Zagadnienia cybernetyki we współczesnej biologii", Warszawa 1968 : [recenzja]

Sz. W. Ślaga

Zagadnienia cybernetyki we

współczesnej biologii", Warszawa

1968 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 4/2, 214-218

spół w spółzależności i s tr u k tu r , c h a ra k te ry sty c z n y dla o rg an izm u ży­ wego, m ia ł być dow odem n a korzyść autonom iczności biologii, a p rz e ­ ciw red u k cjo n izm o w i.

W e w n io sk u końcow ym a u to r stw ie rd z a, że n a d an y m eta p ie ro z­ w o ju n a u k biologicznych istn ie ją słuszne ra c je n a tu ry h e u ry sty c z n e j zaró w n o za n ie p rz y jm o w an iem fizykochem icznego sposobu w y ja ś n ia ­ n ia zjaw isk życiow ych w e w szy stk ich dziedzinach biologii, ja k i za m ożliw ością tw o rz e n ia te o rii specyficznie biologicznych. J e s t to je d n a k p rzy ję cie tezy n ie re d u k o w aln o śc i je d y n ie z ra c ji m etodologicz­ nych. P rz y jm o w a n ie n a to m ia st re a ln e j n ie re d u k o w aln o śc i ra z n a za­ wsze, w św ietle biologii m o le k u la rn e j, o k az u je się n ie do u trz y m a n ia z p u n k tu logicznego, oraz n ie u ży teczn e h e u ry sty c z n ie i n ie u za sad n io n e em pirycznie.

Sz. W. Slaga

Z agadnienia c y b e r n e ty k i w e w s p ó łcze sn ej biologii. W arszaw a 1968.

PW N. (Pol. Tow. P rz y r. im . K o p ern ik a , Z eszyty P ro b le m o w e „K o­ sm o su ”, z. 14), s. 75.

C zytelnik, z a jm u jąc y się w ta k i czy in n y sposób n a u k a m i biolo^ gicznym i lu b zw iązaną z nim i p ro b le m a ty k ą logiczno-m etodologiczną czy filozoficzną, z uw agą p o d e jm u je le k tu r ę k aż d ej now ej pozycji w nadziei zdobycia now ych in fo rm a c ji w in te re su ją c y m go p rze d ­ m iocie. Czy rec en zo w a n a p ra c a n ad z ie je ta k ie sp ełn ia? I ta k i nie. W „Z a g ad n ien iach c y b e rn e ty k i w e w spółczesnej biologii’ zostały z a w a rte m a te ria ły K o n fe re n c ji P ro b le m o w ej P T P im. K o p ern ik a z 3 k w ie tn ia 1965 r.: r e f e r a ty J. Ja ro n ia , M. M azura, S. A m ste rd a m ­ skiego, k o re fe ra ty z d y sk u sją oraz odpow iedzi recenzentów . K o n fe ­ re n c ję zagaił i re d a g o w a ł całość B. H alicz.

J. J a ro ń w stu d iu m „ P ro je k t ak sjo m a ty c z n e j d efin icji u k ła d u c y b e rn ety c zn e g o ” (7—37) p o d e jm u je p ró b ę zasto so w an ia m eto d y a k s jo ­ m a ty c z n e j do W ienerow skiego o k re śle n ia p rz e d m io tu c y b e rn ety k i, j a ­ k im są m aszyny i ich zespoły o raz organizm y i ich zespoły, jako o b ie k ty b a d a n e z p u n k tu w id ze n ia procesów ste ro w a n ia i łączności. Chodzi o ta k ie o k reśle n ie ty c h obiektów , k tó re b yłoby dostęp n e u ję ­ ciu m a tem aty c zn e m u i p ozw alało n a zapis sfo rm alizo w an y . A u to r dochodzi do p ojęcia cybern ety czn eg o u k ła d u odosobnionego, o b ejm u ­ jącego w ym ien io n e o b iekty, poprzez k o n stru k c ję pojęć składow ych, m ianow icie: u k ła d u (system u), u k ła d u odosobnionego, cy bernetycznego u k ła d u odosobnionego. U kład , sta n o w iąc y p u n k t w y jśc ia d efinicji o b ie k tu cybernetycznego, je s t u p o rzą d k o w a n ą tró jk ą zbiorów : zbioru ch a ra k te ry stjd c , zbioru czasów w łasn y ch i zbioru tra je k to rii. E le­

m e n ty ty c h zbiorów lu b one sam e sp ełn iać p o w in n y w a ru n k i n a ło ­ żone n a u k ła d przez ak sjo m a ty , k tó re tu są fo rm u ło w a n e odrębnie, choć im p licite z a w ie ra ją się w opisie ty c h zbiorów . Z dołączenia do p o ję cia u k ła d u now ego p ojęcia: zbioru o rganów brzegow ych, oraz odpow iednich c h a ra k te ry s ty k ty c h pojęć, tw o rzy się p ojęcie u k ła d u odosobnionego, k tó re m im o swego pośred n ieg o c h a ra k te ru m oże m ieć różne za sto so w a n ia teo rety czn e. P o d o b n ie k o n s tru k c ja cy b e rn e ty c z ­ nego u k ła d u odosobnionego dok o n an a została przez dołączenie do pojęć sk ład o w y ch u k ła d u odosobnionego now ego sk ła d n ik a : sto c h a- styków , oraz przez p ew n ą m o d y fik a cję po jęcia czasu w łasnego i od­ po w ied n ich ak sjo m a ty k . T ak w ięc p ią tk a u p o rzą d k o w a n a zbiorów : zbioru c h a ra k te ry s ty k , zb io ru k a le n d a rz y , zb io ru tr a je k to r ii, zbioru org an ó w brzegow ych i zbioru sto c h asty k ó w w yznacza jednoznacznie odpow iedni cy b e rn ety c zn y u k ła d odosobniony, b ędący p rzed m io tem b ad a ń cy b ern ety czn y ch , tzn. p o d le g ają cy procesom ste ro w a n ia i k o ­ m u n ik a cji.

P rz e d sta w io n y przez J a ro n ia p ro je k t d efin icji ak sjo m a ty cz n ej cy b ern ety czn eg o u k ła d u odosobnionego je s t — ja k sam a u to r za z n a ­ cza ·— now ością w lite r a tu r z e przed m io tu . Chociaż ob iek t b ad a ń cy b e rn ety c zn y c h o k reśla bard zo szeroko, po o dpow iednich u śc iśle­ n ia ch m etodologicznych, zw łaszcza po sp rec y zo w an iu niezależności ak sjo m a tó w w zględem siebie, m oże m ieć dalsze zasto so w an ia ta k te o ­ re ty c z n e ja k i p rak ty c zn e . S am a tró j-e ta p o w a k o n s tru k c ja c y b e rn e ­ tycznego u k ła d u odosobnionego je s t now ym i szczęśliw ym pom ysłem choćby ze w zględu n a m ożliw ość k o n stru k c ji tw o ró w b a rd z ie j złożo­ n y ch n a bazie sam ego p ojęcia uk ład u , a zw łaszcza u k ła d u odosobnio­ nego. W ta k i np. sposób m ożna zbudow ać te o rię sieci zorientow anych. M. M azur w „ P o d sta w ac h cy b e rn ety c zn e j te o rii m y śle n ia ” (39—52) o d p ow iada n a p y ta n ie, czy istn ie je m ożliw ość sk o n stru o w a n ia m a ­ szyny m y ślącej. W ty m celu a n a liz o w an e są u k ła d y sam odzielne, sam o stero w n e, oraz zachodzące w nich k o re la c je i obiegi k o rela cy jn e . P rz y ją w sz y o k reśle n ie ste ro w a n ia jako o d d ziały w a n ia o rg a n iz a to ra n a jego otoczenie, u k ła d em sa m o ste ro w n y m n az y w a się ta k i układ, k tó ry o d d ziały w u je n a otoczenie dzięki w y k o rz y sta n iu en erg ii i in ­ fo rm a c ji p o b ie ra n y ch z otoczenia. U k ład sa m o ste ro w n y sta je się sam odzielnym , gdy u niezależni się całkow icie od o rg an iz ato ra , w k tó ­ rego in te re sie odbyw a się ste ro w a n ie, przez w yposażenie go w o r­ gan sp e łn ia ją c y ta k ie fu n k cje , ja k ie sp e łn ia o rg an iz ato r. O rgan ta k i zw any h o m eo statem , m usi p rzeciw d ziałać zb y t dużym zm ianom s tr u k ­ tu r y tego u k ła d u i dążyć do zach o w an ia jego rów n o w ag i f u n k c jo n a l­ nej. W schem acie u k ła d u sam odzielnego w y ró ż n ia się to ry : in fo rm a ­ cy jn y i energ ety czn y , pow iązan e m iędzy sobą h o m e o sta tem i sp rzę- ża ją ce w te n sposób u k ła d z otoczeniem . U k ład sam odzielny, dzięki

w yposażeniu w h o m e o sta t, m oże ste ro w a ć się w e w łasn y m in te resie , przy czym przeb ieg i k o re la c y jn e (p o ten c jał k o re la c y jn y = p o te n c ja ł re fle k s y jn y + p o te n c ja ł re je s tra c y jn y ) n ie są jed n o razo w e, lecz n a s tę ­

p u ją po so b ie w p o sta ci obiegów k o re la c y jn y c h , re fle k s y jn y c h i re fle k s y jn o -re a k c y jn y c h .

M ając to n a uw adze, a u to r p ró b u je p ow iązać nazw ę m yślen ie z p ro ce sam i in fo rm a c y jn y m i w u k ła d ac h sam odzielnych. U w aża bo­ w iem , że te rm in o m psychologicznym ja k o w ziętym z życia potocznego i m ało sp recy zo w an y m trz e b a dopiero p rzy p isy w a ć p ew n e zjaw iska. W po d ejściu cy b e rn ety c zn y m o b iera się drogę o d w ro tn ą. T u p rz y j­ m u je się, że różnica pom iędzy m y ślen iem człow ieka i zw ie rząt a n a ­ w et i m aszy n w y n ik a je d y n ie z łącznej liczby r e je s tr a to ró w i e s ty ­ m a to ró w ja k o elem en tó w k o rela cy jn y c h . Z a pom ocą pro cesó w in fo r­ m a c y jn y c h w u k ła d ac h sam o d zieln y ch m ożna p rz e d sta w ić n a jw a ż ­ niejsze p ro cesy p sychiczne człow ieka.

Z fa k tu , że m aszy n y m a te m a ty c z n e z a stę p u ją w znacznej m ierze różnego ty p u o p e ra c je czynione d o tą d przez człow ieka, oraz że ludzkie p rocesy m yślow e m ogą być u ję te w sc h em a t cybern ety czn y , M. M azur w yciąga w niosek, iż m ożliw e je s t sk o n stru o w a n ie m aszyny zdolnej do m yślenia. P o zy ty w n a a k c e p ta c ja ta k ie j m ożliw ości m a c h a ra k te r czysto m etodologiczny —: chociaż a u to r tego n ie p re c y ­ zuje ■— i n ie p rze sąd z a o słuszności lu b niesłuszności red u k c jo n izm u d o k try n aln eg o .

P ra c a S. A m ste rd a m sk ieg o pt. „M etodologiczne znaczenie cy b e r­ n e ty k i” (53—65) dotyczy m ożliw ości now ego p o d ejścia m etodologicz­ nego i za sto so w a n ia c y b e rn e ty k i w n a u k a c h em pirycznych. Chodzi ta k o zasto so w an ia in s tru m e n ta ln e , cz. pom oc w z b ieran iu , p o rzą d k o ­ w a n iu m a te ria łu badaw czego i u z y sk iw an iu zeń in fo rm ac ji, ja k przede w szy stk im o zasto so w an ia te o re ty cz n e, cz. u zy sk an ie in fo rm a c ji o sa ­ m ym przedm iocie i p ro cesie b ad an y m . T ak ie zasto so w an ie uzależnione je s t ta k od sam ej cy b e rn e ty k i, ja k i ro zw o ju n au k i, do k tó re j sto su je się m e to d y cy bernetyczne. P rz e d m io te m c y b e rn e ty k i n ie są ja k ie ś z ja ­ w isk a ta k , ja k np. z jaw isk a chem iczne, lecz p ew n e analo g iczn e asp ek ty ró żn y c h procesów n a tu ra ln y c h i dlatego c y b e rn e ty k a n ie je st n a u k ą fo rm a ln ą , choć w y d a tn ie k o rz y sta z logiki i m a te m a ty k i. D ane p ojęcie em p iry czn e p rzy p o rzą d k o w u je a p a ra to w i fo rm a ln e m u .

W in n y m aspekcie c y b e rn e ty k a zd a je się przezw yciężać dw ie dzie- jow o p rze c iw sta w n e te n d e n c je zrozum ienia ła d u i jed n o ści w św iecie: 1. te n d e n c ję p rz y jm u ją c ą u n iw ersa ln o ść sto su n k ó w m a tem a ty c z n y c h i logicznych, 2, u z n a ją c ą założenie su b sta n c ja ln e j jedności. U jm u je bo ­ w iem pew ne w sp ó ln e cechy k o n s tru k c y jn e i w sp ó ln y c h a ra k te r sto su n ­ ków z otoczeniem , w łaściw ych ró żn y m su b sta n c ja ln ie u k ła d o m m a te r ia l­ nym . P rz ez to, p rzy użyciu sw oistego a p a r a tu pojęciow ego, c y b e rn e ty k a

m oże być sto so w a n a do ro zw ią zy w an ia ró żn o ro d n y ch p ro b lem ó w te o re ­ tycznych w n a u k a c h em pirycznych. W o d ró żn ien iu od te o re ty cz n y ch i em p iry czn y c h po jęcia cy b e rn ety c zn e zw iązane są z dośw iadczeniem za p o śre d n ic tw e m in n y c h n au k , a w ięc in te rp re to w a n e w języ k u danej n au k i. S tą d i ro zw iązy w an ie p ro b lem ó w szczegółow ych d an e j n a u k i przez cy b e rn e ty k ę u zależnione je s t od tego, w ja k ie j m ierze m ożliw e je s t przełożenie em p iry czn y ch czy te o re ty c z n y c h pojęć te j n a u k i n a język cy b e rn ety k i. To ujęcie A m ste rd a m sk ieg o w y d a je się być dobrze u zasad n io n e i tr a fn ie u jm u ją c e sto su n ek pojęć c y b e rn ety c zn y c h do te o re ty cz n y ch pojęć n a u k em piry czn y ch , choć je st nieco o dm ienne od sta n o w isk a zajm ow anego w ty m w zględzie p rze z piszącego te słow a h R ów nież tra f n ie p o d k re ślił A m ste rd a m sk i znaczenie sam ej te rm in o lo g ii c y b e rn ety c zn e j dla n a u k em pirycznych, p o le g ają ce nie ty lk o n a uściśle­ n iu z a sta n y ch pojęć, ale i w y su w a n iu now ych zag ad n ień do ro zw ią za­ nia, n a w sk az y w an iu a n a lo g ii p om iędzy procesam i, n ie d o strze g an y c h dotychczas w ra m a c h d aw n e j a p a ra tu r y pojęciow ej. Ż ałow ać należy, iż a u to r ■— zgodnie zre sztą z założeniem, om aw ianego stu d iu m ■— je d y ­ nie zasygnalizow ał o m etodologicznym znaczeniu c y b e rn e ty k i dla w y ­ ja śn ia n ia pojęć filozoficznych zw iązan y ch w ta k i czy in n y sposób z n a u k a m i p rzyrodniczym i.

J a k o k o re fe re n c i i d y sk u ta n ci głos z a b ie ra li: J. J a ro ń p o ru szy ł pod­ sta w o w y p ro b lem filozofii c y b e rn e ty k i ·— sto su n k u m aszy n y i człow ieka. W yraża on m ożliw ość k o n s tru k c ji z n ieo rg a n icz n ej fo rm y m a te rii św ia­ dom ego i m ąd reg o au to m a tu . St. G e rn stm a n , J. G o ldstein, J. L a tu śk ie - w icz n a w ią zu jąc do w ypow iedzi prof. M azura, w sk az y w ali n a ta k ie z jaw isk a ja k em ocja, złożoność m o ty w a c ji p o stę p o w an ia człowieka,, m y ślen ie sta ty c z n e i dynam iczne, n a ro lę tk a n k i n eu ro g le jo w ej w m y ś­ len iu , i u w aż ają , że nie m ożna n azw ać m y ślen iem o p e ra c ji re a liz o w a ­ n y ch n a m aszynach. F. S tu d n ic k i z a ją ł się sta tu se m te o re ty cz n y m tw ie r ­ dzeń cy b e rn ety c zn y c h , a B. Je w siew ic k i zw rócił uw agę n a m ożliw ość za sto so w a n ia c y b e rn e ty k i w b a d a n ia c h histo ry czn y ch . W zakończeniu, do p y ta ń i w ypow iedzi d y sk u ta n tó w u sto su n k o w a ł się J. Ja ro ń , z w ra ­ ca ją c m. in. słu szn ie uw agę n a to, iż o p e ra c je rea lizo w a n e n a m aszy­ n ach c y b e rn ety c zn y c h nie nazy w an o w p ro s t m yśleniem , a je d y n ie w sk azy w an o n a p ew n e p rocesy in fo rm a c y jn e w sensie fizycznym .

C ałość o m a w ian e j p u b lik a c ji, zw łaszcza zaś trz y p o d sta w o w e stu d ia , sta n o w ią o ry g in a ln y w k ład w dziedzinę w y b ra n y c h zag ad n ień c y b e rn e ­ ty k i. W tra k c ie le k tu r y u d erz a now ość u ję c ia zarów no w k o n s tru o w a ­ n iu a k sjo m a ty cz n ej d e fin ic ji u k ła d u cybernetycznego, p rzy p rz e d s ta ­ w ionym m odelu m y ślen ia, ja k ró w n ież p rzy w sk az y w an iu znaczenia m etodologicznego c y b e rn e ty k i w zasto so w a n iu do n a u k em pirycznych

1 Sz. S laga, P o jęc ia i w arto ść poznaw cza m o d elo w an ia w biologii, S tu d ia P hil. C h rist., 4 (1968) 1, 97— 117.

i filozofii. Z d ziw ienie budzi je d y n ie sam ty tu ł p u b lik a c ji, je śli zważyć, iż biologia by ła n a jsk ro m n ie j re p re z e n to w a n a i ża d n a z w ypow iedzi n ie dotyczyła p ro b le m a ty k i biologicznej sensu stric to . W sa m y m zre sztą z a g ajen iu B. H alicz w sk az ał n a to, że z e b ra n ie będzie „płaszczyzną zbliżenia n ie k tó ry c h zag ad n ień m a te m a ty k i, psychologii i filozofiii i um ożliw i w y m ia n ę poglądów pom iędzy sp e c ja lista m i pod k ą te m (...) g ran ic zn y c h obszarów n a u k ”. S k ąd w ięc w ty tu le te rm in „biologia”. Biolog sk o rzy sta z tego je d y n ie p ośrednio, tzn. o tyle, o ile c y b e rn e ty k a z a jm u je się p ro cesam i ste ro w a n ia i łączności ta k że w organizm ach żyw ych. N ie zn ajd zie n a to m ia st p rz y k ła d u k o n k re tn e j p ró b y biologicz­ nej in te r p re ta c ji jakiegoś po jęcia c y b e rn e ty k i lub po jęcia czy te o rii biologicznej w y ra żo n e j w k a te g o ria c h cy b e rn ety k i.