwa winny integrować wokół siebie wszystkich regionalnych interesariuszy;

• zasada kontynuacji oznaczająca, że planowane działania stanowią kontynuację

kierunków i rozwiązań z poprzedniego okresu programowania wyznaczonych w Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku. Ponadto

prace nad aktualizacją strategii uwzględniają analizę rezultatów wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego opracowanej w 2014 roku oraz instrumentów jej wdrażania, pochodzących głównie z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020;

• zasada mobilizowania kapitału krajowego oznaczająca, iż konieczne jest stworzenie warunków, dzięki którym realizacja działań rozwojowych zaangażuje w szerszej skali środki krajowe, w szczególności prywatne;

• zasada umiędzynarodowienia zakładająca, że kluczowe jest aktywne uczestnictwo w kształtowaniu polityk unijnych i działania na rzecz wzmacniania współpracy międzynarodowej w obszarach regionalnych inteligentnych specjalizacji;

• zasada mierzalności, zakładająca opisanie zamierzonych efektów za pomocą wskaźników, ich monitorowanie, a następnie jakościową ocenę skuteczności wdrażania przyjętych celów.

Główne etapy prac

Prace nad aktualizacją Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2030 roku można scharakteryzować w następujący sposób:

I. Etap prac przygotowawczych obejmujący m.in.:

• Podjęcie Uchwały nr XVII/287/2020 przez Sejmik Województwa Lubelskiego w sprawie przyjęcia Zasad, trybu i harmonogramu aktualizacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2030 roku w dniu 27 lipca 2020 r.

• Powołanie zarządzeniem Marszałka Województwa Lubelskiego nr 124/2020 z dnia 25 sierpnia 2020 r. Zespołu Zadaniowego ds. aktualizacji Regionalnej Strategii

Innowacji Województwa Lubelskiego do 2030 roku składającego się z przedstawicieli departamentów merytorycznych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie i podległych jednostek organizacyjnych.

(6)

• Powołanie przez Zarząd Województwa Lubelskiego Uchwałą nr CLVIII/3025/2020 z dnia 23 czerwca 2020 r. Rady ds. Innowacji do 2030 roku, w skład której weszli reprezentanci środowisk gospodarczych, naukowych oraz przedstawiciele administracji publicznej i społeczeństwa obywatelskiego.

II. Etap prac diagnostyczno-koncepcyjnych obejmujący m.in.:

• Analizę kontekstu i potencjału innowacyjnego województwa lubelskiego na podstawie dostępnych informacji, danych, ekspertyz, w tym analiz wniosków o dofinansowanie z perspektywy finansowej 2014-2020 oraz doświadczeń

wynikających z projektu gov_LAB realizowanego wspólnie z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości oraz projektu realizowanego w województwie lubelskim przez European Commission’s Joint Research Centre (JRC) Platforma S3 pn. Higher Education and Smart Specialisation.

• Analizę wyzwań obejmującą wąskie gardła dyfuzji innowacji na podstawie dostępnych informacji, danych, ekspertyz, w tym przede wszystkim na podstawie zleconego opracowania Analiza wyzwań, w tym wąskich gardeł w dyfuzji innowacji województwa lubelskiego.

• Określenie celów i podejmowanych działań w zakresie rozwoju innowacyjności oraz obszarów inteligentnych specjalizacji objętych wsparciem publicznym na podstawie wcześniejszych etapów prac oraz przeprowadzonych konsultacji, uwzględniających

analizy potencjału gospodarczego, naukowo-technologicznego, edukacyjnego i instytucjonalnego, uwarunkowań zewnętrznych oraz trendów rozwojowych w kraju

i na świecie. Zaproponowano również kompleksowy system wdrażania zawierający propozycje podejmowanych działań, których realizacja umożliwi osiągnięcie założonych celów strategii i wykorzystanie zidentyfikowanych potencjałów regionu.

• Aktualizację systemu monitorowania RSI WL 2030, w którym zaproponowane cele realizowane działania stanowią podstawę dla określenia rodzaju i sposobu mierzenia

postępu realizacji strategii. Opracowany został system monitorowania, obejmujący

również aspekty zbierania danych oraz opracowywania raportów monitoringowych i ewaluacyjnych.

III. Etap akceptacji obejmujący m.in.:

• Konsultacje społeczne - dla zapewnienia transparentności procesu aktualizacji prowadzone były bieżące konsultacje i działania informacyjne prezentujące postęp prac nad aktualizacją RSI WL 2030, w tym za pośrednictwem Rady ds. Innowacji.

Finalizacją prac było przeprowadzenie szerokich konsultacji społecznych m.in.

w formie zamieszczenia dokumentu na stronie internetowej urzędu oraz zamieszczenia ogłoszeń w prasie regionalnej o trwającym procesie zbierania uwag.

W konsultacjach mógł uczestniczyć każdy obywatel - mieszkaniec województwa lubelskiego wyrażając swoje opinie i propozycje w formie mailowej do zaproponowanego tekstu dokumentu. Po zebraniu uwag zgłoszonych w trakcie

(7)

konsultacji społecznych oraz analizie konstruktywnych wniosków, opracowany został projekt zaktualizowanej RSI WL 2030.

• Przyjęcie zaktualizowanej Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2030 roku w drodze uchwały Sejmiku Województwa Lubelskiego.

RSI WL 2030 podobnie jak RSI WL 2020 nie przewiduje realizacji przedsięwzięć

infrastrukturalnych, wyznacza jedynie takie kierunki rozwoju regionu, które nie będą w sposób znaczący i negatywny wpływać na otoczenie i środowisko naturalne. W związku z powyższym dokument RSI WL 2030 pomija prezentację oceny oddziaływania strategii na środowisko.

(8)

I. Główne czynniki charakteryzujące potencjał innowacyjny województwa lubelskiego

Przedmiotowy opis czynników charakteryzujących potencjał innowacyjny województwa lubelskiego powstał przede wszystkim w oparciu o wnioski i rekomendacje płynące z projektu Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego do 2030 roku oraz w oparciu o dane zawarte w Diagnozie prospektywnej województwa lubelskiego, stanowiącej podstawę jej aktualizacji, z uwzględnieniem najbardziej aktualnych danych GUS w tym zakresie, dostępnych w 2020 r. (Bank Danych Lokalnych GUS). Wykorzystano również treść raportu pn. Strategiczne kierunki rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego w kontekście Regionalnej Strategii Innowacji, zleconego przez Województwo Lubelskie w ramach procesu aktualizacji Regionalnej Strategii Innowacji do 2030 r. Uwzględniono ranking innowacyjności regionów za 2019 rok opracowany przez Komisję Europejską (Regional Innovation Scoreboard) oraz ranking Indeks Millennium 2019 - Potencjał Innowacyjności Regionów. Wykorzystano także analizę potencjału województw w zakresie badań, rozwoju i innowacji (BRI), opracowaną przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, która została zaprezentowana na spotkaniu przedstawicieli województw w dniu 20 października 2020 r. Dokonana charakterystyka wybranych zagadnień warunkujących rozwój województwa lubelskiego ma na celu obiektywne przedstawienie potencjału innowacyjnego regionu, identyfikację stojących przed nim wyzwań i szans rozwojowych, a w efekcie końcowym ma się przyczynić i stanowić uzasadnienie do podjęcia próby aktualizacji obszarów inteligentnych specjalizacji województwa lubelskiego w perspektywie finansowej 2021-2027.

1.1 UWARUNKOWANIA DEMOGRAFICZNE

Lubelszczyzna zajmuje powierzchnię 25 122 km², co stanowi 8% ogólnej powierzchni kraju.

Pod tym względem województwo zajmuje 3 miejsce w Polsce, po województwie mazowieckim i wielkopolskim. W jego skład wchodzą 4 podregiony, tj. bialski, chełmsko-zamojski, lubelski oraz puławski, 20 powiatów, w ramach których 4 miasta posiadają status powiatów, 48 miast, 213 gmin oraz 4 039 miejscowości wiejskich. Województwo lubelskie zamieszkuje ponad 2,1 mln osób, co stanowi 5,5% ogółu mieszkańców Polski. Liczba ludności w województwie z roku na rok maleje. Większą jej część, bo 53,5% stanowią mieszkańcy obszarów wiejskich, co jest dosyć nietypowe biorąc pod uwagę fakt, iż w całej Polsce odsetek mieszkańców miast kształtuje się na poziomie ok. 60%. Zjawiskiem charakterystycznym jest suburbanizacja, w wyniku której permanentnie wzrasta liczba mieszkańców obszarów wiejskich, szczególnie gmin sąsiadujących z dużymi miastami. Największy przyrost dotyczy gmin otaczających miasto Lublin, Białą Podlaską, Chełm i Zamość. Lubelskie zaliczane jest do najsłabiej zaludnionych i zurbanizowanych obszarów w kraju. Niski stopień urbanizacji regionu niewątpliwie osłabia

(9)

szanse na jego rozwój oraz niekorzystnie wpływa na zdolność do wytwarzania innowacji.

Wpływ na to ma niewątpliwie rosnący współczynnik ujemnego salda migracji, które w 2018 r.

wyniosło – 2,53‰ i dotyczy zwłaszcza osób w wieku 25-34 lata, w tym szczególnie osób z wykształceniem wyższym. Niedobór wysokiej jakości miejsc pracy w województwie

lubelskim, przy rosnącym zapotrzebowaniu na wysoko wykwalifikowanych pracowników w innych częściach Polski, prowadzi do emigracji młodych ludzi z wyższym wykształceniem.

Analizując strukturę ludności, na przestrzeni ostatnich lat zauważyć można tendencję spadkowa osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym, z równoczesnym wzrostem osób w wieku poprodukcyjnym. Zmniejsza się liczba osób aktywnych zawodowo. Poziom bezrobocia w regionie przewyższa średnią krajową. Stopa bezrobocia na koniec września 2020 r. wynosiła 7,9%, jednakże od roku 2013 nastąpił spadek jej wartości o 6,9 p.p. (w skali kraju odnotowano w tym okresie spadek stopy bezrobocia rejestrowanego o 8,2 p.p.). Problemem

lubelskiego rynku pracy wciąż jest wysoki odsetek osób długotrwale bezrobotnych i bezrobotnych powyżej 50 roku życia. W województwie, podobnie jak w kraju uwidacznia się

proces starzenia społeczeństwa⁵. Tendencja ta oddziałuje na niemal wszystkie sfery życia gospodarczego i społecznego. Wymusza ona zarówno przeobrażenie rynku pracy, jak również wpływa na kształt struktury gospodarki, rozwój jej poszczególnych części i stagnację innych.

Starzejące się społeczeństwo to z jednej strony możliwy spadek tempa wzrostu produktywności, wzrost udziału wydatków na opiekę zdrowotną i długotrwałą opiekę nad

osobami w zaawansowanym wieku, a tym samym ograniczenie puli środków na inwestycje, z drugiej zaś strony perspektywa rozwoju sektora usług opiekuńczych, technologii

dostosowanych do użytkowników i zastosowania inteligentnych maszyn⁶. 1.2 CZYNNIKI ROZWOJOWE REGIONU

Województwo lubelskie w 2018 r. pod względem tempa rozwoju zajmowało 10 miejsce w kraju⁷. Podstawowym wskaźnikiem, który wykorzystuje się przy opisie potencjału gospodarczego regionu jest Produkt Krajowy Brutto (PKB). Poziom i dynamika wzrostu PKB są stabilne i bezpośrednio skorelowane ze strukturą gospodarczą regionu, w tym z dominującym w strukturze gospodarki udziałem rolnictwa oraz relatywnie jego niskim wkładem w tworzenie regionalnego PKB. Struktura gospodarki charakteryzuje się stosunkowo słabym zagęszczeniem podmiotów sektorów wnoszących największy wkład w tworzenie PKB i generowanie wysokiej wartości dodanej, tj. sektora przedsiębiorstw.

Stosunkowo niskie znaczenie przemysłu i nowoczesnych usług rynkowych powodują, że region dosyć wolno niweluje lukę rozwojową względem innych regionów kraju, jak i UE.

5Diagnoza Prospektywna Województwa Lubelskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, Departament Polityki Regionalnej, Lublin, Luty 2019

6 Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.). Dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu 14 lutego 2017 r.

7 BDL, Produkt krajowy brutto ogółem, Grudzień 2020

(10)

W roku 2018 PKB w regionie lubelskim wyniósł 79 187 mln zł i było o 4,1% wyższe niż w 2017 (był to najniższy wzrost spośród wszystkich regionów w kraju). Województwo wygenerowało wówczas 3,7% krajowego PKB. W tym samym roku PKB per capita ukształtował się na poziomie 67,6% średniej krajowej (był on najniższy w kraju i stanowił tylko 30,8%

poziomu tego miernika względem najlepszego regionu warszawskiego stołecznego)⁸.

Wykres 1. Dynamika PKB na mieszkańca w latach 2013-2018 w województwie lubelskim i Polsce [%]

Źródło: Raport metodologiczny w ramach badania Strategiczne kierunki rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego w kontekście Regionalnej Strategii Innowacji, EU-CONSULT Sp. z o.o.

Wartość dodana brutto (WDB) ogółem w województwie lubelskim w roku 2018 wyniosła 69 580 mln zł, czyli 3,8% WDB kraju (podobnie jak rok wcześniej, 10 pozycja spośród wszystkich

regionów). Udział rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa w regionie wyniósł 5,2% WDB (w roku 2017 - 6,4%), co oznacza wartość ponad dwukrotnie wyższą w stosunku do kraju

(2,5%). Wyższy był także udział działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości, który wyniósł 9,2% dla województwa i 9,0% dla Polski. Niższy był z kolei udział wartości dodanej brutto dla przemysłu, w województwie lubelskim wynosił on 20,8% (21,2%, w 2017 r.), w porównaniu do kraju – 25,9%⁹.

W roku 2019 poddano analizie 268 regionów UE w kontekście wybranych obszarów oraz ich wyników gospodarczych. Na tej podstawie ustalono indeks konkurencyjności regionów, w którym oceniano atrakcyjne i stabilne warunki dla przedsiębiorstw i mieszkańców. Wartość

indeksu dla regionu wynosiła -0,68¹⁰, co oznacza spadek o 0,9 w stosunku do roku 2016 (-0,59)¹¹. Wynik dla województwa w skali od 0 do 100 to 34,66 co dało mu 209 pozycję spośród

8 Raport metodologiczny w ramach badania Strategiczne kierunki rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego w kontekście Regionalnej Strategii Innowacji, EU-CONSULT Sp. z o.o., Listopad 2020

9 Ibidem

10 https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/maps/regional_competitiveness/ [dostęp nadzień: 18.11.2020]

11 https://ec.europa.eu/regional_policy/en/information/maps/regional_competitiveness/2016/ [dostęp na dzień:

99,0 100,0 101,0 102,0 103,0 104,0 105,0 106,0 107,0 108,0

2013 2014 2015 2016 2017 2018

POLSKA LUBELSKIE

(11)

268 badanych regionów europejskich (w roku 2016 było to miejsce 197 spośród 263 regionów, w 2010 – 214 z 268). Spośród wszystkich obszarów, jakie brano pod uwagę podczas ustalania wartości indeksu, województwo lubelskie przekroczyło średnią dla UE tylko w przypadku kategorii edukacji wyższej oraz uczenia się przez całe życie¹².

Tym, co może skierować gospodarkę województwa na ścieżkę trwałego rozwoju jest niewątpliwie przyspieszenie tempa wprowadzania innowacji przez przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim w oparciu o regionalne zaplecze badawczo-rozwojowe, co w dalszej perspektywie wpłynie na zwiększenie wysokości dochodów mieszkańców województwa i poprawę warunków ich życia.

ROLNICTWO I SEKTOR ROLNO-SPOŻYWCZY

Województwo lubelskie jest regionem typowo rolniczym o niskim stopniu uprzemysłowienia oraz niskim poziomie przedsiębiorczości.Potencjał przyrodniczy województwa lubelskiego jest znacznie korzystniejszy w porównaniu z innymi regionami Polski. Region uważany jest za jeden z najważniejszych obszarów żywicielskich w kraju, ze względu na korzystne warunki przyrodnicze, a przede wszystkim duże kompleksy dobrych i bardzo dobrych gleb. Dobre warunki glebowo-klimatyczne, jeden z największych udziałów użytków rolnych w Polsce,

wysoki wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, pozycja wiodącego producenta i dostawcy w przypadku wielu upraw rolniczych i sadowniczych to główne atuty regionu.

Czynnikiem, który z kolei spowalnia poprawę struktury obszarowej gospodarstw i stanowi jedno z ograniczeń rozwojowych województwa jest zawyżone, znacznie przewyższające średnią krajową, zatrudnienie w rolnictwie. Rozdrobniona struktura agrarna powoduje nadwyżkę siły roboczej w tym obszarze. Znaczne rozdrobnienie przestrzeni rolniczej oraz duże rozproszenie zabudowy na obszarach wiejskich niekorzystnie wpływa na możliwość lokalizacji wielu inwestycji infrastrukturalnych i gospodarczych¹³. Pod względem liczby gospodarstw rolnych, województwo lubelskie zajmuje drugie miejsce w kraju (12,8% wszystkich gospodarstw w Polsce), zaraz po województwie mazowieckim i przed województwem małopolskim.

W roku 2019 przeciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego powyżej 1 ha użytków rolnych w województwie lubelskim wyniosła 8,43 ha i nie zmieniła się ona szczególnie w porównaniu z rokiem 2018. W regionie było 172,6 tys. gospodarstw rolnych posiadających użytki rolne, w tym aż 172,4 tys. gospodarstw indywidualnych¹⁴. Udział pracujących w rolnictwie od 2010 r. utrzymuje się na zbliżonym poziomie. W 2018 r. wynosił on 36,1%

18.11.2020]

13 Diagnoza Prospektywna Województwa Lubelskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, Departament Polityki Regionalnej, Lublin, Luty 2019

14 Rolnictwo w województwie lubelskim w 2019 r., Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2020

(12)

(308,2 tys. osób), co stanowiło 12,9% zatrudnienia krajowego w tym sektorze (największy udział w Polsce)¹⁵.

Stosowana w regionie praktyka wyłączeń gruntów rolnych z użytkowania rolniczego odbywa się głównie z przeznaczeniem pod zabudowę mieszkaniową, a w mniejszym zakresie ma ona charakter przemysłowy. Pokazuje to malejącą rolę przemysłu na rzecz usług, w wyniku spadku zainteresowania inwestorów lokowaniem działalności przemysłowej w województwie lubelskim, co jest zjawiskiem odwrotnie proporcjonalnym do sytuacji w kraju. Spora część gruntów wyłączonych z użytkowania rolniczego przeznaczana jest również na cele komunikacyjne¹⁶.

W roku 2018 udział województwa lubelskiego w ogólnokrajowej globalnej produkcji rolniczej wyniósł 8,8%, w związku z czym region zajął 3 miejsce w kraju. W analizowanym roku wartość rolniczej produkcji globalnej w województwie wzrosła o 4,5%, w porównaniu z rokiem poprzedzającym. O 6,7% wzrosła z kolei produkcja globalna na 1 ha użytków rolnych¹⁷. Największy udział w produkcji roślinnej w województwie lubelskim stanowiły zboża (26,5%) oraz owoce (25,9%), jadalne rośliny strączkowe (15,8%) oraz rośliny przemysłowe (15,5%), zaś w globalnej produkcji zwierzęcej największy udział miał żywiec rzeźny 53,6%

(w tym wieprzowy 55,7%) i mleko krowie 35,8%. W analizowanym roku województwo lubelskie zajmowało również 3 miejsce w kraju, pod względem produkcji towarowej z udziałem 8,2%. Od 2007 r. zmianie uległa struktura produkcji towarowej na korzyść produkcji roślinnej. Produkcja roślinna w 2018 r. stanowiła 62,3% (w kraju 37%), w stosunku do 37,7%

udziału produkcji zwierzęcej (w kraju 63%). Z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, specjalizacje produkcji rolniczej są pozytywnym zjawiskiem i mogą sprzyjać budowaniu współpracy pomiędzy rolnikami i innymi partnerami biznesowymi, jak również ułatwiać rozwój branżowej infrastruktury technicznej oraz transfer wiedzy.

W strukturze zasiewów regionu, podobnie jak w Polsce, dominują zboża tj. pszenica, żytoktóre stanowiły 74,4% ogólnych zasiewów, a w dalszej kolejności uprawy roślin przemysłowych.

Mimo to, uwzględniając udział zbiorów roślinnych produktów rolniczych w województwie lubelskim w produkcji krajowej, największy % udział w rynku mają zbiory owoców z krzewów i plantacji jagodowych oraz strączków. Uprawa warzyw skoncentrowana jest głównie w powiatach przylegających do miejskiego ośrodka lubelskiego, posiadających lepiej rozwiniętą bazę i sieć przetwórczo-handlową. Lubelskie zajmuje pozycję lidera w kraju pod względem upraw sadowniczych. W strukturze zbiorów dominują jabłka, które stanowią 89,9% ogółu owoców zebranych z drzew owocowych¹⁸. Województwo lubelskie w 2019 r.

15 Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego do 2030 roku projekt, Lublin październik 2020

16Diagnoza Prospektywna Województwa Lubelskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, Departament Polityki Regionalnej, Lublin, Luty 2019

18 Diagnoza Prospektywna Województwa Lubelskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego

(13)

zajmowało 2 miejsce w kraju pod względem produkcji owoców z drzew, a sadownicy z regionu wyprodukowali 15,3% produkcji krajowej. Wyżej plasowało się tylko województwo mazowieckie z udziałem 44,0% w produkcji krajowej. Region dostarcza niemal połowę owoców z krzewów i plantacji jagodowych (pod tym względem zajmuje 1 miejsce w kraju z udziałem 36,5% w 2019 r.). Lubelszczyzna w 2019 r. odgrywała kluczową rolę w skali kraju w produkcji takich roślin jak: chmiel (76,3% upraw krajowych), tytoń (68,2%), rośliny strączkowe jadalne (33,3%), maliny (71,4%) i porzeczki (37,0%). Na części obszaru funkcjonują duże plantacje ziół (w rejonie gmin Fajsławice, Łopiennik, Trawniki i Krasnystaw)¹⁹.

Rosnące w ostatnich latach zapotrzebowanie na żywność dobrej jakości sprzyja rozwojowi gospodarstw ekologicznych, co z kolei stanowi szansę dla województwa na wykorzystanie potencjału rolnictwa na arenie krajowej, jak i międzynarodowej. Rozwój rolnictwa ekologicznego jest również szansą na podniesienie opłacalności produkcji rolniczej, szczególnie w odniesieniu do małych i średnich gospodarstw. W roku 2019 na terenie województwa lubelskiego zarejestrowanych było 1 951 ekologicznych gospodarstw rolnych (5 pozycja, 10,5% ogółu w kraju), w których powierzchnia użytków wynosiła 28 829 ha. Spośród nich 85% stanowiły gospodarstwa z certyfikatem (1 659 gospodarstw o łącznej powierzchni użytków liczącej 24 314 ha).²⁰. Zgodnie z danymi Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno- Spożywczych na dzień 31 grudnia 2019 w województwie lubelskim działało 2 067 producentów ekologicznych i 87 przetwórni ekologicznych, co stanowiło odpowiednio 10,3% udziału w kraju (5 pozycja) oraz 8,5% (4 pozycja). Liczba producentów i przetwórni wzrosła w stosunku do roku poprzedniego i była jednocześnie wyższa niż w roku 2010 (odpowiednio o 2,7% oraz 141,7%)²¹. Już prawie dwa tysiące certyfikowanych gospodarstw zrezygnowało z używania chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych, stosując jedynie nawozy zielone i minerały dostępne w przyrodzie, a w żywieniu zwierząt – przede wszystkim własne ekologiczne pasze.

Na terenie województwa lubelskiego działa największa ogólnopolska organizacja zrzeszająca producentów rolnych posiadających certyfikowane gospodarstwa ekologiczne – Polskie Towarzystwo Rolników Ekologicznych²².

Pod kątem uprzemysłowienia, jedną z głównych gałęzi w regionie, z udziałem 25%

w ogólnej produkcji przemysłowej stanowi przemysł spożywczy. Najliczniejszą grupę zakładów przemysłowych regionu stanowią przetwórnie rolno-spożywcze, tj. młyny i wytwórnie mąk, kasz, makaronów, spółdzielnie mleczarskie, masarnie, cukrownie, chłodnie oraz zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego. Poza tym, do sektora rolno-spożywczego zaliczają się zakłady spirytusowe, tytoniowe oraz zakłady browarnicze, zielarski i pszczelarskie. Liderami

w Lublinie, Departament Polityki Regionalnej, Lublin, Luty 2019

20 BDL, Ekologiczne gospodarstwa rolne

21 Dane o rolnictwie ekologicznym, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych https://www.gov.pl/web/ijhars/dane-o-rolnictwie-ekologicznym [dostęp na dzień: 19.11.2020]

(14)

Lubelszczyzny w branży przetwórstwa - rolno spożywczego są takie zakłady, jak: Lubella S.A.

w Lublinie (wyroby zbożowe, czołowy producent makaronów i płatków śniadaniowych), PERŁA Browary Lubelskie S.A. (zakład podtrzymujący tradycje piwowarskie i gorzelnicze), Lubelskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego Polmos Lublin sp. z o.o. wchodzący w skład Stock Spirits Group Ltd. (wiodąca firma z branży alkoholowej w Europie Centralnej i Wschodniej), Herbapol Lublin S.A. (rynek zielarski), Cukrownia Krasnystaw, Cukrownia Werbkowice (oddziały Krajowej Spółki Cukrowej S.A, będącej największym w Polsce i jednym z największych co do wielkości producentów cukru w Europie).

Sektor rolno-spożywczy należy obecnie do najbardziej dynamicznie rozwijających się branż gospodarki województwa lubelskiego, co może stanowić ważny element w kształtowaniu specjalizacji regionalnej gospodarki.

PRZEMYSŁ

Województwo lubelskie należy do regionów słabo uprzemysłowionych. Jego udział w krajowej produkcji przemysłowej w roku 2019 wyniósł 2,5% (wartość jest prawie taka sama jak w roku 2010) i pod względem wartości tej produkcji region zajmuje 12 miejsce w kraju. Największy udział w produkcji krajowej miały działy: napoje (11,9% produkcji krajowej) oraz węgiel kamienny i brunatny (10,2%). Na dalszych pozycjach znalazły się – pozostały sprzęt transportowy (5,2%), chemikalia i wyroby chemiczne (5,1%), odzież (4,1%), skóry i wyroby ze skór wyprawionych (3,9%), artykuły spożywcze (3,7%) oraz meble (3,5%)²³. W roku 2019 w przemyśle, w regionie zatrudnionych było 112 925 osób²⁴, co stanowiło 13,4%

ogółu pracujących (w porównaniu do średniej krajowej – 20,7%)²⁵. W roku 2018 przeciętne zatrudnienie w przemyśle wynosiło 99 658 osób (w tym 89,7% w sektorze prywatnym).

Dominowało zdecydowanie przetwórstwo przemysłowe (74,7% zatrudnionych), w tym najwyższe przeciętne zatrudnienie charakteryzowało branże: produkcja artykułów spożywczych (19,4%), produkcja wyrobów z metali (7,0%), produkcja maszyn i urządzeń (6,7%) oraz produkcja mebli (6,6%)²⁶.

Wartość produkcji sprzedanej przemysłu ogółem w województwie lubelskim w roku 2018 wyniosła 39 592,5 mln zł, co stanowiło 2,6% wartości dla kraju. W przeliczeniu na 1 mieszkańca było to 18 662 zł (47,1% średniej krajowej). Biorąc pod uwagę wielkość przedsiębiorstw, najwyższy udział w produkcji sprzedanej przemysłu, zarówno w regionie, jak i kraju dotyczył podmiotów zatrudniających od 1000 pracowników wzwyż i wynosił on

24 BDL, Pracujący (faktyczne miejsce pracy) według sekcji, grup sekcji i płci; sekcja B, C, D i E PKD 2007

25 BDL, Odsetek pracujących według grup sekcji; sekcja B, C, D i E PKD 2007

26 Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2018, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2020

(15)

odpowiednio 34,2% dla województwa lubelskiego (spadek w porównaniu z rokiem 2010)²⁷ i 37,7% dla kraju.

Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat zwiększeniu uległa liczba przedsiębiorstw. Stały wzrost w tym obszarze jest niezwykle ważny, gdyż rozwój mikro, małych i średnich przedsiębiorstw przyczynia się do zwiększenia bazy dochodowej województwa, a tym samym możliwości stymulowania rozwoju w całym regionie. Udział sektora MŚP w produkcji sprzedanej przemysłu utrzymuje się na mniej więcej stałym poziomie, ale jest on wyższy niż w Polsce.

Powyższe fakty wskazują na relatywnie większą rolę regionalnych firm w kształtowaniu rozwoju sektora przemysłowego, ale także na mniejszą wagę dużych podmiotów – w tym zagranicznych - których znaczenie dla wzrostu innowacyjności gospodarki jest często kluczowe. Struktura sektora MŚP w województwie jest taka sama, jak w całym kraju, tzn. dominują przedsiębiorstwa mikro (96,9%), małe i średnie stanowią 3,0%, a duże 0,1%.

W regionie w roku 2018 zarejestrowanych było 180 805 podmiotów gospodarczych (4,1%

wszystkich podmiotów w Polsce). Sektorowa struktura podmiotów w województwie przedstawia się podobnie jak w kraju.

Wykres 2. Struktura podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON w roku 2018 według PKD 2007 w Polsce i województwie lubelskim

Źródło: Raport metodologiczny w ramach badania Strategiczne kierunki rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego w kontekście Regionalnej Strategii Innowacji, EU-CONSULT Sp. z o.o.

W zdecydowanej większości aktywność firm opiera się na działalności usługowej (76,5%).

Działalność tego rodzaju prowadzona przez firmy w roku 2018 skupiała się na branżach: handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle (32,5%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (11,3%) oraz pozostała działalność usługowa i gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące

1,6%

2,0%

21,6%

21,5%

76,8%

76,5%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

POLSKA LUBELSKIE

rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo pozostała działalność

(16)

wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby (10,3%). Firmy te zatrudniały 200 872 pracowników²⁸.

W 2019 roku w województwie lubelskim do rejestru REGON wpisanych było 139 499 osób fizycznych, o 2,4% więcej niż w roku poprzednim i 10,3% więcej w stosunku do roku 2012.

Przedsiębiorstwa te stanowiły 4,3% ogółu podmiotów w gospodarce krajowej, co stawiało region na 10 pozycji w kraju²⁹.

W latach 2012-2019 największy wzrost liczby podmiotów odnotowano w działalności z zakresu:

• informacji i komunikacji (80,7%), działalność taką prowadziło 3,1% z ogółu podmiotów,

• usług administrowania i działalności wspierającej (40,9%), stanowiących 2,5% w ogólnej liczbie zarejestrowanych podmiotów,

• wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (35,7%), 0,2% spośród podmiotów w województwie,

• działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (32,1%), działalność prowadzona przez 8,7% podmiotów,

• budownictwa (31,7%), realizowana przez 14,0% ogółu podmiotów w regionie.

Z kolei największy spadek dotyczył działalności z zakresu:

• rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa (o 17,2%), stanowiącej 2,0% ogółu podmiotów w województwie lubelskim,

• handlu hurtowego i detalicznego; naprawy pojazdów samochodowych, włączając motocykle (o 11,3%), która stanowiła 23,5% ogółu podmiotów w regionie³⁰.

Przedsiębiorstwa zarejestrowane w województwie lubelskim koncentrują się zwykle w miastach (39,3% z nich zlokalizowanych jest na terenie powiatów grodzkich, w tym aż 29,1%

w Lublinie) oraz w powiecie lubelskim (9,4%). Najmniejsza część z nich zarejestrowana jest w powiecie włodawskim oraz parczewskim (po 1,8%)³¹. Na terenie województwa lubelskiego działają także 4 strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec, Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Wisłosan, Specjalna Strefa Ekonomiczna „Starachowice” S.A. oraz Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Strategiczną pozycję pod względem działalności przemysłowej w województwie zajmuje Lublin, a to dzięki zarówno wysokiej liczbie firm przemysłowych, jak i przede wszystkim ze względu na kumulację innowacyjnych branż sektora średnio-wysokich i wysokich technologii na jego obszarze.

Ponadto, ważnymi ośrodkami przemysłowymi regionu są Puławy, Świdnik, Kraśnik, Biłgoraj

29 Ibidem

30 Ibidem

31 Ibidem

(17)

i Łuków. Zauważalny jest trend wzrostu znaczenia branż średnio-wysokich i wysokich technologii, zarówno pod względem ilości firm, jak również wytwarzanej przez nie produkcji. W Lublinie działa podstrefa Lublin, która jest integralną częścią Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec, skupiającej 70 inwestorów. W jej obrębie produkowane są m.in: profile aluminiowe, okna, drzwi, rolety, zadaszenia oraz osłony do tarasów i ogrodów, wyposażenie do sklepów i magazynów, środki do dezynfekcji, części do samolotów, narzędzia precyzyjne, sprzęt medyczny, podłoża mikrobiologiczne, grzejniki konwektorowe, produkty skórzane, maszyny rolnicze, opakowania, silniki elektryczne, windy, maszyny do mycia przemysłowego, i inne. Lublin to także ośrodek przemysłu motoryzacyjnego i maszynowego, na terenie którego funkcjonują przedsiębiorstwa produkujące m.in. ciągniki, przyczepy, samochody, systemy paliwowe, silniki, sprężyny i resory oraz mniejsze części do pojazdów³².

Zgodnie z danymi GUS, w roku 2019 w województwie lubelskim nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wyniosły 4 784,4 mln zł, co stanowiło 3,0% nakładów inwestycyjnych w kraju. Największy udział w zrealizowanych nakładach w regionie uzyskał przemysł – było to 88,5% ogółu inwestycji. W strukturze nakładów inwestycyjnych na środki trwałe dominowały nakłady na budynki i budowle (59,7%) oraz maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (35,0%)³³.

Analizując dane dotyczące innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2016-2018 należy zaznaczyć, że województwo lubelskie znalazło się w ścisłej czołówce pod względem kilku wskaźników:

• Przedsiębiorstwa przemysłowe innowacyjne w latach 2016-2018 według województw (1 miejsce, 30,7%),

• Przedsiębiorstwa przemysłowe, które w latach 2016-2018 wprowadziły innowacje produktowe według województw (1 miejsce, 22,2%),

• Przedsiębiorstwa przemysłowe, które w latach 2016-2018 wprowadziły innowacje procesów biznesowych (1 miejsce, 24,5%) oraz Przedsiębiorstwa przemysłowe aktywne innowacyjnie w latach 2016–2018 (2 miejsce, 31,9%)³⁴.

Średni udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie w roku 2018 wynosił 24,9% i był wyższy niż dla kraju o 3,1% (oraz wyższy niż w roku 2012 w regionie – o 11,3%). Z kolei udział nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach lubelskich w nakładach krajowych ogółem wyniósł 2%. Zarówno w podmiotach przemysłowych, jak i usługowych, środki te przeznaczane były najczęściej na

32 Przyszłość zaczyna się tu… LUBLIN, COLLIERS INTERNATIONAL, POLSKA 2020

33 BDL, Inwestycje i środki trwałe, Nakłady inwestycyjne, Nakłady inwestycyjne wg sekcji PKD 2007 (dane kwartalne), dane w ujęciu rocznym

34 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2016–2018, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa, Szczecin 2019

(18)

inwestycje w środki trwałe, a także wartości niematerialne i prawne (w celu realizacji działalności innowacyjnej) oraz działalność badawczo-rozwojową³⁵.

Województwo lubelskie zaliczane jest do województw Polski o małym znaczeniu handlu zagranicznego w gospodarce. Pomimo wzrostu wartości wymiany handlowej, udział województwa w wymianie handlowej kraju pozostaje na bardzo niskim poziomie. W 2018 r.

województwo lubelskie było jednym z województw, które odnotowało najniższy udział eksportu w przychodach ze sprzedaży, tj. 15,3%, przy średniej krajowej 33,9%. Jednocześnie należy podkreślić, iż w latach 2012-2016 odnotowano niewielkie, aczkolwiek pozytywne zmiany w wysokości handlu zagranicznego w województwie lubelskim. W okresie tym nastąpił wzrost eksportu o 19% z poziomu 9,7 mld zł do 11,6 mld zł, wzrost salda obrotów i względnie stały poziom importu³⁶.

Region lubelski na tle pozostałych w kraju, klasyfikuje się jako miejsce o niskiej ogólnej atrakcyjność inwestycyjnej. Jednak jego obszar jest bardzo zróżnicowany pod tym względem.

Występują gminy o wskaźniku najwyższej, jak i najniższej atrakcyjności inwestycyjnej.

Najwyższą atrakcyjność inwestycyjną wykazują: miasta – Świdnik, Lublin, Zamość, Chełm, Kraśnik, Puławy, Lubartów, Łęczna (miasto i gmina). Najgorsza sytuacja dotyczy podregionów bialskiego oraz chełmsko-zamojskiego.O niskiej pozycji całego regionu świadczą takie czynniki jak – niski poziom infrastruktury społecznej (niska podaż pracujących i absolwentów szkół), mały rynek zbytu, relatywnie niski poziom przedsiębiorczości czy ograniczona dostępność transportowa³⁷. W województwie lubelskim w roku 2018 zarejestrowanych było 481 podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego (w tym 346 firm mikro, 67 małych, 40 średnich oraz 28 dużych). Region zajmował pod tym względem 12 pozycję w kraju, a udział wskazanych podmiotów w Polsce wyniósł 1,7% (w porównaniu do roku 2010 liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym wzrosła o 40,2%). W województwie w 2018 roku dominował kapitał zagraniczny z Luksemburga (343 mln zł), Francji (209 mln zł) i Holandii (105 mln zł)³⁸. Pozytywnym aspektem jest sukcesywny wzrost inwestycji w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w obszarze województwa. Wzrost zainteresowania inwestorów zagranicznych jest najprawdopodobniej efektem wzrostu jakości kapitału ludzkiego przy ciągle niższych płacach niż w lepiej rozwiniętych regionach kraju, zwiększenia terenów o preferencyjnych warunkach inwestowania, wzrostu stanu wyposażenia w infrastrukturę techniczną i dostępności komunikacyjnej, jak również wzrostu znajomości walorów regionu dzięki akcjom promocyjnym prowadzonym m.in. ze środków funduszy unijnych.

37 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2016, red. St. Szultka, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2016

38 Ibidem

(19)

KOPALINY I ENERGETYKA

Zasoby węgla kamiennego przesądzają w dużej mierze o znaczeniu województwa lubelskiego pod względem przemysłu wydobywczego i energetyki. Podmioty przemysłu górniczego i wydobywczego stanowią 0,13% podmiotów gospodarczych regionu ogółem. Lubelszczyzna odgrywa znaczącą rolę w kraju w ogólnym wydobyciu węgla kamiennego (20% zasobów), a to za sprawą kopalni Lubelski Węgiel Bogdanka S.A. W ostatniej dekadzie wydobycie węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym systematycznie rośnie. Zwiększenie bazy zasobów w tym zakresie oznacza z jednej strony możliwość długofalowego planowania i zabezpieczenia rozwoju kopalni, stanowiąc podstawę utrzymania pozycji Bogdanki, jako jednej z najważniejszych firm w regionie, przyczyniając się do jego rozwoju³⁹. Z drugiej jednak strony należy mieć na uwadze postępujący ogólnoświatowy, a w szczególności ogólnoeuropejski proces dekarbonizacji i związane z tym plany rządowe w zakresie rezygnacji z wydobycia węgla kamiennego w Polsce do 2050 roku. Ma to istotne znaczenie dla regionu również w kontekście liczby osób pracujących w górnictwie i przemyśle wydobywczym, które w województwie stanowią 0,91% wszystkich zatrudnionych w gospodarce regionu oraz 5,5% zatrudnionych w kraju (3 miejsce w kraju po województwach: śląskim i dolnośląskim – 2018 r.)⁴⁰ Jednocześnie biorąc pod uwagę potrzebę ograniczania wpływu sektora energetycznego na środowisko, w celu utrzymania znaczenia sektora górniczego w gospodarce krajowej i regionalnej należy położyć nacisk na rozwój i wprowadzenie technologii przyjaznych dla środowiska, a także alternatywnych form wykorzystania węgla⁴¹.

Województwo lubelskie oprócz znaczącej pozycji w kraju pod względem wydobycia węgla kamiennego, jest regionem, w którym od wielu lat prowadzona jest eksploatacja złóż surowców ilastych do produkcji cementu. Kopalina ta jest eksploatowana w 2 złożach -

„Chełm” i „Rejowiec” (9,1% wydobycia krajowego)⁴². Region zajmuje też 3 miejsce w kraju pod względem złóż piasków i żwirów, zaraz po województwach: mazowieckim oraz wielkopolskim.

Surowiec ma zastosowanie głównie w lokalnym budownictwie i drogownictwie. Piaski i żwiry występują powszechnie na terenie całego województwa lubelskiego⁴³.

Województwo lubelskie czerpie energię elektryczną głównie ze źródeł spoza swojego obszaru(

jedynie w 20% pochodzi ona ze źródeł zlokalizowanych na jego terenie). Z roku na rok rośnie udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem, z ok. 6%

w 2015 r. do ponad 23% w 2019 r. Produkcja ta stanowi 2,2% energii wytworzonej w kraju z OZE. Region jest położony w obszarze, który obok pasa nadmorskiego uznawany jest za najlepszy do wykorzystania energii słonecznej. Jedną z cech sprzyjających rozwojowi sektora

41 Ibidem

42 Ibidem

(20)

energetyki słonecznej jest istnienie dużych obszarów nieużytków, które mogą być wykorzystane do budowy farm fotowoltaicznych. Fotowoltaika cieszy się w województwie lubelskim największą popularnością spośród wszystkich odnawialnych źródeł energii.

Ponadto, potencjał energii odnawialnej województwa w produkcji energii elektrycznej tkwi w biomasie pochodzącej z rolnictwa, jako pozostałości poprodukcyjnych oraz jako celowej uprawy roślin do wykorzystania energetycznego. W regionie istnieje 13 biogazowni:

2 instalacje przy składowiskach odpadów, 4 przy oczyszczalniach ścieków i 7 biogazowni rolniczych⁴⁴. Szacunki przeprowadzone w roku 2016 wskazują, że województwo lubelskie posiada duże zasoby biomasy, która mogłaby zostać zagospodarowana w celach energetycznych, co pozwoliłoby na wypracowanie przewagi konkurencyjnej regionu⁴⁵.

Jak pokazują globalne trendy polityka dekarbonizacyjna w kolejnych latach wywierać będzie silną presję na gospodarki, które swoją energetykę opierają o węgiel, gaz ziemny i ropę naftową. Zdecydowanie wspierane będą technologie pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych.

BUDOWNICTWO

W 2019 r. do rejestru REGON wpisanych było 185 315 podmiotów gospodarki narodowej z województwa lubelskiego, co stanowiło 4,1% ich ogółu w Polsce. Budownictwo było na drugim miejscu pod względem liczby zarejestrowanych podmiotów (14,0%), po handlu hurtowym

i detalicznym, naprawie pojazdów samochodowych, włączając motocykle (23,5%). Spośród 16 610 nowozarejestrowanych podmiotów gospodarczych w 2019 r., najwięcej podmiotów zostało wpisanych do sekcji „Budownictwo” (24,4%), a następnie „Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle” (16,1%)⁴⁶. Lubelszczyzna, obok województwa małopolskiego i podlaskiego odnotowała w 2019 r. wyraźny wzrost udziału inwestycji w zakresie inwestycji budowlanych. Doszło do tego głównie dzięki znaczącym projektom inżynieryjnym, szczególnie drogowym⁴⁷. Większość podmiotów prowadzących działalność budowlaną zlokalizowana jest w podregionie lubelskim.

W branży tej dominują jednostki sektora prywatnego. Wartość sprzedaży produkcji budowlanej w województwie lubelskim w 2018 r. wynosiła 5,1 mld zł, a rok później w 2019 r.

wzrosła do 6,1 mld zł.

Województwo lubelskie w kontekście rozwoju branży budowlanej wyróżnia fakt, że region jest bogaty w zasoby surowców budowlanych, takich jak: wapień, margiel, kreda, glina, piasek

44 Ibidem

46 Ibidem

47 Raport Rok 2019 w budownictwie dostępny na stronie: https://www.wielkiebudowanie.pl/go.live.php/PL-H901/raport- rok-2019-w-budownictwie.html z dnia 15.11.2020 r.

(21)

budowlany i szklarski. Przekłada się to na istnienie cementowni i zakładów materiałów budowlanych, produkujących cegłę tradycyjną i klinkierową, wyroby silikatowe, beton komórkowy i prefabrykaty betonowe. Mocną stroną branży w tym regionie jest duża liczba przedsiębiorców skupionych wokół największego klastra budowlanego w Polsce – Krajowego Klastra Budowlanego⁴⁸. Atutem województwa lubelskiego są także konkurencyjne ceny robót budowlanych na tle cen krajowych i innych państw UE, jak również rozwinięta sieć kontaktów gospodarczych firm z Lubelszczyzny z partnerami z Europy Wschodniej, w tym głównie z Ukrainy i Białorusi.

W zakresie budownictwa mieszkaniowego Lubelszczyzna zajmuje 11 miejsce wśród wszystkich województw z liczbą oddanych mieszkań do użytkowania - 7 309 w 2019 r., co stanowi 3,5%

wszystkich mieszkań oddanych w kraju. W zakresie budownictwa nie mieszkaniowego na uwagę zasługuje fakt, iż Lublin jest największym zagłębiem nowoczesnych biur we wschodniej części kraju. Nowoczesne powierzchnie biurowe na koniec 2019 r. w stolicy regionu wyniosły 191,3 tys. m², co przekładało się na 48 nowoczesnych budynków biurowych. Rynek biurowy jest przy tym zdominowany przez lokalnych deweloperów⁴⁹.

INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA

Dla rozwoju gospodarczego kluczowe są inwestycje w infrastrukturę transportową (drogi, kolej, lotniska), gdyż ułatwiają one wymianę handlową i zmniejszają koszty transakcyjne.

Znaczącym źródłem finansowania inwestycji w tym obszarze są fundusze unijne.

Ze względu na tranzytowe położenie województwa lubelskiego, szlaki komunikacyjne przebiegające przez jego terytorium odgrywają znaczącą rolę w obsłudze transportu międzynarodowego pomiędzy zachodnią i wschodnią Europą i dalej Dalekim Wschodem, jak również pomiędzy krajami nadbałtyckimi i południem Europy. W związku z tym niezbędne jest stworzenie sprawnego, dobrze funkcjonującego, zintegrowanego systemu transportowego o dużej przepustowości i parametrach technicznych odpowiadających standardom europejskim. Przez obszar województwa lubelskiego przebiegają trzy trasy dróg międzynarodowych: E30, E372 i E373. W trakcie realizacji jest m.in. droga ekspresowa S19, stanowiąca fragment szlaku drogowego Via Carpatia biegnącego wzdłuż wschodniej granicy UE. Projekt ma połączyć Litwę, Polskę, Słowację, Węgry, Rumunię, Bułgarię i Grecję, a dołączyć do niego mają również Finlandia, Estonia i Łotwa⁵⁰. Wobec będącej w trakcie realizacji sieci dróg ekspresowych, duże znaczenie dla transportu międzynarodowego i międzyregionalnego ma sieć dróg krajowych. Pomimo, iż stan nawierzchni dróg krajowych w województwie lubelskim na przestrzeni ostatniej dekady uległ poprawie, Lubelszczyzna wciąż utrzymuje się

48 Analiza branży budowlanej w województwie lubelskim Raport końcowy z badań ilościowych i jakościowych, Wojewódzki Urząd Pracy w Lublinie Wydział Badań i Analiz, Lublin 2017

49 Przyszłość zaczyna się tu… LUBLIN, COLLIERS INTERNATIONAL, POLSKA 2020

50 https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/drogi/lubelskie-via-carpatia-lublin--lubartow-z-przetargiem-na- wykonawce--72203.html z dnia 30.11.2020 r.

(22)

w grupie województw, w których odcinki w złym stanie technicznym przekraczają wartość średniego wskaźnika w kraju.

Przez Lubelszczyznę przebiegają trzy linie kolejowe o znaczeniu międzynarodowym, tj.:

• magistralna nr 2/E20, C-E20 Berlin–Warszawa–Terespol–Mińsk–Moskwa, w relacji Europa Zachodnia – Moskwa, z szerokim torem prowadzącym do zespołu terminali przeładunkowych w Małaszewiczach – największego w Polsce tzw. „suchego portu”, w którym odbywają się przeładunki towarów przewożonych w relacji Polska – kraje Europy Wschodniej, w tym wielka baza przeładunkowa paliw;

• nr 12/C-E20 Łowicz–Skierniewice–Pilawa–Łuków, która stanowi południowe obejście Warszawy (przeznaczona głównie dla ruchu towarowego);

• nr 7/C28 Warszawa–Dorohusk, która stanowi najkrótsze kolejowe połączenie na kierunku Warszawa–Kijów, ważne dla ruchu osobowego i towarowego (zelektryfikowana), z odcinkiem toru szerokiego (linii nr 63) od Zawadówki (z dużą bazą paliw) do granicy państwa⁵¹.

Dla ruchu międzynarodowego istotną rolę odgrywa również linia nr 65 Sławków– Sędziszów–

Zamość–Hrubieszów–granica państwa (Włodzimierz Wołyński, Kowel), tzw. Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS). Umożliwia ona transport pomiędzy kolejowym przejściem granicznym polsko-ukraińskim w Hrubieszowie, a Śląskiem⁵², bez konieczności przeładunku towarów na granicy.

Obszar województwa lubelskiego ze względu na przygraniczne położenie w strukturze UE oraz na szlakach tranzytowych o znaczeniu międzynarodowym jest obszarem perspektywicznego rozwoju infrastruktury logistycznej. Pod tym kątem istotne znaczenie posiada stolica regionu Lublin oraz Świdnik, z przemysłem lotniczym i funkcjonującym regionalnym portem lotniczym, który jest także stałym przejściem granicznym i rozwijającym zakres przewozów cargo. Jego atutem jest centralne położenie geograficzne w regionie oraz dogodny dojazd do Lublina.

Funkcjonowanie lotniska w sposób znaczący poprawiło dostępność komunikacyjną oraz atrakcyjność i konkurencyjność województwa. Ponadto, infrastruktura umożliwiająca rozwój logistyki w regionie znajduje się w Dorohusku, Chełmie i Hrubieszowie i związana jest z funkcjonowaniem stacji kolejowych wraz z infrastrukturą przeładunkową. Położenie przy wschodniej granicy Unii Europejskiej jest coraz lepiej dostępnym i atrakcyjnym obszarem pracy przewoźników i spedytorów transportu drogowego i kolejowego.Ruch tranzytowy do przejść granicznych oraz przebieg przez obszar województwa lubelskiego korytarzy transportowych sieci bazowej i kompleksowej TEN-T stwarza realne przesłanki dla rozwoju transportu intermodalnego. Same zaś przejścia graniczne, pełniące ważną rolę węzłów ruchu granicznego tj.: Terespol, Dorohusk, Zosin oraz Hrebenne, obsługują rocznie ok. 40% (ok. 14,5

52 https://www.lhs.com.pl/pl/kim-jestesmy/o-nas z dnia 30.11.2020 r.

(23)

mln) całości ruchu granicznego na wschodniej granicy Polski, zapewniając pod tym względem Lubelszczyźnie pierwsze miejsce wśród województw Polski wschodniej⁵³.

TURYSTYKA

Region lubelski dzięki występującym na jego obszarze walorom turystycznym, ma możliwość rozwoju funkcji turystycznej. Bogactwo środowiska turystycznego województwa lubelskiego stanowią m.in. środowisko przyrodnicze, spuścizna kulturowa będąca wynikiem styku trzech religii czy wreszcie cykliczne wydarzenia kulturalne. Znaczącym walorem dla turystyki są instytucje kultury (muzea i miejsca martyrologii) oraz miejsca pielgrzymkowe (sanktuaria katolickie, prawosławne i unickie), a także kultywowane w niektórych obszarach przejawy tradycyjnej kultury ludowej. W województwie lubelskim znajdują się obszary turystyczne cenione w skali kraju, takie jak miasto Lublin, Kazimierz Dolny czy Zamość. Oprócz ośrodków miejskich atrakcyjnymi destynacjami dla turystów są m.in.: Janowiec z wielokrotnie nagradzanymi Magicznymi Ogrodami, Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie z Poleskim Parkiem Narodowym i jeziorami, czy wreszcie Roztoczański Park Narodowy z takimi miejscowościami jak Szczebrzeszyn, Krasnobród, Zwierzyniec czy Susiec. Dodatkowymi cennymi obszarami turystycznymi są dwa rezerwaty biosfery UNESCO: Transgraniczny Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie i Transgraniczny Rezerwat biosfery Roztocze. Miejscem organizacji najistotniejszych wydarzeń kulturalno-rozrywkowych w regionie jest miasto Lublin. Liczba uczestników Carnavalu Sztukmistrzów, Maratonu Lubelskiego, Jarmarku Jagiellońskiego oraz Europejskiego Festiwalu Smaku wyniosła łącznie blisko 500 tys. osób. Największym wydarzeniem organizowanym cyklicznie poza Lublinem jest Ogólnopolskie Święto Chmielarzy i Piwowarów w Krasnymstawie, które w 2018 roku odwiedziło ok. 60 tys. osób⁵⁴. W świadomości mieszkańców coraz częściej pojawia się potrzeba podejmowania działań w zakresie rewitalizacji i konserwacji zabytków, ochrony środowiska czy budowy infrastruktury technicznej, promocji terenu, jak również zrzeszania się w ponadlokalnych organizacjach turystycznych. Z perspektywy wsi położonych peryferyjnie, możliwości stwarza zainteresowanie mieszkańców miast turystyką alternatywną (agroturystyk, ekoturystyką, turystyką serwującą walory etnograficzne) z uwzględnieniem bogatej tradycji letniskowej.

Może to być szczególnie pomocne ekonomicznie wsiom położonym na terenach o niekorzystnych warunkach do produkcji rolniczej i szczególnie cennych przyrodniczo (objętych ochroną prawną), gdzie nie ma możliwości budowy obiektów turystycznych o większej kubaturze⁵⁵.

55 Diagnoza Prospektywna Województwa Lubelskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego