© Copyright by Kaja Kaźmierska i Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Recenzje: prof. Janusz Mucha prof. Andrzej Piotrowski
Książka dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego i Uniwersytet Łódzki
Redakcja wydawnicza: Renata Witkowska Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak II korekta: Anna Grochowska-Piróg Projekt okładki: Monika Galant
ISBN 978-83-60490-53-2
KRAKÓW 2008
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
Jak dotrzeć – i czy trzeba – do tego podziemnego świata pamięci, która śpi i czeka na zbudzenie, Na łaskę zgody z tym, co się zdarzyło...
Julia Hartwig
Spis treści
Wstęp . . . . 11
Część I Biograficzne, społeczne i historyczne wymiary powrotu do miejsca urodzenia Rozdział I Biograficzne aspekty powrotu do miejsca urodzenia . . . . 25
1 . Dlaczego powrót? . . . . 25
2 . Ciągłość – tożsamość – wspomnienie . . . . 36
3 . Miejsce – ojczyzna – zakorzenienie . . . . 50
4 . Powrót jako podróż – pielgrzymowanie . . . . 66
Rozdział II Ramy społeczne pamięci . . . . 73
1 . Pamięć jako forma praktyki kulturowej . . . . 75
1 .1 . Nostalgia i pamięć archiwalna . . . . 75
1 .2 . Punkty pamięci . . . . 78
1 .3 . Demokratyzacja pamięci . . . . 81
2 . Niepamięć . . . . 83
3 . Pamięć zbiorowa, społeczna i biograficzna . . . . 86
3 .1 . Symetria bądź asymetria pamięci zbiorowej i biograficznej . . . . 88
3 .2 . Paradoks pamięci biograficznej . . . . 89
Rozdział III Pamięć polska a relacje polsko-żydowskie . . . . 95
1 . Wprowadzenie do problematyki . . . . 95
2 . Kilka uwag o obcości i antysemityzmie . . . . 100
3 . Czas wojny . . . . 113
3 .1 . Bycie świadkiem . . . . 113
3 .2 . Separacja wojennego losu Polaków i Żydów . . . . 118
3 .3 . Ratowanie Żydów przez Polaków . . . . 121
3 .4 . Przejęcie „pożydowskiego” mienia . . . . 125
8
4 . Stosunki polsko-żydowskie po wojnie . . . . 129
4 .1 . Zagłada w powojennej pamięci zbiorowej Polaków . . . . 130
4 .2 . Stereotyp Żyda-komunisty . . . . 138
5 . Żydowskie lieux de memoire w polskim milieu de memoire . . . . 144
Rozdział IV Pamięć żydowska . . . . 163
1 . Powojenny powrót . . . . 164
2 . Pamięć izraelska . . . . 173
3 . Pamięć amerykańska . . . . 196
4 . Pamięć diaspory . . . . 204
Część II Powrót-podróż do miejsc urodzenia w tekstach biograficznych Uwagi wstępne . . . . 212
Rozdział V Henryk Grynberg i Aharon Appelfeld – przykłady opowieści biograficznej . . . . 213
1 . Dziedzictwo jako opowieść o własnej biografii . . . . 215
1 .1 . Rozmowy z mieszkańcami . . . . 218
1 .2 . Dobra i zła pamięć – narracja i milczenie . . . . 219
1 .3 . Doświadczenie Grynberga . . . . 229
1 .4 . „Odkrywanie prawdy” . . . . 232
2 . Aharon Appelfeld – pogrzebany dom . . . . 236
2 .1 . Między dobrą a złą pamięcią . . . . 236
2 .2 . Miejsce dobrej pamięci w interpretacji doświadczeń biograficznych . . . . . 240
3 . Grynberg i Appelfeld – cechy wspólne obu przypadków . . . . 242
3 .1 . Przywłaszczanie mienia żydowskiego . . . . 242
3 .2 . Wspomnienia i żałoba po bliskich – zakorzenienie we wspomnieniach . . 246 4 . Spotkanie ze społecznością lokalną a praca pośrednicząca . . . . 248
Rozdział VI Powrót przez historię miejsca . . . . 259
1 . Przypadek Shimona Redlicha . . . . 259
2 . Przykłady innych tekstów o charakterze biograficznym . . . . 270
2 .1 . Powroty a generacyjne ulokowanie . . . . 271
2 .2 . Sposoby budowania opowieści . . . . 280
Rozdział VII Podróże-powroty w wywiadach biograficzno-narracyjnych z mieszkańcami Izraela . . . . 283
1 . Charakterystyka zebranego materiału . . . . 283
Spis treści
9
2 . Podróż . . . . 292
2 .1 . Podróże z okresu PRL-u . . . . 292
2 .2 . Podróże z młodzieżą izraelską . . . . 295
2 .3 . Podróże osobiste . . . . 296
3 . Język . . . . 298
3 .1 . Kompetencje językowe narratorów . . . . 298
3 .2 . Nauka języka hebrajskiego . . . . 300
3 .3 . Przybieranie nowych imion . . . . 302
3 .4 . Doświadczenie „porzucenia” języka – współczesna perspektywa . . . . 305
4 . Tożsamość . . . . 308
4 .1 . Tożsamość po przyjeździe do erec Israel . . . . 308
4 .2 . Problem tożsamości dziś . . . . 313
4 .3 . Stereotypy . . . . 316
5 . Zagłada . . . . 320
5 .1 . Stosunek do miejsc Zagłady . . . . 320
5 .2 . Żałoba po bliskich . . . . 322
5 .3 . Przekaz międzygeneracyjny . . . . 324
6 . Pamięć . . . . 327
6 .1 . Wymiary budowania wspomnień . . . . 327
6 .2 . Traumatyczne przeżycia – złe wspomnienia . . . . 330
6 .3 . Budowanie przestrzeni dla dobrych wspomnień . . . . 332
6 .4 . Zakorzenienie w pamięci miejsca . . . . 334
Rozdział VIII Powrót w doświadczeniu biograficznym – analiza przypadków . . . . 337
1 . Estera – proces powrotu . . . . 338
2 . Sara – marginalność . . . . 350
3 . Rut – zakorzenienie w kulturze polskiej . . . . 361
4 . Chana – ambiwalencja i zakorzenienie . . . . 370
5 . Procesualność – czas – praca biograficzna . . . . 376
6 . Etapowość pracy nad biografią . . . . 378
7 . Indywidualny i zbiorowy wymiar powrotu . . . . 382
8 . „Polskość” i izraelskość w biografii – budowanie bilansu . . . . 385
9 . Raz jeszcze o marginalności . . . . 387
Zakończenie . . . . 391
Literatura cytowana i wykorzystana . . . . 395
Spis tabel, rysunków i fotografii . . . . 409
Indeks pojęć . . . . 410
Summary . . . . 414
Spis treści
Wstęp
Ogarnia nagle człowieka poczucie nieodpartej koniecz
ności – musi wyruszyć. Co więcej, musi wyruszyć w określonym kierunku. Jest to zatem konieczność po
dwójna: trzeba wyruszyć i trzeba wiedzieć dokąd.
David Herbert Lawrence
Lata dziewięćdziesiąte minionego stulecia zapisały się w świadomości społe- czeństw Europy Środkowo-Wschodniej jako okres przełomu i radykalnych zmian, które objęły wszystkie istotne wymiary życia społecznego . Zafascynowani ich in- tensywnością i jakością postrzegamy je zazwyczaj jako proces odnoszący się przede wszystkim do społeczeństw tych zmian doświadczających . Tymczasem upadek systemu komunistycznego nie tylko otworzył nam nowe możliwości, lecz także zainicjował wiele procesów będących udziałem społeczeństw zachodnich . Jednym z nich jest zjawisko podróży do stron rodzinnych osób urodzonych w Europie Środkowo-Wschodniej, które w wyniku działań wojennych i powojennych zmian granic były zmuszone opuścić kraj pochodzenia .
Na całym obszarze Europy Wschodniej mniejszości narodowe – bez względu na to, czy po- nosiły odpowiedzialność za tarcia między poszczególnymi społecznościami, czy też nie – zostały po prostu mechanicznie poprzestawiane . Z punktu widzenia współczesnych rządów ( . . .) przyjęto rozwiązania niezwykle proste i eleganckie . Koszty poniesione przez ludzi były jednak straszliwe (Davies 1991, s . 640-641) .
Konsekwencją tych „prostych i eleganckich” rozwiązań stały się masowe prze- siedlenia ludności . Część z nich, jak na przykład przesiedlenia Niemców z terenów powojennej Polski, była dokonywana przymusowo, na mocy stosownych ustaleń . Niektóre były rezultatem własnych decyzji poszczególnych osób i całych społecz- ności, podjętych pod wpływem przymusu sytuacyjnego (Kersten 1994)
1, kiedy to przesiedlano się mimo braku konkretnych rozporządzeń zmuszających do opusz-
1
Chodzi tu o określenie przyczyny przesiedleń . Przymus sytuacyjny dotyczy okoliczności, w któ-
rych decyzja o wyjeździe „podejmowana jest w sytuacji zagrażającej biologicznej lub społecznej egzy-
stencji, pod wpływem realnie istniejącej lub przewidywanej deprywacji” (Kersten 1994, s . 5) .
12
czenia stron rodzinnych . Jednak warunki społeczno-polityczne nakazywały zdefi- niowanie sytuacji w kategoriach zagrożenia własnej wolności i tożsamości naro- dowej . Przykładem takiego przesiedlenia było opuszczenie Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej przez większość zamieszkujących te tereny Polaków . Wreszcie przesiedlenie mogło się wiązać z kolektywną definicją własnej sytuacji biograficz- nej i charakterem wojennych doświadczeń . Przykładem mogą być ocaleni z Zagła- dy Żydzi, którzy opuszczali Polskę, postrzegając ją jako miejsce tragedii własnego narodu, w tym najbliższych . Jednym ze sposobów zatarcia pamięci o traumatycz- nych doświadczeniach stało się zerwanie więzi z miejscem . Dążenie to zostało wzmocnione przez często nieprzychylny lub wręcz wrogi stosunek społeczeństwa polskiego oraz perspektywę powstania państwa Izrael .
Krystyna Kersten (tamże) nazwała wiek XX „stuleciem przesiedleńców”, bo- wiem mimo że przesiedlenia dużych grup ludności są trwałym elementem życia społecznego, to właśnie w minionym stuleciu zjawisko to było nadzwyczaj inten- sywne, głównie z powodu konfliktów zbrojnych . Chociaż tłem dalszych rozważań jest tu druga wojna światowa, należy pamiętać, że konflikty te i związane z nimi przesiedlenia, wysiedlenia oraz ucieczki, a więc także ich biograficzne i społeczne konsekwencje, trwały przez cały wiek XX i ciągle pozostają udziałem naszego stu- lecia .
Punktem wyjścia moich rozważań są zatem okoliczności historyczne: po pierwsze, czas wojny i powojenne przesiedlenia/wysiedlenia/emigracje, które na poziomie jednostkowych biografii były doświadczane jako opuszczenie stron ro- dzinnych; po drugie, przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku – otwarcie granic Europy Środkowo-Wschodniej, umożliwiające podróże do stron rodzinnych, często po kilkudziesięcioletnim okresie przestrzennej izolacji . Upa- dek systemu komunistycznego umożliwił zniesienie ograniczeń, a podróże takie stały się wręcz masowe i zasługują dziś na miano zjawiska społecznego . Dotyczy ono obecnie zarówno obywateli Zachodu, jak i mieszkańców Europy Środkowo- -Wschodniej . Po zlikwidowaniu żelaznej kurtyny mogą się oni swobodnie poru- szać po terenach przedwojennych Kresów Wschodnich, będących do niedawna republikami ZSRR, które teraz zyskały status niepodległych państw . Zmiana wa- runków politycznych przekształciła również w pewnym sensie perspektywę bio- graficzną osób podróżujących, których moralne prawo do identyfikacji ze strona- mi rodzinnymi zostało społecznie zaakceptowane . Sytuacja taka dotyczy na przykład polskich kresowiaków, którzy dopiero po 1989 roku zaczęli otwarcie mó- wić o swoich wojennych doświadczeniach i korzeniach . Problem ten analizowa- łam w badaniach nad narracjami na temat wojennych biografii osób, które przeży- ły wojnę na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (Kaźmierska 1999) . Wywiady narracyjne zbierałam w latach 1991-1993, a więc zaledwie dwa-trzy lata po wprowadzeniu problematyki Kresów Wschodnich i ich najnowszej historii do dyskursu publicznego . Narratorzy, opowiadając o własnych doświadczeniach wo-
Wstęp
13 jennych, posługiwali się często rozbudowanymi strukturami argumentacyjnymi, wyjaśniającymi czy wręcz uprawomocniającymi zarówno treść, jak i jakość ich doświadczeń, ponieważ niejednokrotnie były one sprzeczne z oficjalnym, zideolo- gizowanym przez system komunistyczny obrazem wojny . Dziś sytuacja jest inna . Kresowe doświadczenie wojny stało się częścią kanonu składającego się na kolek- tywny obraz minionych zdarzeń, tak jak uznana została rola Kresów w kształtowa- niu znaczącego aspektu polskiej tożsamości . Okoliczności te sprawiły, że w przy- padku kresowiaków indywidualny motyw podróży do stron rodzinnych nie tylko został wzmocniony, ale także często wzbogacony o wymiar działań zbiorowych, na przykład podejmowanych zbiorowych wysiłków na rzecz dawnej rodzinnej miej- scowości, akcji wspierania pozostałych tam rodaków (Kabzińska 2000) . Przypa- dek polskich kresowiaków odwiedzających rodzinne strony to tylko jeden z przy- kładów takich podróży . Jeśli będziemy analizować problem z perspektywy społeczeństwa polskiego, to społeczna akceptacja i zrozumienie tych działań oka- żą się tu największe . W innych jednak przypadkach, choćby Niemców lub Żydów, postrzeganie takiej aktywności z polskiej perspektywy jest już bardziej złożone .
Sytuacja biograficzna Niemców jest podobna do Polaków, ponieważ i jedni, i drudzy musieli porzucić swoje Kresy Wschodnie . Z perspektywy polskiej jest ona zaś różna w wymiarze historii społecznego dyskursu na temat utraty stron rodzinnych . Aktywność Niemców była/jest postrzegana przede wszystkim w wy- miarze politycznym, a nie biograficznym
2. Z kolei społeczeństwo niemieckie dużo wcześniej niż nasze (co wiązało się z sytuacją polityczną) utwierdzało wypędzo- nych w poczuciu posiadania moralnego prawa do identyfikacji ze stronami ro- dzinnymi . W jeszcze bardziej złożonej sytuacji znajdują się Żydzi, dla których od- wiedzenie stron rodzinnych stanowi doświadczenie szczególne, a społeczna percepcja takich działań jest niejednokrotnie kształtowana przez wzajemne ste- reotypy i uprzedzenia .
Do tej pory konsekwentnie używałam określenia „podróż do stron rodzin- nych” . Jednak przedmiotem mojej pracy nie jest analiza aktu podróży jako takiej, lecz procesu, w którym podróż staje się jednym z jego elementów . Proces ów został przez samych nosicieli biografii nazwany powrotem . Chcę pokazać, że powrót do
2
Można tu wskazać na pewne zróżnicowanie postaw ze względu na wspólnotę doświadczenia . Zarówno we wspomnianych narracjach kresowiaków, jak i w innych publikacjach (por . Wypędzeni ze Wschodu 2001) mieszkańcy byłych Kresów Wschodnich postrzegają los wysiedlonych Niemców w perspektywie doświadczeń biograficznych . Wsparta własnymi przeżyciami empatia rodzi przyzwo- lenie na budowanie sentymentu dawnych mieszkańców Ziem Zachodnich wobec ich miejsca urodze- nia . W przypadku więc polskich kresowiaków interpretacja biograficzna często przeważa nad poli- tyczną . Z drugiej strony nie należy zapominać, że na przełomie XX i XXI wieku problem wypędzonych stał się przedmiotem nie tylko lokalnej (niemieckiej), ale także międzynarodowej debaty (Pamięć Wy
pędzonych 2003) publicznej . Jej tematem są zarówno kwestie związane z pamięcią zbiorową, jak i kon- kretne działania, na przykład próby restytucji własności .
Wstęp
14
stron rodzinnych jest sekwencją rozciągniętych w biograficznym i społecznym czasie doświadczeń, w których wymiar indywidualny przeplata się z kolektyw- nym . Punktem wyjścia w moich rozważaniach jest wyznaczenie uniwersalnych dla wszystkich, powracających okoliczności, w jakich przeżywa się powrót . Skła- dają się na nie wspólne generacyjne doświadczenia wpisane w konkretne wydarze- nia historyczne oraz określone prawidłowości interpretacji własnej biografii, bu- dowane z perspektywy tej fazy cyklu życia, którą określa się jako późną dorosłość i starość .
Należy od razu zaznaczyć, że owa uniwersalność dotyczy określonej i wciąż – w moim odczuciu – niemałej części społeczeństwa współczesnego, którą lepiej da się scharakteryzować za pomocą „tradycyjnych”, a nie ponowoczesnych atrybu- tów . Nie są to więc ludzie wyróżniający się brakiem tożsamości, niespójnością i niekonsekwencją postępowania, fragmentarycznością i epizodycznością rozma- itych sfer aktywności (Bauman 1993) . Przeciwnie, mam tu na myśli osoby, które kolektywny wymiar tożsamości budują na podstawie identyfikacji etnicznych czy narodowych, które poszukują stałych punktów odniesienia do definiowania do- świadczeń związanych z własnym życiorysem, a poczucie zakorzenienia postrze- gają jako jedną z fundamentalnych potrzeb biograficznych . Nawet w dobie pono- woczesności kultura wciąż dostarcza tu bogate instrumentarium umożliwiające budowanie więzi z miejscem urodzenia, nostalgii wobec przeszłości, przymusu powrotu do korzeni, czyli poszukiwania pozytywnej odpowiedzi na pytanie: „Skąd pochodzę”?
„Miejsca istnieją w rozmaitej skali . Na jednym jej krańcu znajduje się ulubiony fotel, na przeciwnym cała ziemia . Ważnym typem miejsca pośrodku tej skali są rodzinne strony” (Tuan 1987, s . 189) . Chociaż owo poczucie wyjątkowości stron rodzinnych towarzyszy człowiekowi przez całe życie, to może być ono wzmocnio- ne przez różne doświadczenia w jego biografii, a szczególne znaczenie przybiera w wieku starszym, kiedy nie tylko chętniej powraca się do wspomnień dzieciństwa i młodości, ale też coraz łatwiej przywołuje się odległe zdarzenia . Pamięć długofa- lowa wyostrza się właśnie w tej fazie cyklu życia . Te mechanizmy psychologiczne są wzmacniane potrzebą postrzegania biografii jako spójnej całości złożonej z ko- lejnych, dających się zidentyfikować etapów . Powrót do miejsc dzieciństwa staje się w tym kontekście symbolicznym powrotem do źródeł, zatoczeniem kręgu do- pełniającego interpretację własnego życia . Można powiedzieć, że dla osób, który- mi zajmę się w tej pracy, potrzeba uporządkowania własnej biografii jest tak po- wszechna jak potrzeba powrotu do stron rodzinnych . Ta druga służy zresztą tej pierwszej . Jednak jej realizacja często nie jest prosta, wymaga bowiem ponownej konfrontacji z przeszłością i przez jej pryzmat zmierzenia się z teraźniejszością .
Chociaż bezpośrednim punktem odniesienia jest powrót do miejsca urodze-
nia, a ogólną ramą społeczno-historyczną procesy przesiedleń i migracji, to trzeba
podkreślić, że przypadek ten pozostaje jednym z wariantów szerszego problemu .
Wstęp
15 Jest nim potrzeba postrzegania własnej biografii jako spójnej całości, co w końco- wej jej fazie jest wyrażane jako chęć „domknięcia”, „zatoczenia koła” . Jak już wspo- mniałam, chęć ta krystalizuje się najpełniej w wieku starszym i – należy dodać – jest odczuwana z różną intensywnością, kształtowaną przez typ doświadczeń biograficznych . I tak, jeśli w przypadku jednych potrzeba ta w ogóle nie jest pro- blematyzowana, to przez innych jest ona definiowana jako niezaspokojone pra- gnienie, niedokonana powinność . Dzieje się tak wówczas, gdy mamy do czynienia z „pękniętą”, to jest zakłócona biografią, w której poczucie ciągłości doświadczeń biograficznych zostało zmącone
3. Wpisany w naszą kulturę wzór ciągłości wyraża- jący się zarówno w oczekiwaniu zintegrowania osobistych doświadczeń, jak i po- koleniowej ciągłości (w każdym z tych wymiarów brak pamięci uznaje się za pato- logię) prowadzi do psychologicznie, a także kulturowo uwarunkowanego oczekiwania wobec obrazu własnej biografii . Jest nim umiejętność zbudowania symbolicznej relacji między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością . Wycho- wani w kulturze czasu historycznego, a więc linearnego, mamy poczucie jego upływu i nieodwracalności . Zarazem jednak powrót do przeszłości, czyli do wspo- mnień, do świata zakodowanego w pamięci, przydaje biografii alinearności . Sięga- my tu do bogatych zasobów uniwersum symbolicznego odnoszącego się do sfery sacrum, której jednym z atrybutów jest właśnie odwracalność . Rzecz w tym, aby w biograficznych interpretacjach można było połączyć te dwa przeciwstawne po- rządki, tak by – mówiąc inaczej – przemierzając linię życia, mieć/móc do czego powracać . Jeśli taka możliwość zostanie człowiekowi odebrana, problem biogra- ficznej spójności staje się nie tylko powinnością, ale także przymusem zmierzenia się z trudnym, bo zakłóconym procesem jej budowania . Stwierdzenie to traktuję jako punkt wyjścia dla dalszych rozważań .
Powróćmy do przedstawianej w pracy problematyki . Jak widać, dwie okolicz- ności dynamizują proces powrotu: określona faza cyklu życia i związane z nim doświadczenia wspierające poczucie tożsamości oraz historyczno-społeczne oko- liczności wzmacniające poczucie (często niezawinionego) zerwania więzi z miej- scem . Kolektywny wymiar przeżywanych doświadczeń wyraźnie kształtuje tu ich indywidualne przeżywanie i interpretację . Moim zamierzeniem jest zatem poka- zanie tych wzajemnych uwarunkowań . Charakteryzując wspólne dla wszystkich powracających cechy doświadczeń biograficznych, dokonam w następnym kroku ich kontekstualizacji, pokazując, jak w biografiach konkretnych osób należących do określonej społeczności realizuje się proces powrotu w wymiarze indywidual- nych i kolektywnych odniesień .
3
Sytuację tę można porównać do zróżnicowanej intensywności procesu biograficznego i zbioro- wego definiowania tożsamości narodowej . Inaczej realizuje się on w odniesieniu do, na przykład, mieszkańców Polski centralnej, a inaczej mieszkańców obszaru wieloetnicznego i wielokulturowego pogranicza, gdzie identyfikacje narodowe i etniczne często są podstawowym elementem modelują- cym ład interakcyjny .
Wstęp
16
Wypada zgodzić się ze stwierdzeniem, że powrót jest zawsze zjawiskiem mono- etnicznym (Redlich 2002), czyli zazwyczaj podejmowanym z pozycji określonych identyfikacji narodowych i – co za tym idzie – swoistej interpretacji przeszłości, kolektywnego wymiaru tożsamości itp . Rozważając tę problematykę, miałam więc do wyboru dwie strategie: dokonanie analizy porównawczej powrotów (na przy- kład Polaków, Niemców, Żydów, Ukraińców itp .) bądź też opis jednego z nich . Po wstępnej analizie zdecydowałam się na drugą strategię ze względu na trzy okolicz- ności . Po pierwsze, uwarunkowania wynikające z monoetniczności tego doświad- czenia wymagają szczegółowej charakterystyki zarówno zbiorowej, jak i indywi- dualnej przestrzeni społecznej, w której proces ów się rozgrywa, co sprawia, że powrót danej zbiorowości staje się tematem samym w sobie . Po drugie, koncentra- cja na jednym przypadku umożliwia jego wielowymiarowy, pogłębiony opis . Per- spektywa ta – można by ją nazwać opisem typu antropologicznego – jest mi bliska . Wreszcie po trzecie, wybór powrotów Żydów był rezultatem konkretyzacji moich zainteresowań, które pojawiły się w trakcie pracy nad narracjami dotyczącymi do- świadczeń wojennych mieszkańców byłych Kresów Wschodnich, choć wtedy jesz- cze nie podjęłam badań problematyki żydowskiej . Wstępna praca nad tym przy- padkiem ostatecznie utwierdziła mnie w przekonaniu, że jest to wystarczający materiał na książkę, ponieważ zarówno w wymiarze doświadczeń biograficznych, jak i ich kolektywnych interpretacji problem jest dość skomplikowany i wymaga systematycznego wykładu . Muszę tu jednak zaznaczyć, że wkraczam w nową dla siebie problematykę, studia nad Zagładą stanowią bowiem odrębny, czyli wyspe- cjalizowany i instytucjonalnie umocowany obszar, po którym poruszam się nie jako znawca problematyki, lecz jako socjolog poszukujący materiału dla swojej pracy . Innymi słowy, to nie Zagłada jako taka, ale procesy biograficzne ukształto- wane przez to doświadczenie są głównym punktem odniesienia w moich rozważa- niach . Będę się więc starała pokazać, co składa się na specyfikę powrotów żydow- skich . Zarazem jednak chcę wyjaśnić, w jakim wymiarze powroty Żydów wpisują się w uniwersalny schemat związany z kulturowo ukształtowanym doświadcza- niem własnej biografii . Wyprzedzając dalsze rozważania, można stwierdzić, że uniwersalność powrotu zderza się tu ze specyfiką doświadczenia biograficznego i zbiorowego . Innymi słowy, traumatyczne doświadczenia przeszłości żydowskiej w zasadzie nie sprzyjają powrotowi, jednak mimo to jest on podejmowany ze względu na potrzebę domknięcia biografii, weryfikacji jej ciągłości .
Celem tej pracy jest zatem opis konkretnego przypadku . Zamierzam pokazać, jakie okoliczności kształtują doświadczenie powrotu, jakie są jego kulturowe i spo- łeczne uwarunkowania, jakich strategii interpretacyjnych używają powracający, korzystając z określonych zasobów uniwersum symbolicznego do opisu doświad- czeń biograficznych . Zarazem chcę też pokazać uniwersalność powrotu jako pro- cesu swoistego dla określonych uwarunkowań biograficznych . Właśnie owa pro- cesualność, a nie akcydentalność doświadczenia jest jedną z podstawowych
Wstęp
17 prawidłowości . Mam więc zamiar przedstawić przypadek Żydów w kontekście procesualności doświadczenia, które charakteryzuje – powtórzmy raz jeszcze – tych, którzy poszukują stałych punktów orientacji dla tożsamości i mają potrzebę postrzegania biografii jako spójnej całości . Wreszcie moim celem jest pokazanie wymienionych zjawisk na tle określonego trendu kultury współczesnej, który daje przyzwolenie na budowanie więzi wobec przeszłości . Paradoksalnie bowiem w czasie zmiennej i niezorientowanej na stabilne systemy odniesień ponowocze- sności możemy obserwować zarazem fascynację przeszłością oraz nostalgię za czasem minionym .
Konstrukcja książki zakłada zrealizowanie wskazanych celów i chociaż możli- we jest sięgnięcie do każdego z poszczególnych rozdziałów, ich układ – w moim zamierzeniu – ma prowadzić od ogólnej perspektywy do konkretu, a kolejne roz- ważania powinny być konsekwencją poprzednich . Zamysł ten służy nie tylko upo- rządkowaniu wykładu, lecz przede wszystkim wyznaczeniu epistemologicznych ram mojego projektu . Punktem wyjścia jest tu bowiem wyznaczenie formalnych cech biografii rozumianej jako proces interpretacji życiowych doświadczeń . Na- stępnie owe uniwersalne zależności zostaną wypełnione treścią, to jest analizą konkretnego przypadku . Nie chodzi tu jednak o prostą ilustrację tez teoretycz- nych . Moim zadaniem jest przejście, używając języka Anselma Straussa, od teorii formalnej do substancjalnej, w której rozważany empirycznie przypadek staje się
„samodzielnym” podmiotem badania ze względu na jego złożoność . Innymi sło- wy, choć punktem wyjścia są dla mnie określone uniwersalne cechy biografii, przedmiotem moich zainteresowań będzie eksploracja biografii konkretnej spo- łeczności
4.
Ponieważ powrót jest procesem, a więc sekwencją określonych doświadczeń i zdarzeń uwarunkowanych z kolei swoistymi okolicznościami, trudno jest niekie- dy zachować dyscyplinę wykładu . Dlatego czasem umieszczam zapowiedzi rozwi- nięcia tematu, który w danym miejscu jedynie wzmiankuję, aby omówić go dalej . Będę też odwoływać się do tego, co już wcześniej powiedziałam, tak jak w zabawie z powtarzaniem w odpowiedniej kolejności słów i dodawaniem następnego . Se- kwencyjność omawianych przeze mnie doświadczeń wymaga niekiedy takiego powtórzenia, aby kolejny element pasował do całości .
Książka składa się z ośmiu rozdziałów podzielonych na dwie części . Pierwsza z nich jest zatytułowana „Biograficzne, społeczne i historyczne wymiary powrotu
4
Trzeba, oczywiście, pamiętać, że na podstawie teorii ugruntowanej Anselm Strauss (1997) po- stuluje najpierw budowanie teorii substancjalnej, opartej na empirii, a następnie, poprzez wywiedzio- ne z poziomu substancjalnego kategorie, budowanie teorii formalnej . Chociaż tutaj kierunek jest od- wrotny, odnoszę się do tego porównania przede wszystkim po to, aby podkreślić znaczenie poziomu substancjalnego . W mojej pracy przypadek żydowski traktuję właśnie w tych kategoriach, a więc nie jest to „jakaś” ilustracja, lecz problem badawczo „gęsty”, zapewniający typologiczną reprezentatyw- ność .
Wstęp
18
do miejsca urodzenia” . W rozdziale I koncentruję się na aspekcie biograficznym doświadczenia powrotu . Na wstępie wyjaśniam znaczenie słowa „powrót”, które, będąc określeniem używanym przez nosicieli biografii, raczej służy jako metafora, a nie dosłowny opis . Celem tego rozdziału jest wyróżnienie najważniejszych uni- wersalnych uwarunkowań związanych z interpretacją doświadczeń biograficznych w kontekście tworzenia ich życiowego bilansu oraz przeżywania powrotu . Na uwarunkowania te składają się trzy triady . Pierwsza to: „ciągłość – tożsamość – wspomnienie”, w której najważniejsze są aspekty tożsamości sprzyjające budowa- niu i zachowaniu poczucia ciągłości w biografii . Ze względu na interesującą mnie problematykę głównym elementem podtrzymywania tej ciągłości jest wspomnie- nie . Druga triada to: „miejsce – ojczyzna – zakorzenienie” . Zwracam tu uwagę na ukształtowane przez kulturę strategie budowania relacji z przestrzenią, którą dzię- ki bogatym zasobom środków symbolicznych postrzega się jako biograficznie ważną, dającą oparcie w budowaniu własnych i kolektywnych identyfikacji . Wresz- cie trzecia triada: „powrót – podróż – pielgrzymowanie” nawiązuje bezpośrednio do rozważanej problematyki . Poszukuję tu odpowiedniej formuły służącej do opi- sania doświadczeń biograficznych czasu podróży do miejsca urodzenia . W dobie masowości podróżowania, zdynamizowania ruchu turystycznego, powrót wymy- ka się kategoriom najczęściej używanym do opisu współczesnego podróżującego . Można go najlepiej scharakteryzować przez odniesienie do cech formalnych piel- grzymowania .
O ile w rozdziale I próbuję odtworzyć indywidualną interpretację biografii, o ty- le w rozdziale II koncentruję się na wymiarze kolektywnym . W odniesieniu do roz- ważanej tu problematyki tworzy go pamięć zbiorowa . Pokazuję więc podstawowe mechanizmy kształtowania się pamięci zbiorowej, społecznej i biograficznej oraz ich wzajemne relacje . Przede wszystkim jednak zwracam uwagę na odnowienie zainte- resowania przeszłością i traktowanie pamięci jako formy praktyki kulturowej . Pod- kreślam też znaczenie niepamięci – równie ważne w kontekście podejmowanej pro- blematyki . Przywołane okoliczności tworzą tło rozważań na temat powrotu, którym jest specyficzny klimat społeczny, kulturowy i intelektualny – klimat dyskursu o przeszłości, nobilitujący świadków zdarzeń w związku z demokratyzacją pamięci .
W rozdziale III i IV odnoszę się do pamięci polskiej i żydowskiej . Nie chodzi tu
o analizę pełnego ich zasobu . Koncentruję się jedynie na kwestiach, w moim od-
czuciu, ważnych w odniesieniu do relacji polsko-żydowskich w wymiarze ich
wpływu na proces powrotu . W przypadku pamięci polskiej (rozdz . III) po wyzna-
czeniu ogólnych ram tych stosunków (omawiam pokrótce problem obcości i anty-
semityzmu) szczególną uwagę poświęcam czasowi wojny oraz okresowi powojen-
nemu . Zarysowanie tego tła jest niezbędne do skontekstualizowania procesu
powrotu . Myślę tu o doświadczeniach i pamięci o nich – zarówno powracających,
jak i będących świadkami takich powrotów, czyli społeczeństwa polskiego, a ściślej
społeczności lokalnych . Rozdział IV traktuje o pamięci żydowskiej . Przedstawiam
Wstęp
19 ją, rozpoczynając od okresu powojennego, zakładam bowiem, że, przynajmniej w ogólnym zarysie, trajektoria wojennych losów Żydów jest znana . Staram się więc niejako odtworzyć kolektywny obraz pokolenia dziś powracającego przez opisanie realiów wczesnopowojennego życia w Polsce, emigracji do Palestyny/Izraela oraz pamięci izraelskiej kształtującej dyskurs na temat wojny i wspierającej ideologię nowo powstałego państwa .
Tak więc w pierwszych czterech rozdziałach przedstawiam zasoby, z których mniej lub bardziej intencjonalnie korzystają powracający, interpretując własne do- świadczenia bądź też działania i zachowania innych .
W drugiej części pracy, zatytułowanej „Powrót-podróż do miejsc urodzenia w tekstach biograficznych”, przedstawiam analizę wybranych tekstów mających charakter relacji biograficznych . Jednocześnie formuła biograficzności zostaje tu znacznie poszerzona, ponieważ przedmiotem mojego zainteresowania w rozdzia- łach V i VI staną się nie tylko typowe relacje autobiograficzne . W rozdziale VII i VIII analizuję materiał własny – wywiady biograficzno-narracyjne przeprowa- dzone przeze mnie z mieszkańcami Izraela, którzy odbyli podróż-powrót do miej- sca urodzenia . Zawarte w części II analizy prowadzą do wyznaczenia biograficz- nych etapów procesu powrotu, jego cech wspólnych dla wszystkich powracających Żydów oraz specyficznych dla poszczególnych doświadczeń uwarunkowanych konkretną biografią . Integralną częścią tego procesu jest charakter związków mię- dzy osobą powracającą a lokalnym środowiskiem, który przedstawiam, odwołując się do różnych materiałów .
Wykorzystany w książce materiał empiryczny pochodzi z kilku źródeł . Główną część stanowi 20 zebranych przeze mnie wywiadów narracyjno-biograficznych, przeprowadzonych w Izraelu w 2004 roku z osobami, które wyjechały z Polski po wojnie . Szczegółową charakterystykę narratorów i okoliczności towarzyszących procesowi zbierania wywiadów przedstawiłam w rozdziale VII .
Drugim zasobem są publikowane wspomnienia biograficzne oraz inne teksty kultury, które, choć nie są autobiografiami sensu stricto, stanowią swoisty sposób budowania narracji o własnych doświadczeniach biograficznych, na przykład przez opowieści o historii innych . Te nietypowe biograficznie materiały włączyłam do swoich rozważań, aby pokazać, że również one mogą zawierać ważny „poten- cjał” biograficzny, a tym samym nadają się do analizy czy wręcz zasługują na nią i jako takie nie powinny być przez badacza lekceważone
5. Do kwestii tych szczegó- łowo odnoszę się w rozdziałach V i VI .
Dwa wskazane źródła stanowią podstawowy zasób materiału empirycznego . W przypadku publikowanych tekstów kultury musiałam, rzecz jasna, dokonać
5
Kilkakrotnie uczestniczyłam w warsztatach badawczych prowadzonych przez Fritza Schützego, gdzie oprócz klasycznych wywiadów narracyjnych czy fragmentów pisanej autobiografii analizowali- śmy fragmenty literatury pięknej, poezji, relacji historycznych z perspektywy określonych procesów biograficznych czy społecznych .
Wstęp
20
wyboru, nie sposób bowiem odnieść się do wszystkich czy nawet większości publi- kacji ukazujących się ostatnio dość obficie . Posługuję się więc wybranymi przykła- dami . Ów podstawowy zasób uzupełniam materiałem zgromadzonym w dwóch innych badaniach, w których brałam udział . Korzystam zatem z wywiadów zebra- nych w ramach projektu badawczego Biografia a tożsamość narodowa
6. Wykorzy- stuję nieanalizowane do tej pory fragmenty materiałów, zwłaszcza gdy pokazuję perspektywę polską dla interpretacji wojennego losu Żydów . Drugim źródłem są pogłębione wywiady (niektóre z nich są wywiadami narracyjnymi, niektóre mają charakter ekspercki
7) zebrane w Sejnach w ramach projektu badawczego „Granice w wyobrażeniach i działaniach społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski w przededniu integracji z Unią Europejską”
8. Tytuł projektu zakreśla zupeł- nie inny obszar zainteresowań . Badając jednak społeczność Sejn – miasteczka wschodniego pogranicza, w którym przed wojną Żydzi stanowili 24% ogółu lud- ności – udało mi się, realizując zadania projektu, zebrać materiał odnoszący się również do rozważanej tu problematyki . Nie bez znaczenia jest tu fakt, że w Sej- nach działa Ośrodek „Pogranicze” zajmujący się między innymi kultywowaniem pamięci o byłych żydowskich mieszkańcach miasteczka . Przypadek Sejn traktuję jako przykład niewielkiej (liczącej około 6 tysięcy mieszkańców) społeczności lo- kalnej, w której pamięć o dawnych mieszkańcach jest/powinna być częścią pamię- ci społecznej .
Przyjęłam dwa sposoby wykorzystania materiału . Odwołując się do klasyczne- go już rozróżnienia (Helling 1990), przedstawione w książce przykłady tekstów empirycznych mają odpowiedzieć na pytanie, co stanowi treść doświadczeń bio- graficznych oraz jak opowieść o nich jest zbudowana . W pierwszym przypadku cytowane fragmenty służą ilustracji omawianych w danym miejscu problemów, w drugim zaś podejmuję analizę fragmentów narracji, aby odtworzyć struktury indywidualnych znaczeń, kontekst powstania opowieści, kulturowe schematy jej budowania, sposób argumentacji itp .
Punktem wyjścia jest dla mnie perspektywa socjologii interpretatywnej, a zwłaszcza mieszczące się w tej formule założenia dotyczące przebiegu, a następ- nie analizy narracji, zaproponowane przez Fritza Schützego . Staram się postępo- wać zgodnie z zaproponowaną przez niemieckiego socjologa procedurą analitycz-
6
Projekt, sfinansowany przez KBN, zrealizował zespół pracowników Katedry Socjologii Kultury Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1992-1994 .
7
Mianem wywiadu eksperckiego określa się taki wywiad narracyjny, w którym narrator koncen- truje się nie tyle na własnych doświadczeniach biograficznych, ile na opowieści o innych, funkcjono- waniu danej instytucji, działaniach profesjonalnych . Perspektywa biograficzna jest tu obecna w wy- miarze własnego uczestnictwa, narrator jednak występuje bardziej w roli eksperta/informatora .
8
Projekt sfinansowany przez KBN, realizowany w latach 2002-2005 przez badaczy z IFiS PAN, Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego oraz Instytutu Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego .
Wstęp
21 ną . Nie przedstawiam zarazem „kuchni” procesu analizy . Nie referuję też całościowo założeń metody wywiadu narracyjnego . Uczyniłam to w innym miej- scu (Kaźmierska 2004), poza tym w odniesieniu do tego tematu można znaleźć niezbyt rozległą, ale za to rzetelna literaturę
9. Świadomie więc rezygnuję z syste- matycznego wykładu . Kiedy jednak wydaje mi się to niezbędne, zamieszczam krótkie komentarze teoretyczne, a zastosowane przy analizie pojęcia wyjaśniam w przypisach .
Na koniec wypada podzielić się osobistą refleksją . Od dawna zajmuję się meto- dą biograficzną, zbierając materiał przy użyciu wywiadu narracyjnego . Taka sytu- acja badawcza prowadzi do nawiązania specyficznej relacji między narratorem a badaczem . Nawet jeśli jest to kontakt jednorazowy, jego intensywność przekłada się na swoisty rodzaj więzi pozwalający długo jeszcze zachować w pamięci obraz spotkania . Tak się złożyło, że w ciągu lat mojej pracy badawczej większość narra- torów stanowiły osoby starsze . Sytuacja mojego z nimi spotkania zawsze była defi- niowana w kategoriach „postfiguratywności” (Mead 2000) . Być może ta okolicz- ność ugruntowała we mnie przekonanie, że jednym z elementów pracy nad narracjami innych jest odkrywanie przez badacza istniejących zasobów, które z różnych względów do tej pory pozostawały dla niego nieznane, niezauważalne, może nieważne . Jest to, w moim odczuciu, biograficznie ważny dla badacza pro- ces, który można nazwać „dojrzewaniem do . . .” czy „otwieraniem oczu” . Doświad- czenie takie stało się moim udziałem, kiedy badałam narracje wojenne mieszkań- ców byłych Kresów Wschodnich i powróciło ono, ze zdwojoną mocą, w trakcie pracy nad tą książką .
W 1994 roku na Kongresie ISA (International Association of Sociology) w Bie- lefeld poznałam Ednę Lomsky-Feder – socjologa z uniwersytetu w Jerozolimie . Pamiętam naszą rozmowę . Powiedziała, że po kongresie jedzie do Polski . Będzie to jej pierwsza wizyta i bardzo się jej obawia . Polska jest krajem antysemickim, Pola- cy wyrządzili Żydom w czasie wojny tyle zła . Boi się konfrontacji z polskim społe- czeństwem i miejscem tragedii jej narodu . Zareagowałam ze zdziwieniem i iryta- cją . Powiedziałam, że jej obraz jest fałszywy, że Polacy bardzo pomagali Żydom w czasie wojny, chociaż groziła im za to śmierć . Żadna z nas nie potrafiła przyjąć argumentacji drugiej strony . Nie wpłynęło to na kontynuowanie konferencyjnej znajomości na kolejnych kongresach, okazjonalnej wymianie e-maili . Kiedy od- wiedziłam Ednę w Jerozolimie, od tamtego spotkania minęło dziesięć lat . Byłam w trakcie zbierania materiału do tej książki, miałam za sobą wiele przeczytanych lektur, potrafiłam więc inaczej zinterpretować naszą wcześniejszą rozmowę . Temat powrócił . Tym razem rozmowa miała inny przebieg . Edna powiedziała, że przez długi czas nie zdawała sobie sprawy z tego, co oznaczała okupacja niemiecka dla
9
