Rosyjska pieśń autorska w recepcji polskiej poezji śpiewanej

Instytut Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytet Jagielloński

Rosyjska pieśń autorska w recepcji polskiej poezji śpiewanej

Streszczenie

Zintensyfi kowane kontakty kulturalne pomiędzy Polską a Rosją istniały podczas trwa- jącego w obu państwach okresu komunistycznego. Wpływ na to miała zarówno podob- na sytuacja polityczna, w jakiej znalazły się społeczeństwa, jak i ofi cjalne zamknięcie na zachodnią kulturę. Kontakty te nie zawężały się jednak do dialogu ofi cjalnych kultur, co potwierdza równoległy rozwój kultur nieofi cjalnych czy półofi cjalnych w obu krajach.

Dobrym przykładem tych ostatnich jest fenomen pieśni autorskiej w sowieckiej Rosji i poezji śpiewanej w PRL. W świetle tym nader ciekawe wydają się „pary” twórcze, takie jak W. Wysocki i J. Kaczmarski czy B. Okudżawa i A. Osiecka.

Słowa kluczowe: Poezja, poezja śpiewana, ballada, bard, pieśń autorska, muzyka, twór- czość, Polska, Rosja, kultura, Władimir Wysocki, Jacek Kaczmarski

Abstract

Th e intensifi ed cultural relations between Poland and Russia occurred during the com- munist period ongoing in both countries. Th e infl uence on it had both the political situ- ation, in which the society was, and the offi cial closing to the western culture. However, these contacts were not limited to the dialogue of offi cial cultures, which is confi rmed by the parallel development of the unoffi cial or semi-offi cial cultures in both countries. Th e good example of it is a phenomenon of the author’s song in Soviet Russia and sung poetry in PRL (Th e Polish People’s Republic). Th erefore very interesting seem to be such “pairs”

of Russian & Polish artists as V. Vysotsky & J. Kaczmarski and B. Okudzhava & A. Osiecka.

Keywords: Poetry, sung poetry, ballad, bard, author’s song, music, works, Poland, Russia, culture, Vladimir Vysotsky, Jacek Kaczmarski

Początki poezji śpiewanej

Poezja śpiewana jest gatunkiem muzyki, którego nazwę na polskim gruncie spopularyzował krytyk muzyczny i językoznawca Andrzej „Ibis” Wróblewski (1922–2002). Termin ten określa utwór słowno-muzyczny oparty na wierszu

lub tekście poetyckim wysokiej próby, z muzyką podkreślającą jego znaczenie i wzmacniającą przekaz¹. Poezję śpiewaną charakteryzuje bogata interpretacja.

Pierwsze ślady poezji śpiewanej znajdujemy w przedhomerowej Grecji (ok. 900–700 p.n.e.). Aojdowie – śpiewacy, akompaniujący sobie na formindze lub gitarze (dawne instrumenty strunowe), wykonywali własne, surowe w od- biorze kompozycje, opisujące losy bohaterów i sławiące władców. Prowadzili działalność na dworach władców². Warto zauważyć, że w czasach starożytnych literatura była nierozerwalnie powiązana z muzyką. Zwraca na to uwagę Eulalia Papla, która pisze:

Związki literatury i muzyki są tak dawne, jak one same. […] Mówimy o ich powinowac- twie, idąc w głąb dziejów, w archaikę, przypominając ich wspólne źródło – antyczną

„trójjedyną choreę” (termin T. Zielińskiego), jednoczącą w sobie muzykę, słowo i taniec³. Takie połączenie muzyki i słowa dało początek poezji i pozwoliło na ukształ- towanie dwudziestowiecznej poezji śpiewanej.

Pieśń autorska w Rosji sowieckiej

Poezja śpiewana na gruncie rosyjskim określana jest jako „pieśń autorska”. Na- zwy te nie są do końca tożsame, bowiem termin „poezja śpiewana” nie zawiera w sobie konkluzji, że autorem piosenki jest jej wykonawca, a w defi nicję „pieśni autorskiej” wpisane jest autorstwo tekstu jego wykonawcy. Niemniej jednak ter- min „poezja śpiewana” nie przyjął się w języku rosyjskim.

Pojedyncze utwory tego gatunku pojawiły się w Związku Sowieckim jeszcze w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Zaliczyć tutaj można stworzone przez Pawła Kogana i Georgija Lepskiego romantyczne pieśni, z których najsławniej- szą stała się Brygantyna (Бригантина), a także wczesne pieśni Michaiła An- czarowa.

Pieśń autorska nabrała nowego znaczenia w okresie poodwilżowym. Zwraca na to uwagę m.in. Gabriela Porębina, która pisze:

W odwilżowym klimacie sprzyjającym rozmaitym inicjatywom twórczym w różnych sferach kultury: w fi lmie, teatrze, malarstwie, zrodziła się poezja śpiewana. Zjawisko to, uznane za fenomen rosyjski poodwilżowego okresu, polega na integracji w pojedynczym

1 Historia poezji śpiewanej, http://www.womkat.edu.pl/fi les/standaryzacja/grupa43/m_

schmidt_muzyka/historia_poezji_piewanej.html [dostęp: 7.10.2014].

2 Ibidem.

3 E. Papla, Poeci wobec muzyki, Kraków 2014, s. 11.

akcie twórczym kilku rodzajów sztuki: poezji, muzyki, akompaniamentu i wykonaw- stwa⁴.

W dalszej części autorka zwraca uwagę na rolę publiczności, którą okre- śla czynnikiem kreatywnie współuczestniczącym w realizacji poezji śpiewanej⁵. Z całą pewnością należy się z tym stanowiskiem zgodzić, mówiąc o czasach sowieckich, w których twórczość ta była wyrugowana poza ofi cjalny obszar życia kulturalnego i prawie nie pojawiała się w ofi cjalnym dyskursie, a liczne koncerty rosyjskich bardów – Władimira Wysockiego, Bułata Okudżawy czy Aleksandra Galicza z okresu przedemigracyjnego – odbywały się najczęściej w kameralnej, domowej atmosferze. Warunki takie musiały sprzyjać i sprzyjały interakcji publiczności (słuchaczy) z wykonawcą. Warto pamiętać, że Wysocki niejednokrotnie pod wpływem tej interakcji zmieniał podczas występów teksty swoich utworów, tak aby komponowały się z daną chwilą. Wysocki bardzo lu- bił towarzystwo, co odróżniało go na przykład od Okudżawy, który sam siebie postrzegał jako samotnika:

On lubił kompanię, lubił wypić. Ja piję mało, lubię być sam...⁶.

Daniel Olbrychski, który utrzymywał przyjacielskie relacje z rosyjskim bar- dem, wspomina:

Był gościnny, jak tylko Rosjanie potrafi ą. Bardzo lubił przyjmować, kochał, kiedy ludzie spotykali się u niego, jedli, bawili się, czuli, jak u siebie w domu. Wołodia był wtedy w swoim żywiole. I właśnie wówczas najchętniej śpiewał⁷.

Problemy przekładu poezji śpiewanej

Twórczość bardów, nazywanych także „śpiewającymi poetami”, opiera się na tekście poetyckim, ale w odróżnieniu od tradycyjnej poezji łączy w sobie litera- turę z muzyką, tworząc nierozerwalną całość. To dodatkowo komplikuje sytu- ację tłumacza tej dziedziny sztuki, gdyż poza wiernością oryginałowi dochodzi jeszcze walor kompozycji tekstu ballady z muzyką.

Utwór literacki, który w naszym wypadku jest tekstem ballady, przetłuma- czony na inny język staje się parafrazą swojego pierwowzoru⁸. Powinien za-

4 G. Porębina, Literatura współczesna (1956–1991) [w:] Historia literatury rosyjskiej 1917–

1991, G. Porębina, S. Poręba (red.), Katowice 1994, s. 414.

5 Ibidem.

6 D. Olbrychski, Wspominki o Włodzimierzu Wysockim, Gdańsk 2000, s. 14.

7 Ibidem, s. 19.

8 Zob. S. Barańczak, Ocalone w tłumaczeniu, Kraków 2009.

chować on jednak w miarę możliwości podobieństwo do oryginału. Niemniej jednak tłumaczony utwór nie jest już tym samym dziełem w skali 1:1. Tłumacz przez rolę, jaką odegrał w procesie translacji, staje się autorem nowego dzie- ła literackiego⁹. Zatem w przypadku tłumaczeń poezji śpiewanej każda pieśń przetłumaczona staje się odrębną balladą, powstałą na podstawie tekstu w ję- zyku źródłowym. Tłumacz, który dodatkowo wcieli się w rolę barda i wykona ten przełożony na inny język utwór, może śmiało określić go jako swoją pieśń autorską.

Być może wystarczy zachować ogólny sens utworu, uwzględniając melodię, aby nazwać tłumaczenie „wiernym”. Jednak nie w przypadku, kiedy mamy do czynienia z piosenką autorską wybitnych rosyjskich bardów, m.in. nazywanego

„ochrypłym sumieniem Rosji” Wysockiego czy ironizującego Okudżawy. Za- znaczyli oni bowiem w swych utworach własną osobowość, własne – odmien- ne od innych – spojrzenie na świat. Odzwierciedlenie w przekładzie ogromnej indywidualności rosyjskich bardów stanowi chyba największy problem dla tłu- macza. Chcąc wiernie oddać sarkazm, ironię, trwogę, ból, trzeba zbadać nie tylko język, jakim się posługiwali ci twórcy, lecz także zrozumieć ich ideały, pojmowanie życia i świata. Wiadomo, że utwory Wysockiego posiadają wielo- krotnie już wspomniane „podwójne dno”. Niezwykle istotne jest, aby również tę ukrytą w nich myśl poety oddać w podobny sposób. Tłumacz nie może stać się cenzorem i pozostawić swojego tłumaczenia dosłownym oraz skonkretyzo- wanym.

Warto też zauważyć, iż tłumacząc piosenki bardów rosyjskich epoki sowiec- kiej, trzeba znać nie tylko język rosyjski, ale należy też orientować się w litera- turze rosyjskiej, bowiem w wielu pieśniach autorskich, zarówno Wysockiego, jak i Okudżawy, można odnaleźć liczne aluzje literackie. Kolejnym trudnym zadaniem może się stać dobieranie w przekładzie słów o takim natężeniu emo- cjonalnym, żeby odpowiadały oryginalnym. Odpowiedniki powinny wywoły- wać u odbiorcy docelowego takie same emocje, jak u pierwotnego.

Przekład pieśni autorskiej Bułata Okudżawy

Wiele ballad Bułata Okudżawy doczekało się przekładów na język polski¹⁰, któ- ry oczywiście nie był jedynym językiem, na jaki tłumaczono rosyjskiego barda.

9 Zob. A. Legeżyńska, Tłumacz jako drugi autor [w:] Polska myśl przekładoznawcza. Antologia, P. de Bończa Bukowski, M. Heydel (red.), Kraków 2013, s. 239–254.

10 L. Mazur-Mierzwa podaje liczbę około 150 wierszy i pieśni, które przetłumaczono do 2004  r., w którym to ukazał się artykuł pt. Wybrane zagadnienia z tłumaczenia poezji Bułata Okudżawy na język polski, s. 2, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web

&cd=1&ved=0CCIQFjAA&url=http%3A%2F%2Ffi lologija.vukhf.lt%2F6-11%2Fdoc%2F2.11%

Do najbardziej znanych i zarazem pierwszych przekładów należą te w wyko- naniu: Ziemowita Fedeckiego, Witolda Dąbrowskiego, Andrzeja Mandaliana, Wiktora Woroszylskiego, Seweryna Pollaka, Andrzeja Drawicza oraz Agnieszki Osieckiej, z którą bard był blisko związany. Jako pierwszy ukazał się w Polsce w roku 1967 zbiór poezji Okudżawy (wydany nakładem Ludowej Spółdzielni Wydawniczej) pt. Poezje wybrane¹¹. Do ważniejszych zbiorów polskich prze- kładów liryki zaliczają się, obok wspomnianej już pozycji, Wiersze i ballady¹² – pochodzące z 1974 roku – oraz Zamek nadziei¹³ z roku 1984. Warto zauważyć, że wszystkie wymienione zbiory pochodzą z okresu komunistycznego, czyli przypadają na lata aktywnej twórczości Okudżawy, powstającej na pograniczu – podobnie jak w przypadku Wysockiego – socrealizmu. Jego utwory osadzone były w realiach systemu komunistycznego, w których powstawały również ich polskie tłumaczenia. Dlatego też, pomimo odmiennych tradycji kulturowych, utwory Okudżawy trafi ały do polskiego odbiorcy, zyskując uznanie i aplauz.

Pragnienie innego życia było powszechne, ideały i marzenia polskiego czytelni- ka oscylowały wokół wartości uniwersalnych, które były bliskie także rosyjskie- mu odbiorcy. Bliskie, jednak nie identyczne, ponieważ wyrosłe z odmiennych kultur narodowych. Dlatego też w niektórych przekładach tłumacze poezji Okudżawy stosują pewne zabiegi semantyczne, ingerujące w treść, a mające wpłynąć na lepsze jej zrozumienie i odbiór. Zwraca na to uwagę Mandalian, który pisze:

Większość tłumaczy usiłuje przede wszystkim odtworzyć klimat poezji Okudżawy, re- zygnując z dosłowności i szukając polskich ekwiwalentów dla przenośni i obrazów wy- rastających z obcego kontekstu kulturowego¹⁴.

Dobrym przykładem zmian w treści wiersza tłumaczonego jest pieśń pod tytułem Песенка о моей жизни, której oryginalne słowa brzmią następująco:

   А как первая война – да ничья вина.

   А вторая война – чья-нибудь вина.

   А как третья война – лишь моя вина,    а моя вина – она всем видна¹⁵.

2520Lidia%2520Mazur%2520RED.doc&ei=A7aeVKuWHIr6UKvIg6AL&usg=AFQjCNEMDw eBce20E2Gn4t0S4zdo-hwPqQ&sig2=MM5B8woa_J5dDcF2XnIJpw&bvm=bv.82001339,d.d24 [dostęp: 27.12.2014].

11 B. Okudżawa, Poezje wybrane, I. Szenfeld (red.), Warszawa 1967.

12 B. Okudżawa, Wiersze i ballady, A. Mandalian (red.), Warszawa 1974.

13 B. Okudżawa, Zamek nadziei, A. Sacharanowa (red.), Kraków 1984.

14 B. Okudżawa, Wiersze i ballady, s. 250.

15 B. Okudżawa, Песенка о моей жизни, http://learnsongs.ru/song/bulat-okudzhava-pesen- ka-o-moei-zhizni-67272 [dostęp: 10.01.2015].

Utwór ten ukazał się w polskim tłumaczeniu Wojciecha Młynarskiego pod tytułem Trzy miłości. Jest on daleki od tytułu Okudżawy. Autor polskiego prze- kładu tak tłumaczy przytoczoną powyżej strofę pieśni Песенка о моей жизни:

Pierwsza wojna – pal ją sześć, to już tyle lat.

Druga wojna – jeszcze dziś winnych szuka świat A tej trzeciej co chce przerwać nasze dni, Winien będziesz ty, winien będziesz ty¹⁶.

Przywołany powyżej przykład doskonale obrazuje nadanie przez tłumacza utworowi nowego sensu. W drugim wersie „poetyckie ja” z wiersza Okudża- wy stwierdza, że druga wojna jest „czyjąś winą”. Okudżawa nie nazywa wprost winnych, ale przy założeniu, że mówi o drugiej wojnie światowej jako „dru- giej wojnie”, znanej w Rosji jako „Wielka Wojna Ojczyźniana”, to winni jej wy- buchu są powszechnie znani. Natomiast w polskim tłumaczeniu pojawia się stwierdzenie, że winnych wciąż „szuka świat”. To może doskonale ukazywać odmienne rozumienie tej wojny przez dwóch literatów. Pierwsze z nich zdaje się dotyczyć odpowiedzialności za sam wybuch wojny, drugie natomiast sięga głębiej – dotyczy szukania winnych zbrodni popełnionych w latach 1939–1945.

W stwierdzeniu „winnych szuka świat” można dopatrywać się także nadziei na sprawiedliwe osądzenie i zadośćuczynienie za zbrodnie wojenne. To pokazu- je, jak daleko odszedł tłumacz od oryginału Okudżawy, który skonstatował, że wojna to „czyjaś wina”.

Ciekawa różnica w znaczeniu wyłania się także z analizy ostatnich dwóch wersów przytoczonej strofy. W oryginale mamy zaakcentowaną winę podmio- tu lirycznego za hipotetyczne nadejście „trzeciej wojny”, co zgodne jest z tytu- łem utworu, odnoszącym się w sposób bezpośredni do życia autora wiersza, którego możemy utożsamiać z podmiotem lirycznym. Natomiast w polskim przekładzie za pośrednictwem słów winien będziesz Ty – przeniesiona zostaje wina z podmiotu lirycznego na adresata wiersza. Przez ten zabieg przytoczona strofa wiersza Песенка о моей жизни traci charakter wyznaniowy i staje się przestrogą przed biernością.

Odbiór Okudżawy w Polsce

W Polsce czasów komunistycznych twórczość Okudżawy, a zwłaszcza jego piosenki¹⁷ cieszyły się ogromną popularnością. To przyczyniło się do wydania w PRL przez wytwórnię płytową Muza – Polskie Nagrania płyty zawierającej

16 B. Okudżawa, Trzy miłości, tłum. W. Młynarski, http://j_uhma.republika.pl/okudzawa.

html#30 [dostęp: 10.01.2015].

17 Pamiętać należy, że Okudżawa jest twórcą także kilku utworów prozatorskich.

polskojęzyczne wersje utworów tego barda pt. Ballady Bułata Okudżawy. Była to pierwsza zarejestrowana próba wykonań przekładów poezji Okudżawy.

Okudżawa – podobnie jak Wysocki – miał w Polsce przyjaciół artystów.

Wśród nich była Agnieszka Osiecka, której bard zadedykował jedną ze swo- ich pieśni o wymownym tytule – Прощание с Польшей (Pożegnanie z Polską).

Utwór ten, przywołujący hejnał z wieży mariackiej, zaczyna się od zwrotu do adresatki:

Мы связаны, Агнешка, давно одной судьбою в прощанье и в прощенье, и в смехе, и в слезах:

когда трубач над Краковом возносится с трубою, хватаюсь я за саблю с надеждою в глазах¹⁸.

Owocem przyjaźni Agnieszki Osieckiej z rosyjskim bardem była piosen- ka Ach Panie, Panowie, po którą chętnie sięgali zarówno polscy, jak i rosyjscy wykonawcy. Osiecka napisała do tego utworu słowa, a muzykę skomponował Okudżawa. Polska artystka przetłumaczyła także wiele ballad Okudżawy na ję- zyk polski.

Innym polskim przyjacielem Okudżawy był Daniel Olbrychski. Jak wynika ze wspomnień polskiego aktora, Okudżawa nie tylko lubił Polskę, ale też często bywał w naszym kraju:

Kiedyś podpisywał książkę na Barbakanie, bo naprawdę często bywał w Polsce. Pod- szedłem do niego, a on popatrzył i powiedział: Wiesz, z całego obozu socjalistycznego Polska wydaje mi się najweselszym „barakiem”¹⁹.

Z dzisiejszej perspektywy można powiedzieć, że przyjaźń okazana przez Okudżawę Polsce została odwzajemniona, a utwory barda cieszyły się dużą po- pularnością także w kraju nad Wisłą.

Przekład pieśni autorskiej Władimira Wysockiego

Obok Okudżawy należy powiedzieć o drugim, niezwykle ważnym dla rosyj- skiej kultury XX wieku, poecie – pieśniarzu Władimirze Wysockim, którego twórczość także doczekała się licznych polskich tłumaczeń oraz interpretacji.

Tworząc współczesny przekład Wysockiego na język polski, należy zadbać o to, aby nie tylko był on zrozumiały, ale również wywoływał u odbiorców po- dobne emocje jak oryginał.

18 B. Okudżawa, Прощание с Польшей, http://www.tekstowo.pl/piosenka,bulat_okudzawa, pozegnanie_polski.html [dostęp: 27.12.2014].

19 D. Olbrychski, Okudżawa dobrze Rosji życzył, ale bałby się Wielkiej Rosji, http://www.

poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090212/KULTURA/472048675 [dostęp: 28.12.2014].

Podejmując się nieprostego zadania translacji poezji Wysockiego, nie moż- na zapomnieć o charakterystycznym głosie autora, o jego ekspresji na scenie i własnej interpretacji wokalnej. Melodia, którą wyśpiewywał, przydawała emo- cji tak samo jak słowa. Tłumacz, który ma wpływ na dobór słów, musi mieć na uwadze to, by ich nacechowanie emocjonalne odpowiadało także nadane- mu już wcześniej aspektowi melicznemu utworu. By wszystko idealnie z sobą współgrało.

Aby zachować „duszę utworu”, tłumacz wprowadza do przekładu transfor- macje w obrębie tekstu, czyli zmiany. Są to różnice, jakie występują pomiędzy tekstem wyjściowym a docelowym. Wynikają one z obiektywnych uwarunko- wań konkretnego przykładu translatorskiego oraz subiektywnych decyzji tłu- macza. Jak zaznacza Krzysztof Lipiński, obiektywny charakter wymuszony jest zwykle normą języka docelowego, konwencją tekstową, realiami, jakie otaczają adresata, i wieloma innymi czynnikami determinującymi akt translacji. Subiek- tywny charakter to tylko indywidualna decyzja tłumacza²⁰.

Niewątpliwie poza znajomością języka i realiów, z których dana pieśń poe- tycka się wywodzi, tłumacz powinien w swojej pracy wykazać się zmysłem kompozytorskim i dostosować przełożony tekst do muzyki. Musi podjąć też decyzję, czy zostaje przy pierwotnej muzyce (linii melodycznej) utworu – co może być trudne ze względu na różne brzmienie danych słów w poszczegól- nych językach – czy też stworzony tekst będzie tłumaczony do nowej muzyki, co daje większe możliwości w obrębie samego przekładu. Jednak wprowadze- nie do utworu nowej muzyki jeszcze bardziej oddala powstający utwór od jego pierwotnej wersji. Kunszt dobrego przekładu utworów poezji śpiewanej oce- nia się nade wszystko po walorach artystycznych nowo powstałego w procesie translacji utworu. Stąd też najlepszymi tłumaczami bardów wydają się sami bardowie. W odróżnieniu od zwykłych tłumaczy (fi lologów) mają oni – z racji obranej profesji – konieczne do przekładów poetyckich wyczulenie na poezję oraz niezbędny przy tworzeniu pieśni autorskiej zmysł muzyczny.

Takiego zdania był też polski bard Jacek Kaczmarski, który dokonał wła- snego tłumaczenia znanej pieśni Władimira Wysockiego Охота на волков na język polski. W ten sposób zrodziła się jedna z bardziej znanych pieśni Kacz- marskiego pt. Obława. Z tekstu Wysockiego polski bard zapożyczył sytuację wyjściową (tytułowe polowanie), zmieniając melodię i dostosowując metafory do polskich realiów (zniknęły np. z tekstu czerwone chorągiewki, symbol irra- cjonalnej bariery, którą wilk musi pokonać, a pojawiły się gończe psy). Kacz- marski, odnosząc się do tego tekstu, zaznaczał, że jest to tekst według W. Wy- sockiego. Jednak – zdając sobie sprawę z przeróbek, jakich dokonał w obrębie dosłowności tekstu, dodawał, iż jest to tekst jego autorstwa.

Kaczmarski, wspominając swój debiut w wywiadzie dla paryskiego mie- sięcznika „Kontakt” z 1982 roku, mówił:

20 Zob. K. Lipiński, Vademecum tłumacza, Kraków 2006, s. 123–124.

W 77 roku, kiedy pierwszy raz się pojawiłem na festiwalu, zaśpiewałem „Przedszkole”

[…] i śpiewałem „Obławę” wg Wysockiego. W międzyczasie, w 74 roku, Wysocki był w Polsce i ja się znalazłem przypadkiem na jego domowym koncercie u jego przyjaciół, i tam oczywiście, jak bardzo wielu ludzi, natchnął mnie i napędził swoim tempera- mentem i siłą wyrazu, tym bardziej że znałem te piosenki jeszcze z taśm, które rodzice przywozili dużo wcześniej. I tak to się stało, że po prostu w momencie, kiedy zacząłem śpiewać publicznie, byłem już w jakiś sposób określony, ukształtowany²¹.

Podobnie było z inną pieśnią W. Wysockiego – Oхота с вертолетов, którą autor przekładu wcześniejszej pieśni także przetłumaczył na język polski. Zaak- centował w niej kontynuację swojego wcześniejszego tłumaczenia rosyjskiego pieśniarza, dając jej tytuł Obława II.

Przykłady te świadczą o niewątpliwej fascynacji polskiego barda rosyjskim twórcą oraz o uniwersalności pewnych tekstów poetyckich, które po niewiel- kich kosmetycznych zmianach, dokonanych podczas przekładu, mogą być przyjęte, a nawet uzyskać popularność w innej kulturze narodowej.

Oczywiście nie tylko polski bard podjął się trudnego zadania, jakim jest przekład utworów Wysockiego. Na płaszczyźnie literackiej wyzwaniu temu sprostali m.in. Wojciech Młynarski, który przetłumaczył utwory takie, jak Rejs Moskwa–Odessa, W górach, Piosenka boksera, czy Bogusław Wróblewski – au- tor przekładów Pieśń o ziemi, Piosenka liryczna, On nie powrócił ze zwiadu.

Z wyzwaniem tym zmierzyli się także Bohdan Zadura i Ziemowit Fedecki²². Ten ostatni pokusił się o spisanie swoich uwag na temat przekładu Wysockiego na język polski:

Tłumacz Wysockiego powinien, jak sądzę, pokusić się o przekład bliski oryginałowi, a zarazem, co wydawać się może paradoksalne, odmienny. […] tłumacz musi pamiętać o rzeczy najważniejszej – o odrębności Wysockiego, o niepowtarzalnych walorach jego piosenek, które rozsławiły imię autora na całym świecie²³.

Przekład Wysockiego wymaga od tłumacza pełnego zaangażowania w zro- zumienie różnorodnego kontekstu utworów rosyjskiego barda – nie tylko ideo- wo-politycznego, ale również kulturowego. Głębsza analiza tych utworów skła- nia badacza do konkluzji, iż największe znaczenie dla określenia ich wymowy ma wymiar antropologiczno-aksjologiczny. W jego bowiem obrębie sytuował Wysocki ich sens i cel.

21 N. Gorbaniewska w wywiadzie z J. Kaczmarskim, Obława, http://www.kaczmarski.art.pl/

tworczosc/zapowiedzi/oblawa.php [dostęp: 28.07.2014].

22 Utwory wymienionych tutaj tłumaczy znalazły się w zbiorze: W. Wysocki, Piosenki i wiersze, Lublin 1986.

23 Z. Fedecki, Od tłumacza [w:] W. Wysocki, 14 piosenek w przekładach Z. Fedeckiego, War- szawa 1986, s. 5.

Polska recepcja Wysockiego

Rosyjski bard jest niezwykle popularny w Polsce, o czym świadczą nie tylko wspomniane próby przekładów jego utworów na język polski, lecz także fascy- nacje ludzi kultury jego osobą. Jednym z artystów pozostających pod silnym wpływem Wysockiego był Jacek Kaczmarski, który tak wspomina swój pierw- szy kontakt z rosyjskimi bardami:

Tak ich poznałem w latach sześćdziesiątych: Aleksandra Galicza, Bułata Okudżawę i Włodzimierza Wysockiego; ich głosy i ich piosenki śpiewane przez innych, często anoni- mowych wykonawców. Utrwalone na szpulach przemyconych ze Związku Radzieckiego²⁴. W tym samym, pochodzącym z 2000 roku, eseju Kaczmarski pisze o uni- wersalności tekstów ballad rosyjskich bardów, które docierały poza Rosję:

Te piosenki otwierają drzwi domów na całym świecie. Nie wszystkich, oczywiście. Tych, gdzie się wierzy w moc i znaczenie słowa. Domów rosyjskich, ukraińskich, polskich […]²⁵.

Podobny obraz otrzymujemy ze wspomnień Daniela Olbrychskiego, który tak przedstawia fenomen popularności Wysockiego:

Kopia nagranej w sobotę w prywatnym moskiewskim mieszkaniu taśmy, mocno zdarta i nieczytelna po wielokrotnym przegrywaniu, już w poniedziałek docierała do Włady- wostoku. A jakimś jeszcze dziwniejszym sposobem wkrótce trafi ała do niektórych Pola- ków²⁶.

Z przytoczonych wspomnień wynika, że kontakty kulturowe pomiędzy ko- munistyczną Polską i sowiecką Rosją nie zawężały się do kultury ofi cjalnej, że na jej pograniczach ustanawiane były autentyczne relacje twórców odwołują- cych się do wartości pozasystemowych – marzeń przeciętnego człowieka, na- dziei na lepsze życie, wiary w głębokie znaczenie miłości, pamięci o zmarłych i o tragicznej przeszłości z czasów drugiej wojny światowej. Relacje te stanowiły źródło wzajemnych inspiracji.

Jak wynika ze wspomnień polskiego aktora, a prywatnie przyjaciela barda, Wysockiemu była bardzo bliska Polska, którą darzył szczególnym sentymen- tem. Olbrychski eksponuje ten sentyment:

Wołodia bardzo lubił Polskę. Więcej niż lubił. Jego miłość do Polski miała w sobie coś z głębokiej fascynacji, podziwu. Wiem na pewno, że nie była to kurtuazja. Wielbiciele

24 J. Kaczmarski, Jacek Kaczmarski o wielkich bardach: Wysockim, Galiczu i Okudżawie.

„To, kim byłem, zawdzięczam im”, http://wyborcza.pl/1,75475,15775345,Jacek_Kaczmarski_o_

wielkich_bardach__Wysockim__Galiczu.html#ixzz3M7HC94MM [dostęp: 15.12.2014].

25 Ibidem.

26 D. Olbrychski, Wspominki o…, s. 8.

Wysockiego znają ankietę, którą wypełniał jeszcze jako bardzo młody człowiek. Na py- tanie, który kraj najbardziej lubi – rzecz jasna poza Rosją, umiłowaną ojczyzną – bez wahania odpowiedział: POLSKĘ²⁷.

Uczucie to zostało odwzajemnione. Polacy pokochali rosyjskiego barda.

Teksty Wysockiego, przetłumaczone na język polski, wykonywało wielu pol- skich twórców. Obok przywołanego już Jacka Kaczmarskiego warto odnotować powstanie płyty zespołu Projekt Volodia pt. Piosenki W. Wysockiego w 2011 roku. Muzycy na swoim fanpage’u na jednym z portali społecznościowych tak piszą o swojej inspiracji Wysockim:

Projekt Volodia wyrósł na fascynacji twórczością Włodzimierza Wysockiego. […] Mu- zyka Volodii to nie tylko powtarzanie najbardziej znanych kompozycji Wysockiego, ale także ich nowe wersje, oparte jedynie na oryginalnym temacie utworu²⁸.

Kolejną płytą zasługującą na uwagę jest album Pawła Orkisza z piosenkami Wysockiego pt. Ja i tak zabiorę Cię stąd, pochodzący z roku 2012. Na płycie znalazło się 17 utworów Wysockiego we własnym tłumaczeniu ich wykonawcy – Orkisza.

Najgłośniejszym wydarzeniem ostatnich lat było chyba pojawienie się płyty budzącego kontrowersje piosenkarza – Macieja Maleńczuka. Album studyjny pt. Wysocki Maleńczuka ukazał się w roku 2011 nakładem wytwórni muzycznej Warner Music Poland, a wszystkie utwory, które znalazły się na tej płycie, były – podobnie jak w przypadku poprzednio wspomnianego albumu – w przekładzie wykonującego je Maleńczuka. Sam Maleńczuk nie próbuje naśladować ory- ginalnego głosu i stylu Wysockiego. Utwory Wysockiego wykonuje w swoim stylu, odmiennym od stylu rosyjskiego barda. Ta jego płyta spotkała się z uzna- niem krytyków, a nawet została określona jako najlepsza w dotychczasowym dorobku polskiego muzyka. Jak pisze Mirosław Pęczak w recenzji dla tygodnika

„Polityka”:

Bez czołobitności, za to z autorskim pomysłem pokazuje, jak można dziś przywoływać ducha rosyjskiego śpiewającego poety. Nagle słyszymy, że wcale nie trzeba być ani Kacz- marskim, ani Olbrychskim, by się udało²⁹.

Nieco dalej stwierdza krytyk, że Maleńczuk dopasował […] Wysockiego do współczesności³⁰. Fakt, że możliwe było „dopasowanie” utworów rosyjskie- go barda epoki sowieckiej do współczesnej rzeczywistości polskiej, świadczy o uniwersalności tematów poruszanych w twórczości Wysockiego i wielości

27 Ibidem, s. 15.

28 Fanpage zespołu Projekt Volodia, https://www.facebook.com/projektvolodia/info [dostęp:

9.10.2014].

29 M. Pęczak, Jak Wysocki, 4.05.2011, internetowe wydanie tygodnika „Polityka”, http://www.

polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/muzyka/1515416,1,recenzja-plyty-maciej-malenczuk-i- psychodancing-wysocki.read [dostęp: 9.10.2014].

30 Ibidem.

możliwych płaszczyzn interpretacyjnych jego wierszy³¹. Te właśnie jej atrybuty sprawiają, że może ona być aktualna także dzisiaj. Potwierdzają to liczne wyko- nania poezji Wysockiego przez współczesnych polskich artystów.

Mówiąc o polskiej recepcji Wysockiego, warto również wspomnieć o róż- nych inicjatywach kulturalnych – m.in. odbywających się w Polsce festiwalach – poświęconych jego twórczości. Należy do nich, mający w roku 2014 czwar- tą edycję, Festiwal Wołodia Pod Szczelińcem³², któremu patronowało Polskie Radio, a także spektakl krakowskiego Teatru Nowego – pod tytułem Wysocki.

Powrót do ZSRR. Spektakl ten jest projektem Piotra Siekluckiego, który przy- gotował scenariusz, reżyserię, a także wcielił się w postać Wysockiego. Przed- stawiony przez niego bard jest z jednej strony człowiekiem wolnym, można powiedzieć – najbardziej wolnym w zniewolonym społeczeństwie, z drugiej strony jest człowiekiem uzależnionym, pozostającym w nałogu. Jak napisał o tym spektaklu krytyk teatralny – Kamil Reichel:

Sieklucki stworzył niepowtarzalny obraz człowieka płynącego pod prąd – jego Włodzi- mierz Wysocki to człowiek wolny i zniewolony jednocześnie, porywany przez nałóg i nie- pozwalający porwać się biegowi historii³³.

Premiera tego spektaklu odbyła się 8 marca 2014 roku, co potwierdza tylko, że twórczość Wysockiego jest nadal żywa w kulturze i pozostaje tematem inspi- rującym współczesnych polskich artystów.

Mówiąc o polskiej recepcji Wysockiego, nie sposób jeszcze nie wspomnieć o działalności Muzeum Włodzimierza Wysockiego w Koszalinie pod kierow- nictwem Marleny Zimny i organizowanych przez tę instytucję corocznych mię- dzynarodowych spotkaniach z fi lmem dokumentalnym poświęconym biografi i i twórczości barda, odbywających się pod nazwą: Międzynarodowy Festiwal Filmów Dokumentalnych o Włodzimierzu Wysockim „Pasje według Świętego Włodzimierza”.

Konkluzje

Polscy twórcy poezji śpiewanej czerpią świadomie z dorobku bardów rosyj- skich. Dzieje się tak z kilku względów. Po pierwsze, w okresie komunizmu sytu- acja polityczna i społeczna w obu krajach była – choć nie identyczna – jednak

31 Ibidem.

32 Polskie Radio, Konie narowiste pośród gór, czyli festiwal muzyki Wołodii Wysockiego, http://

www.polskieradio.pl/6/13/Artykul/1159004,Konie-narowiste-posrod-gor-czyli-festiwal-muzyki- Wolodii-Wysockiego [dostęp: 20.12.2014].

33 K. Reichel, Car, dwór cara, elita, reszta się nie liczy, http://www.rozswietlamykulture.pl/

refl ektor/2014/05/29/car-dwor-cara-elita-reszta-sie-nie-liczy/ [dostęp: 17.12.2014].

podobna, co sprawiało, że marzenia zarówno twórców, jak i przeciętnych ludzi o innym życiu były niemal identyczne. Po drugie, twórczość bardów rosyjskich epoki sowieckiej, a nade wszystko Władimira Wysockiego i Bułata Okudżawy, miała wymiar uniwersalny. Zawarta w niej problematyka odwołuje czytelnika do wartości uniwersalnych – moralnych, poznawczych, estetycznych. Po trze- cie, twórczość bardów była świadectwem tego, że pomimo silnego oddziaływa- nia doktryny komunistycznej na kulturę możliwa była twórczość niezależna od systemu politycznego – nie tylko daleka od propagandy komunistycznej, ale jednocześnie wskazująca na niezależny od niej sens i cel życia. Dlatego mogła być ona odczytywana przez społeczeństwo zarówno rosyjskie, jak i polskie jako niezgoda na panujący porządek społeczno-polityczny.

Bibliografi a

Literatura podmiotowa i przedmiotowa:

Barańczak S., Ocalone w tłumaczeniu, Kraków 2009.

Fedecki Z., Od tłumacza [w:] W. Wysocki, 14 piosenek w przekładach Z. Fedeckiego, Warszawa 1986.

Legeżyńska A., Tłumacz jako drugi autor [w:] Polska myśl przekładoznawcza. Antologia, P. de Bończa Bukowski, M. Heydel (red.), Kraków 2013.

Lipiński K., Vademecum tłumacza, Kraków 2006.

Okudżawa B., Poezje wybrane, I. Szenfeld (red.), Warszawa 1967.

Okudżawa B., Wiersze i ballady, A. Mandalian (red.), Warszawa 1974.

Okudżawa B., Zamek nadziei, A. Sacharanowa (red.), Kraków 1984.

Olbrychski D., Wspominki o Włodzimierzu Wysockim, Gdańsk 2000.

Papla E., Poeci wobec muzyki, Kraków 2014.

Porębina G., Literatura współczesna (1956–1991) [w:] Historia literatury rosyjskiej 1917–1991, G. Porębina, S. Poręba (red.), Katowice 1994.

Wysocki W., Piosenki i wiersze, Lublin 1986.

Źródła internetowe:

Gorbaniewska N. w wywiadzie z J. Kaczmarskim, Obława, http://www.kaczmarski.art.

pl/tworczosc/zapowiedzi/oblawa.php [dostęp: 28.07.2014].

Historia poezji śpiewanej, http://www.womkat.edu.pl/fi les/standaryzacja/grupa43/m_

schmidt_muzyka/historia_poezji_piewanej.html [dostęp: 7.10.2014].

Kaczmarski J., Jacek Kaczmarski o wielkich bardach: Wysockim, Galiczu i Okudżawie.

„To, kim byłem, zawdzięczam im”, http://wyborcza.pl/1,75475,15775345,Jacek_

Kaczmarski_o_wielkich_bardach__Wysockim__Galiczu.html#ixzz3M7HC94MM [dostęp: 15.12.2014].

Mazur-Mierzwa L., Wybrane zagadnienia z tłumaczenia poezji Bułata Okudżawy na język polski, s. 2, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&

cd=1&ved=0CCIQFjAA&url=http%3A%2F%2Ffi lologija.vukhf.lt%2F6-11%2Fd

oc%2F2.11%2520Lidia%2520Mazur%2520RED.doc&ei=A7aeVKuWHIr6UKvI g6AL&usg=AFQjCNEMDweBce20E2Gn4t0S4zdo-hwPqQ&sig2=MM5B8woa_

J5dDcF2XnIJpw&bvm=bv.82001339,d.d24 [dostęp: 27.12.2014].

Okudżawa B., Trzy miłości, tłum. W. Młynarski, http://j_uhma.republika.pl/okudzawa.

html#30 [dostęp: 10.01.2015].

Okudżawa B., Песенка о моей жизни, http://learnsongs.ru/song/bulat-okudzhava-pe- senka-o-moei-zhizni-67272 [dostęp: 10.01.2015].

Okudżawa B., Прощание с Польшей, http://www.tekstowo.pl/piosenka,bulat_

okudzawa,pozegnanie_polski.html [dostęp: 27.12.2014].

Pęczak M., Jak Wysocki, 4.05.2011, internetowe wydanie tygodnika „Polityka”, http://

www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/muzyka/1515416,1,recenzja-plyty-ma- ciej-malenczuk-i-psychodancing-wysocki.read [dostęp: 9.10.2014].

Polskie Radio, Konie narowiste pośród gór, czyli festiwal muzyki Wołodii Wysockiego, http://www.polskieradio.pl/6/13/Artykul/1159004,Konie-narowiste-posrod-gor- -czyli-festiwal-muzyki-Wolodii-Wysockiego [dostęp: 20.12.2014].

Projekt Volodia (fanpage zespołu), https://www.facebook.com/projektvolodia/info [do- stęp: 9.10.2014].

Reichel K., Car, dwór cara, elita, reszta się nie liczy, http://www.rozswietlamykulture.pl/

refl ektor/2014/05/29/car-dwor-cara-elita-reszta-sie-nie-liczy/ [dostęp: 17.12.2014].