Historia teorii stosunków międzynarodowych - Andrzej Gałganek - pdf, ebook – Ibuk.pl

(1)

W Y D A W N I C T W O N A U K O W E P W N

www.pwn.pl

HISTORIA TEORII

STOSUNKÓW

MI¢DZYNARODOWYCH

ANDRZEJ GA∏GANEK

HISTORIA TEORII STOSUNKÓW MI¢DZYNARODOWYCHANDRZEJGA∏GANEK

Ksià˝ka ∏àczy historycznà myÊl o stosunkach mi dzynarodowych i jej wspó∏czesnà interpretacj z wiedzà o najwa˝niejszych wydarzeniach w dziejach Êwiata (budowa i upadek Imperium Rzymskiego, wojna peloponeska, odkrycie Nowego Âwiata, wojna trzydziestoletnia, traktat westfalski, XIX-wieczny system mi dzynarodowy, budowa Imperium Brytyjskiego, kolonializm). Przedstawia tak˝e wspó∏czesne aspekty

stosunków mi dzynarodowych, takie jak: sprawiedliwoÊç, suwerennoÊç, wojna i pokój, kosmopolityzm czy komunitaryzm. Zajmujàc si kwestiami teoretycznymi, autor prowadzi narracj w stylu eseistycznym, dostarcza licznych przyk∏adów pozwalajàcych na ich lepsze zrozumienie, porusza tak˝e problemy wywo∏ujàce emocje i sk∏aniajàce czytelnika do rozstrzygni ç o charakterze moralnym.

Andrzej Gałganek bez natr tnej gorliwoÊci badacza fascynata bàdê krytykanta, ale z przekonaniem o istnieniu i niedocenianiu myÊli politycznej przez badaczy stosunków mi dzynarodowych rekonstruuje – wedle przyj tych przez siebie kryteriów – d∏ugà tradycj myÊlenia o stosunkach mi dzynarodowych jako obszarze Êcierania si myÊli, idei i politycznych wartoÊci, obecnych w historii stosunków mi dzynarodowych, majàc jednoczeÊnie ÊwiadomoÊç, i˝ jest to przedsi wzi cie niezwykle z∏o˝one, a nawet, jak pisze, problematyczne. Szcz Êliwie takie ryzyko podejmuje, przybli˝ajàc w kolejnych rozdzia∏ach trzy tradycje w nauce o stosunkach mi dzynarodowych, a wi c empirycznà tradycj (realizm polityczny, moralny pesymizm, realizm empiryczny oraz tradycj hobbesowskà), tradycj normatywnà (zbudowanà na idealistycznym przes∏aniu utopijnoÊci, etyce i moralnoÊci racjonalistycznej) oraz tradycj historystycznà. Tym samym ∏agodzi ostrà tez M. Wighta o niedostatku teoretyzowania o stosunkach mi dzynarodowych.

(fragment recenzji prof. dr hab. Teresy ¸oÊ-Nowak) Andrzej Gałganek jest profesorem na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM.

Jego zainteresowania naukowe obejmujà problemy teorii i historii stosunków mi dzynarodowych.

Jest autorem wielu publikacji na temat teorii stosunków mi dzynarodowych, konfliktów i hegemonii w stosunkach mi dzynarodowych oraz westfalskiego systemu mi dzynardowego.

GalgaHistTeorStosMiedzyn 11/6/12 7:18 PM Page 1

(2)

HISTORIA TEORII

STOSUNKÓW

MI¢DZYNARODOWYCH

(3)

(4)

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2009

HISTORIA TEORII

STOSUNKÓW

MI¢DZYNARODOWYCH

ANDRZEJ GA∏GANEK

(5)

Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 38 Druk ukoƒczono we wrześniu 2009 r.

Sk∏ad i ∏amanie: Wydawnictwo JednoÊç, Kielce Druk i oprawa: Rzeszowskie Zak∏ady Graficzne

36-062 Zaczernie, Mi∏ocin 181

(6)

W i c e j i n f o r m a c j i w w w . p w n . p l

N O T A T K I

(7)

Wi cej informacji www.pwn.pl

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

Systematyczne, wyjàtkowo klarowne i przyst pne wprowadzenie do wspó∏ - czesnej teorii polityki. Autor przedstawia w nim najwa˝niejsze poj cia: jednostka, paƒstwo, suwerennoÊç, w∏adza, sprawiedliwoÊç, obywatelstwo, reprezentacja, wolnoÊç, równoÊç, w∏asnoÊç i tradycja. Pokazuje wzajemne powiàzania (np. prawa a zobowiàzania obywatela, autorytet a legitymizacja w∏adzy) oraz interpretacje, jakich te poj cia doczeka∏y si w obr bie ró˝nych nurtów myÊli politycznej.

Tekst podstawowy zosta∏ wzbogacony o noty biograficzne filozofów, ideolo - gów i dzia∏aczy politycznych oraz wyodr bnione charakterystyki g∏ównych nurtów wspó∏czesnej myÊli politycznej. Ka˝dy rozdzia∏ zawiera wprowadzenie, podsumowanie i zalecane lektury.

Andrew Heywood

TEORIA POLITYKI

Wprowadzenie

T∏umaczenie: Barbara Maliszewska, Dorota Stasiak Redakcja naukowa Tomasz ˚yro

(8)

Wi cej informacji www.pwn.pl

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

Jeden z najbardziej popularnych anglosaskich podr czników wprowadzajà- cych w zagadnienia ideologii politycznych, ich wp∏ywu na zasadnicze kwestie polityczne (w∏adz , demokracj , gospodark , problemy spo∏eczne).

Autor opisuje i wyjaÊnia wp∏ywy ideologii na porzàdek Êwiata po zimnej wojnie, przedstawia wyzwania postmodernizmu, rozprzestrzenianie si glo - balizacji i nadejÊcie terroryzmu. Dodatkowo ksià˝ka zawiera rozwa˝ania na temat przysz∏oÊci ideologii politycznych w XXI wieku.

Andrew Heywood

IDEOLOGIE POLITYCZNE

Wprowadzenie

T∏umaczenie: Mi∏osz Habura, Natalia Or∏owska, Dorota Stasiak

(9)

Projekt ok∏adki i stron tytu∏owych Maryna WiÊniewska

Ilustracja na ok∏adce Shutterstock/Sam Cornwell

Redaktor inicjujàcy Ewelina Szyszkowska

Redaktor Jolanta Kowalczuk

Recenzenci

Prof. zw. dr hab. Teresa ¸oÊ-Nowak Dr hab. Tomasz ˚yro

ISBN 978-83-01-15902-3

Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Post´pu 18, 02-676 Warszawa tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 4

(10)

Spis treÊci

WPROWADZENIE . . . . 9

1. Teoria polityczna stosunków mi´dzynarodowych . . . . 11

Teoria polityczna, teoria stosunków mi´dzynarodowych i teoria polityczna stosunków mi´dzynarodowych . . . . 29

Klasyczne teksty w teorii politycznej stosunków mi´dzynarodowych . . . 47

2. Trzy tradycje: empiryzm, normatywizm, historyzm . . . . 61

Tradycja empiryczna . . . . 78

Tradycja normatywna . . . . 81

Tradycja historystyczna . . . . 89

CZ¢Âå I. TRADYCJA EMPIRYCZNA . . . . 97

3. Klasyczna Grecja: prymat interesu i imperium . . . . 99

Narodziny greckiego polis . . . . 101

Wojna i stasis . . . . 105

Morze, demokracja i nowe idee . . . . 114

4. Tukidydes i wojna peloponeska w teorii stosunków mi´dzynarodowych . 123 Ateny i Sparta przed wybuchem wojny peloponeskiej . . . . 128

Charakter Ateƒczyków i Spartan . . . . 133

Rzeczywiste powody wojny peloponeskiej . . . . 137

Natura ludzka i imperializm . . . . 143

Imperialne „nadrozciàgni´cie” . . . . 149

Upadek imperium ateƒskiego . . . . 152

5. Dwa imperia i paƒstwo . . . . 155

Priorytet sekularnoÊci: Êredniowieczne dziedzictwo . . . . 155

Marsyliusz z Padwy i William Ockham . . . . 157

6. Machiavelli i nowo˝ytny system mi´dzynarodowy . . . . 167

Regnum Italicum: w∏oski system mi´dzynarodowy . . . . 171

Metoda Machiavellego . . . . 175

Rzym: doÊwiadczenia staro˝ytnych . . . . 186

Warunki sukcesu paƒstwa i stosunki mi´dzynarodowe . . . . 195

Machiavelli i dyplomacja . . . . 204

O sztuce wojennej . . . . 210 pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 5

(11)

6

SPIS TREÂCI

7. Hobbes: stosunki mi´dzynarodowe w filozofii politycznej . . . . 218

Interpretacje Hobbesa . . . . 220

Hobbesowska teoria polityczna stosunków mi´dzynarodowych . . . . 225

Stosunki mi´dzy wspólnotami . . . . 235

CZ¢Âå II. TRADYCJA NORMATYWNA . . . . 241

8. Grecy, stoicy i chrzeÊcijanie: priorytet prawa i moralnoÊci . . . . . 243

Greccy i rzymscy stoicy . . . . 243

Cyceron . . . . 248

Cesarz Marek Aureliusz . . . . 260

Teoria pokoju Augustyna . . . . 265

9. Tomasz z Akwinu, Vitoria, Gentili i Grocjusz: ograniczenie wojny . . . 272

Tomasz z Akwinu i Êredniowieczne stosunki mi´dzynarodowe . . . . 274

Szko∏a hiszpaƒska i Alberico Gentili . . . . 279

Grocjusz: prawo narodów . . . . 291

Sprawiedliwe i niesprawiedliwe przyczyny wojny . . . . 304

Ius naturale i Ius gentium . . . . 307

Wspólnota Êwiata, podbój i imperium oraz amerykaƒscy Indianie . . . 312

10. Pufendorf i paƒstwo w stosunkach mi´dzynarodowych . . . . 327

Pufendorfa nauka moralnoÊci . . . . 330

Stan natury, jego niedogodnoÊci i paƒstwo . . . . 336

Paƒstwo jako cywilny suweren . . . . 338

MoralnoÊç wojny i pokoju . . . . 345

Prawo w∏asnoÊci i kolonializm . . . . 350

11. Locke i Vattel: spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowe . . . . 352

SuwerennoÊç jako metafora zaw∏aszczenia . . . . 352

Locke o moralnej podstawie stosunków mi´dzynarodowych . . . . . 362

Vattel o prawie naturalnym i prawie narodów . . . . 367

Stan wojny i wojna sprawiedliwa: Locke i Vattel . . . . 371

Vattel i eksternalizacja suwerennoÊci . . . . 377

Vattel i pluralizacja rodziny narodów . . . . 381

W∏asnoÊç i kolonizacja: Locke i Vattel . . . . 386

12. Kant: spo∏ecznoÊci kosmopolityczne . . . . 392

Interpretacje teorii politycznej stosunków mi´dzynarodowych Kanta . . 392 Kant: poczàtek ludzkiej historii . . . . 397

Historia powszechna w aspekcie Êwiatowym . . . . 400

Do wiecznego pokoju . . . . 406

Prawo narodów i obywatelstwa Êwiatowego . . . . 418

13. Rawls i prawo ludów . . . . 423

Do teorii stosunków mi´dzynarodowych: teoria sprawiedliwoÊci i liberalizm polityczny . . . . 426

Prawo ludów . . . . 431

Krytyka prawa ludów Rawlsa . . . . 439 pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 6

(12)

7

CZ¢Âå III. TRADYCJA HISTORYSTYCZNA . . . . 455

14. Rousseau: teoria polityczna stosunków mi´dzynarodowych . . . . . 457

Stan natury i narodziny spo∏eczeƒstwa: krytyka Hobbesa . . . . 462

èród∏a wojny i niemo˝liwoÊç pokoju . . . . 467

Rousseau i Nowy Âwiat . . . . 471

Paƒstwo jako jednostka polityczna w stosunkach mi´dzynarodowych . . 476 15. Burke i historyzm w stosunkach mi´dzynarodowych . . . . 479

Burke: empiryzm, normatywizm i historyzm . . . . 482

Burke o dzikoÊci, niewolnictwie i Imperium Brytyjskim w Nowym Âwiecie 492 Równowaga si∏ w Europie . . . . 496

16. Hegel: filozofia dziejów i stosunki mi´dzynarodowe . . . . 502

Hegel: system filozoficzny i filozofia dziejów . . . . 507

Realizm i dzieje powszechne . . . . 516

Ustrój Niemiec, stosunki mi´dzynarodowe i obraz Êwiata . . . . 526

Usprawiedliwienie wojny . . . . 536

17. Marks i stosunki mi´dzynarodowe . . . . 542

System mi´dzynarodowy w XIX w. . . . 542

Materialistyczna koncepcja historii . . . . 545

Marksowska teoria stosunków mi´dzynarodowych . . . . 554

Kapitalizm i Êwiat . . . . 558

KoniecznoÊç historyczna w stosunkach mi´dzynarodowych . . . . . 561

Kolonializm . . . . 564

Marks o rewelacjach z dziejów dyplomacji . . . . 568

Bibliografia . . . . 577

Indeks nazwisk . . . . 595 SPIS TREÂCI pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 7

(13)

pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 8

(14)

Wprowadzenie

(15)

(16)

1. Teoria polityczna

stosunków mi´dzynarodowych

Teorie stosunków mi´dzynarodowych dominujàce w 2 po∏. XX w., zarówno w swej formie pozytywistycznej, jak i antypozytywistycznej, Êwiadomie odrzuca∏y teori´ politycznà (cyt. dalej TP) jako sposób na okreÊlenie swego intelektualnego za- korzenienia i ustanowienie swoich filozoficznych fundamentów. W ostatnich latach takie post´powanie zosta∏o zakwestionowane. W nauce o stosunkach mi´dzynarodowych (NSM) systematycznie wzrasta zainteresowanie „klasycznà teorià stosunków mi´dzynarodowych”. Rezultatem tego zainteresowania jest spostrze˝enie, ˝e reflek- sja nad stosunkami mi´dzynarodowymi, odnajdywana w dzie∏ach Tukidydesa, Cy- cerona, Tomasza z Akwinu, Machiavellego, Hobbesa, Grocjusza, Rousseau, Kanta, Hegla, Marksa czy Rawlsa, zawiera oprócz opisu i wyjaÊniania aspekt normatywny.

To w∏aÊnie ten szczególny aspekt normatywny lub normatywne teoretyzowanie o stosunkach mi´dzynarodowych okreÊla si´ jako „mi´dzynarodowà teori´ politycz- nà” (international political theory)¹lub „normatywnà teori´ stosunków mi´dzynarodo- wych” (normative international relations theory)². Ten sposób teoretyzowania nazywa- my „teorià politycznà stosunków mi´dzynarodowych” (TPSM). We wst´pie do wyboru tekstów ilustrujàcych obecnoÊç problematyki stosunków mi´dzynarodowych w myÊli politycznej od staro˝ytnoÊci do I wojny Êwiatowej Chris Brown, Ter- ry Nardin i Nicholas Rengger definiujà TPSM jako „ten aspekt dyskursu w nauce o stosunkach mi´dzynarodowych, który dotyczy explicite kwestii zwiàzanych z nor- mami, interpretacjà i ontologicznymi podstawami dyscypliny; mo˝na dowodziç, ˝e wszystkie teorie w nauce o stosunkach mi´dzynarodowych w sposób nieunikniony poruszajà te kwestie, ale mi´dzynarodowa teoria polityczna robi to explicite”³.

1Hutchings (1999, s. XI).

2Brown (1992, s. 3).

3Brown, Nardin, Rengger (2002, s. 1).

(17)

12

WPROWADZENIE

Liczni autorzy akceptujà rozró˝nienie mi´dzy teorià empirycznà a normatyw- nà. Zadaniem pierwszej jest opis, wyjaÊnianie i przewidywanie, a tak˝e ustanawia- nie wzajemnie powiàzanych, podobnych do praw, generalizacji o Êwiecie spo∏ecznym. Teoria normatywna koncentruje si´ na moralnym wymiarze Êwiata spo∏ecznego i wià˝e kwestie znaczenia i interpretacji⁴. W NSM rodzi si´ Êwiado- moÊç, ˝e aczkolwiek mo˝liwe jest konstruowanie teorii nienormatywnej, zdecydo- wana wi´kszoÊç teorii stosunków mi´dzynarodowych (TSM) zawiera za∏o˝enia normatywne. Brown definiuje teori´ normatywnà jako „twórczoÊç odnoszàcà si´

do moralnego wymiaru stosunków mi´dzynarodowych i szerszych kwestii znaczenia i interpretacji generowanych przez dyscyplin´. W swym najg∏´bszym wymiarze dotyczy ona etycznej natury stosunków mi´dzy wspólnotami/paƒstwami, za- równo w dawnym wymiarze, który koncentrowa∏ si´ na przemocy i wojnie, jak i nowym(szym) wymiarze, który ∏àczy te tradycyjne zainteresowania ze wspó∏-cze- snym ˝àdaniem mi´dzynarodowej dystrybutywnej sprawiedliwoÊci”⁵.

Powrót do normatywnych zainteresowaƒ teoretycznych w NSM wyst´puje od koƒca lat 60. XX w. Poczàtkowo wiàza∏ si´ z debatami o realnych wydarzeniach (wojna wietnamska) i odrodzeniem zainteresowania „wielkà teorià” w filozofii politycznej. Wielu filozofów politycznych podkreÊla szczególnie inspirujàce znacze- nie ksià˝ki Johna Rawlsa Teoria sprawiedliwoÊci (1971) w odrodzeniu tego zaintere- sowania. Inspiracja ta wp∏yn´∏a równie˝ na autorów zajmujàcych si´ stosunkami mi´dzynarodowymi.

W 1979 r. ukaza∏a si´ ksià˝ka Charlesa Beitza (Political Theory and International Relations), b´dàca „samotnym g∏osem”, wzywajàcym NSM do zaj´cia si´ proble- mem normatywnej teorii mi´dzynarodowej. Beitz zgadza∏ si´ z diagnozà, postawio- nà na poczàtku lat 60. przez Martina Wighta, o braku TPSM. Nie akceptowa∏ na- tomiast, wprowadzonego przez niego, na podstawie analizy zawartoÊci historycznej myÊli politycznej, podzia∏u mi´dzy TP, jako refleksjà nad dobrym ˝yciem w paƒ- stwie, a TSM, jako dyskursem o stosunkach mi´dzy suwerennymi paƒstwami, w których najwa˝niejszym celem jest przetrwanie. Przekonany o potrzebie posiada- nia normatywnej teorii mi´dzynarodowej, Beitz wskazywa∏ przeszkody stojàce przed zajmujàcymi si´ stosunkami mi´dzynarodowymi. Za najwa˝niejszà z nich uznawa∏ panujàce w dyscyplinie przekonanie, ˝e normatywna teoria mi´dzynarodowa jest niemo˝liwa z powodu niezasadnoÊci formu∏owania sàdów moralnych wobec rzeczywistoÊci mi´dzynarodowej. Innà by∏ brak jasnoÊci, czym powinna byç sama TSM. W odró˝nieniu od TP, koncentrujàcej si´ na paƒstwie narodowym, NSM nie ma tak bogatej tradycji teoretycznej ani tak dobrze zdefiniowanego zestawu problemów politycznych. Beitz wykaza∏ jednak, ˝e TPSM jest mo˝liwa. Wskaza∏ jej punkt wyjÊcia w postaci kantowskiego kosmopolityzmu, w opozycji do „mi´dzynarodowego sceptycyzmu” i koncepcji „moralnoÊci paƒstw”⁶.

4Ibid.

5Ibid.

6Beitz (1979, s. 9).

(18)

13

„Mi´dzynarodowym sceptycyzmem” Beitz okreÊla∏ stanowisko zajmowane przez realistów politycznych, wàtpiàcych w mo˝liwoÊç stosowania standardów moralnych w polityce mi´dzynarodowej. Postulowa∏ odrzucenie kulturowego relatywizmu g∏oszàcego niemo˝liwoÊç ustanowienia uniwersalnych standardów w Êwiecie z∏o˝onym z kulturowo ró˝nych paƒstw. Odrzuca∏ równie˝ tez´, zawartà w koncepcji racji stanu, o koniecznoÊci post´powania w stosunkach mi´dzynarodowych, wykluczajàcego mo˝liwoÊç kierowania si´ ich aktorów zasadami moralnymi. Odrzuca∏ wreszcie poglàd, ˝e w anarchicznych stosunkach mi´dzynarodowych kierowanie si´ zasadami moralnymi jest niemo˝liwe. W rezultacie uznawa∏

za dysfunkcjonalnà dychotomi´ konstruowanà w NSM mi´dzy teorià empirycznà a normatywnà. SztucznoÊç tego podzia∏u i zmiany, jakie dokona∏y si´ w „realnych”

stosunkach mi´dzynarodowych, zmuszajà do stawiania pytaƒ, które tradycyjnie stawia∏a TP, równie˝ wobec stosunków mi´dzynarodowych.

Koncepcj´ „moralnoÊci paƒstw” Beitz wiàza∏ z nowo˝ytnà tradycjà prawa naturalnego i sposobem myÊlenia prezentowanym w dzie∏ach twórców koncepcji prawa mi´dzynarodowego, Hugo Grocjusza, Samuela Pufendorfa i Emmericha de Vattela. W koncepcji tej dostrzega∏ jednak pewne podobieƒstwo do „mi´dzynarodowego sceptycyzmu”, wyra˝ajàce si´ w konstruowaniu analogii mi´dzy paƒstwa- mi a osobami. Zwolennicy koncepcji „moralnoÊci paƒstw” wyprowadzali z tej analogii normatywnà konkluzj´, ˝e paƒstwom, podobnie jak osobom, przys∏uguje rodzaj autonomii zabezpieczajàcy je przed zewn´trznym moralnym krytycyzmem i ingerencjà w ich sprawy. Beitz dowodzi∏, ˝e analogia mi´dzy paƒstwem a osobà jest mylàca, w∏aÊciwà zaÊ analogià indywidualnej autonomii w odniesieniu do sto- sunków mi´dzynarodowych jest nie autonomia narodowa, ale uzgodnienie politycznych i ekonomicznych instytucji z w∏aÊciwymi zasadami sprawiedliwoÊci⁷. Podsumowujàc dokonujàce si´ zmiany, 20 lat póêniej, w pos∏owiu do nowego wy- dania swojej ksià˝ki, Beitz podkreÊla, ˝e literatura poÊwi´cona TPSM rozwin´∏a si´ w sposób imponujàcy.

Odpowiedzi na pytanie o przyczyny tego odrodzenia mo˝na poszukiwaç w sa- mych stosunkach mi´dzynarodowych. Stanley Hoffman, wÊród zjawisk mi´dzynarodowych, które uznawa∏ za najbardziej istotne, wymienia∏: wzrost „g´stoÊci”

stosunków mi´dzynarodowych i ich globalnoÊç. Za najwa˝niejsze zjawiska global- nego systemu mi´dzynarodowego uznawa∏ rewolucj´ nuklearnà, której skutkiem sà nowe wymiary nadane problemowi bezpieczeƒstwa i koniecznoÊç odrzucenia tradycyjnego podejÊcia do tej problematyki, oraz wspó∏zale˝noÊç ekonomicznà, integrujàcà w coraz wi´kszym stopniu Êwiatowà ekonomi´. Rewolucja nuklearna i wspó∏zale˝noÊç ekonomiczna wp∏yn´∏y na sposób rozumienia suwerennoÊci. Zja- wiska te postawi∏y na nowo problem zmiany w stosunkach mi´dzynarodowych.

Tradycyjne zachowania paƒstw, wyra˝ajàce si´ logikà rywalizacji i konfliktu, mo- g∏y doprowadziç, w zmienionych okolicznoÊciach, do katastrofy. Niezb´dne sta∏o

1. Teoria polityczna stosunków mi´dzynarodowych

7Ibid., s. 8.

(19)

14

WPROWADZENIE

si´ zatem podejmowanie przez paƒstwa prób przeprowadzenia zmian, wewnàtrz i w stosunkach mi´dzynarodowych, w sposób deliberatywny i planowany. Przy- k∏adami takich zmian by∏a realizacja koncepcji paƒstwa dobrobytu, porozumienia mi´dzy supermocarstwami, tworzenie re˝imów mi´dzynarodowych, dzia∏ania na rzecz regionalnej kooperacji, tworzenie organizacji mi´dzynarodowych itd. Plano- wanie zmiany zmusza do stawiania pytaƒ o wartoÊci w stosunkach mi´dzynarodowych. Na koniec, istotne przyczyny mia∏y charakter intelektualny. Wiàza∏o si´ to z rozczarowaniem brakiem satysfakcjonujàcych rezultatów podejÊcia behawioralnego. Rozczarowanie to prowadzi∏o do postulatu o potrzebie badania „ludzkich spraw”, których nie mo˝na zrozumieç, ograniczajàc si´ jedynie do wyjaÊniania i interpretacji. WyjaÊnianie jest próbà identyfikacji zwiàzków przyczynowych pro- wadzàcych do okreÊlonego wydarzenia. Interpretacja jest próbà okreÊlenia znaczenia tego wydarzenia lub zjawiska. Prócz wyjaÊniania i interpretacji istnieje tak˝e inny wymiar zadania badacza – ocena implikujàca koniecznoÊç zaj´cia stanowiska moralnego. Innà przyczynà intelektualnà by∏a narastajàca krytyka realizmu politycznego. Teza realizmu politycznego, ˝e przetrwanie paƒstwa i jego bezpieczeƒ- stwo nie mogà podlegaç ocenie moralnej, jest krytykowana jako krótkowzroczna i niebezpieczna. Do przyczyn intelektualnych nale˝y wreszcie zaliczyç powody tkwiàce w samej filozofii politycznej. Przedmiotem tradycyjnej filozofii politycznej by∏ problem dobrego ˝ycia w paƒstwie i pomijanie problematyki mi´dzynarodowej. Paƒstwo postrzegano jako najwy˝szy stopieƒ spo∏ecznej organizacji i kon- ceptualizowano jako samowystarczalnà suwerennà jednostk´ obejmujàcà zjawisko politycznoÊci. Tymczasem, wraz z rozwojem systemu mi´dzynarodowego, uznawa- no go za czynnik w coraz wi´kszym stopniu wp∏ywajàcy na paƒstwa. W TSM stanowisko to znalaz∏o najpe∏niejszy wyraz w systemowej teorii neorealistycznej Kennetha N. Waltza. System mi´dzynarodowy zorganizowany wed∏ug regu∏y anarchii Waltz uzna∏ za najwa˝niejszà determinant´ zachowania paƒstw. Uwa˝a∏

jednak, ˝e do systemu tego, sk∏adajàcego si´ z instytucji i zasad post´powania, nie mo˝na stosowaç ocen etyczno-politycznych, przeniesionych w prosty sposób z po- ziomu paƒstwa do systemu mi´dzynarodowego⁸.

Hoffman wskazywa∏ najwa˝niejsze kwestie moralne podnoszone w latach 80.

w literaturze poÊwi´conej TPSM. Po pierwsze, opozycj´ mi´dzy uniwersalizmem i relatywizmem. Ka˝da teoria moralna dà˝y do uniwersalizmu wyra˝ajàcego si´

w tezie o mo˝liwoÊci przekonania jednostek, akceptujàcych ró˝ne zasady moralne i ˝yjàcych w ró˝nych spo∏eczeƒstwach, do postulowanych na jej gruncie regu∏ lub moralnych standardów. Moralne intuicje istot ludzkich uwa˝a si´ za mo˝liwe do uzgodnienia. Problematyka ta znajdowa∏a wyraz w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie obrona okreÊlonego systemu moralnego jest formà hybris lub hipokryzji czy te˝ próbà narzucenia innym okreÊlonej filozofii moralnej?

I przeciwnie, czy uznanie zró˝nicowania w tym wzgl´dzie prowadzi nieuchronnie

8Zob. Hoffmann (1988, s. 8–11).

(20)

15

do moralnego relatywizmu i konfliktu? Po drugie, problem napi´cia mi´dzy dwo- ma podejÊciami do moralnoÊci. Jednym, deontologicznym, opierajàcym si´ na moralnych imperatywach, drugim, konsekwencjalistycznym, charakterystycznym dla rozmaitych stanowisk moralnych, postulujàcych analizowanie konsekwencji i kontekstów okreÊlonych dzia∏aƒ (utylitaryzm mo˝e stanowiç jeden z przyk∏adów takiego stanowiska). Trzecia kwestia dotyczy problemu, czy moralnoÊç i w∏asny interes sà zasadniczo niemo˝liwe do pogodzenia? JeÊli tak, to argument o etycznej polityce zagranicznej jest trudny do utrzymania. Zarazem, jak wyjaÊniç altruizm lub samoograniczanie si´ paƒstw lub ich przedstawicieli?⁹

Kwestie etyczne zawsze stanowi∏y element spraw mi´dzynarodowych. Formu-

∏owane obecnie problemy dobra i z∏a w polityce zagranicznej sà konsekwencjà historycznych wysi∏ków sformu∏owania legitymowanych roszczeƒ wspólnot politycznych, ustanawiania regu∏ cywilizowanej dyplomacji, odró˝niania sprawiedli- wych i niesprawiedliwych wojen i dà˝enia do ustanowienia procedur pokojowego rozwiàzywania sporów mi´dzynarodowych. Kiedy mówimy o stosunkach mi´dzynarodowych, kierujemy si´ bezpoÊrednio lub poÊrednio ku tradycjom etycznego dyskursu¹⁰. Terry Nardin rozumie wiedz´ teoretycznà jako z definicji odleg∏à od faktualnych uwarunkowaƒ i tym samym od bie˝àcych spraw. To oddalenie umo˝- liwia formu∏owanie ró˝nych sposobów rozumienia. Teoria powstaje jako dà˝enie do odpowiedzi na pytania dotyczàce problemów praktycznych. Teoretyk stawia problem w okreÊlonych przez siebie ramach, wybiera j´zyk, jakim pos∏uguje si´, i przes∏anki, na których opiera dyskusj´. TP wnosi swój wk∏ad do rozwiàzywania problemów praktycznych, zachowujàc dystans od spraw bie˝àcych¹¹. Celem teoretyka sprawiedliwoÊci mi´dzynarodowej nie jest opis polityki. Jest nim wyjaÊnianie i nadawanie spójnoÊci znaczeniu sprawiedliwoÊci w kontekÊcie mi´dzynarodowym. Na jakiej podstawie mo˝e jeden kraj usprawiedliwiaç u˝ycie si∏y przeciwko drugiemu? Na jakiej podstawie kraje bogate sà zobligowane do udzielania pomo- cy biednym? Czy mo˝na wskazaç zasady sprawiedliwej wojny i mi´dzynarodowej dystrybutywnej sprawiedliwoÊci oparte na wspólnych podstawach i uznane za sprawiedliwe? Kiedy interwencja w wewn´trzne sprawy innego suwerennego paƒ- stwa jest usprawiedliwiona? Jak powinniÊmy traktowaç uchodêców poszukujà- cych azylu w naszym kraju? Czy korporacje mi´dzynarodowe majà prawo wyko- rzystywaç odmienne standardy moralne i prawne, istniejàce w ró˝nych cz´Êciach Êwiata? Co powinniÊmy zrobiç wobec nierównego rozk∏adu bogactwa? Jaka jest nasza moralna odpowiedzialnoÊç wobec przysz∏ych pokoleƒ w zwiàzku ze stanem Êrodowiska naturalnego? To sà pytania do teoretyka mi´dzynarodowej sprawiedli- woÊci¹². Polityczne „ideologie”, jak nazywa je Nardin, równie˝ skupiajà si´ na tych kwestiach. Do najbardziej znanych wÊród nich nale˝à: realizm polityczny, inter-

9Ibid., s. 12–13.

10Nardin (1992, s. 1).

11Nardin (2006, s. 449).

12Ibid., s. 449–450; Lachapelle (2005, s. 604–605).

(21)

16

WPROWADZENIE

nacjonalizm i kosmopolityzm. Realizm polityczny mo˝na charakteryzowaç jako ideologi´ politycznà odmawiajàcà znaczenia prawu mi´dzynarodowemu w spra- wach mi´dzynarodowych. Internacjonalizm jako ideologi´ dowodzàcà, ˝e prawo mi´dzynarodowe ma podstawowe znaczenie dla wspólnoty mi´dzynarodowej, w zwiàzku z czym powinno i mo˝e regulowaç stosunki mi´dzy paƒstwami. Ko- smopolityzm jako ideologi´, która zak∏ada, ˝e polityka zagraniczna jest ogranicza- na uwarunkowaniami moralnymi wykraczajàcymi poza interesy poszczególnych wspólnot oraz prawem mi´dzynarodowym. Kosmopolityzm ocenia podzia∏ ludz- koÊci na terytorialne paƒstwa jako moralnie arbitralny i postuluje polityk´ trans- narodowà skupiajàcà si´ na interesach lub prawach jednostek. Historia myÊlenia o stosunkach mi´dzynarodowych jest w znaczàcym stopniu historià rywalizacji wymienionych tu stanowisk.

TPSM, jako przedsi´wzi´cie zajmujàce si´ „politycznoÊcià” tych stosunków, mo˝na przedstawiç w inny jeszcze sposób. Kimberly Hutchings dostrzega jej obecnoÊç w dwóch sposobach teoretyzowania. Pierwszym – nazwanym osià idealistyczno-realistycznà, i drugim – osià komunitariaƒsko-kosmopolitycznà. OÊ idealistyczno-realistyczna opisuje podzia∏, który od XVII w. wyra˝a si´ w po- dwójnej dystynkcji. Z jednej strony, mi´dzy moralnoÊcià a politykà, z drugiej, mi´dzy paƒstwem a stosunkami mi´dzynarodowymi. W TSM dystynkcja ta znalaz∏a wyraz w podziale mi´dzy idealizmem a realizmem politycznym. Idealizm postuluje dzia∏anie paƒstwa zgodne z obowiàzujàcà moralnoÊcià i przekonuje, ˝e stosunki mi´dzynarodowe sà rzeczywistoÊcià o charakterze moralnym, w której zastosowanie znajdujà sprawiedliwoÊç i prawo. Realizm akcentuje znaczenie przetrwania paƒstwa w stosunkach z innymi paƒstwami i zajmuje pozycj´ „moralnego sceptycyzmu”¹³. OÊ komunitariaƒsko-kosmopolityczna toczy spór o przebieg granicy wspólnoty moralnej: czy jest nià paƒstwo narodowe, czy rodzaj ludzki? Wspó∏czeÊnie szeroko rozumiane stanowisko komunitariaƒskie zaj- mujà Michael Walzer, Mervyn Frost i David Miller. Ze stanowiskiem kosmopo- litycznym mo˝na wiàzaç Davida Helda, Mary Kaldor, Richarda A. Falka, Marth´

C. Nussbaum i Andrew Linklatera.

Do dwóch osi wskazanych przez Hutchings mo˝na dodaç, jak robi to Steven Slaughter, trzecie stanowisko. Jest nim republikaƒska etyka globalna. Korzenie republikanizmu si´gajà czasów rzymskich. SpójnoÊç uzyskuje on w trakcie w∏o- skiego renesansu oraz rewolucji angielskiej, francuskiej i amerykaƒskiej. WÊród historycznych przedstawicieli republikanizmu Slaughter wymienia Niccola Ma- chiavellego, Jeana-Jacquesa Rousseau, Charles’a Montesquieu i Jamesa Harring- tona. Do jego wspó∏czesnych zwolenników zalicza Quentina Skinnera, Philipa Pettit, Maurizia Virolego i Richarda Bellamy. Istoty republikaƒskiego podejÊcia do etyki stosunków mi´dzynarodowych Slaughter upatruje w trzech aspektach.

Pierwszy dotyczy republikaƒskiej normatywnej dyspozycji stworzenia stosunków

13Beitz (1979, s. 13).

(22)

17

mi´dzynarodowych, w których jednostki mogà ˝yç w warunkach braku dominacji poprzez kontrol´ sprawowanej nad nimi w∏adzy. Drugi aspekt republikaƒskiej etyki globalnej znajduje wyraz w podkreÊlaniu znaczenia republikaƒskiego paƒstwa w stosunkach mi´dzynarodowych jako gwaranta minimalizowania form imperium i dominium. Republikaƒskie paƒstwo nie dominuje nad swoimi obywatela- mi ani te˝ nie pozwala na prywatne formy dominacji. Ta szczególna rola paƒstwa i obywatelstwa os∏abia kosmopolitycznà wymow´ republikaƒskiej etyki globalnej.

Poniewa˝ republikanie wàtpià w mo˝liwoÊç ustanowienia paƒstwa Êwiatowego oraz prawdopodobieƒstwo ustanowienia uniwersalnej spo∏ecznej wolnoÊci, pod- kreÊlajà, ˝e istnienie republikaƒskiego paƒstwa jest mo˝liwe jedynie w szerszym stowarzyszeniu takich paƒstw. Trzeci aspekt wyra˝a si´ w tezie, ˝e kontrola w∏adzy (globalne rzàdzenie) przez republikaƒskie paƒstwo jest mo˝liwa jedynie poprzez polityczne umowy zawierane mi´dzy republikaƒskimi paƒstwami¹⁴.

Przywo∏anie Waltza, póêniejszego twórcy neorealizmu, pozwala na zilustrowa- nie odmiennego, pozytywistycznego sposobu rozumienia zadaƒ NSM i TPSM.

Warto przypomnieç, ˝e w swoich wczesnych pracach Waltz odwo∏ywa∏ si´ do suge- stii Robina G. Collingwooda, ˝e najlepszym sposobem badania stosunków mi´dzynarodowych jest okreÊlenie ich podstawowego problemu i poszukiwanie odpowiedzi, jakich udziela si´, próbujàc problem ten rozwiàzaç. Waltz widzia∏ w TPSM instrument odpowiedzi na pytanie, gdzie nale˝y poszukiwaç najwa˝niejszych przyczyn wojny. Udzielano wielu, cz´sto sprzecznych, odpowiedzi na to pytanie. Racjo- nalizujàc to poszukiwanie, Waltz proponowa∏ podzieliç je na trzy grupy. Pierwsza zawiera odpowiedzi wskazujàce przyczyny wojny w cz∏owieku, druga – w suweren- noÊci paƒstw, i trzecia – w systemie paƒstw. Trzy wymienione grupy przyczyn woj- ny traktowa∏ on jako trzy „wyobra˝enia stosunków mi´dzynarodowych” (images of international relations). Ka˝de z nich obrazuje, gdzie lokuje si´ najwa˝niejsze przy- czyny wojny¹⁵. Waltz jest Êwiadomy, ˝e zabieg ten ma charakter upraszczajàcy i ˝e raczej kombinacja trzech wyobra˝eƒ, ni˝ ka˝de z nich z osobna jest zdolne dostar- czyç w∏aÊciwego rozumienia przyczyn wojny i stosunków mi´dzynarodowych. To w∏aÊnie mo˝liwe wzajemne relacje mi´dzy ró˝nymi przyczynami czynià problem oceny istoty poszczególnych wyjaÊnieƒ jeszcze bardziej skomplikowany. Ocena istoty takich „serii wyjaÊnieƒ” wymaga odpowiedzi na dalsze pytania. (1) Czy osta- teczne wyjaÊnienie mo˝e byç implementowane i jeÊli tak, to jak? (2) Czy istnieje lo- giczny zwiàzek mi´dzy okreÊlonym wyjaÊnieniem a wyobra˝eniem? (3) Czy wyobra˝enie jest adekwatne, czy te˝ analityk w nieuprawniony sposób rozszerza je na najbardziej spektakularnà przyczyn´ i ignoruje inne przyczyny o równym lub wi´kszym znaczeniu? (4) Jak podejmowane próby wyjaÊniania wp∏ynà na realizacj´

innych celów?¹⁶Waltz, poczàtkowo poszukuje sposobów rozwiàzywania tych pro-

14Slaughter (2003, s. 16–18).

15Waltz (1959, s. 12).

16Waltz (ibid., s. 15) uznaje ostatnie pytanie za konieczne, poniewa˝ pokój nie jest jedynym celem nawet najbardziej pokojowo nastawionych ludzi lub paƒstw. Mo˝na np. wierzyç, ˝e „rzàd Êwiatowy” i „wieczny pwn_s_miedzynarodowe.qxd 6/2/09 8:18 Page 17

(23)

18

WPROWADZENIE

blemów w historycznym myÊleniu o stosunkach mi´dzynarodowych. WÊród zwo- lenników pierwszego wyobra˝enia umieszcza wyjaÊnienia Arystofanesa, Augusty- na, Barucha Spinozy, Thomasa Hobbesa, Normana Angella, Bertranda Russella, Williama Jamesa, Reinholda Niebuhra, Hansa J. Morgenthaua, a tak˝e wielu zwo- lenników podejÊcia behawioralnego w NSM i psychologii spo∏ecznej. Do zwolen- ników drugiego wyobra˝enia zalicza m.in. Jeana Bodina, Immanuela Kanta, Ada- ma Smitha, Jeremy’ego Benthama, Johna Stuarta Milla, Karola Marksa, Woodrowa Wilsona. Zwolennikami trzeciego wyobra˝enia uznaje: Tukidydesa, Niccola Ma- chiavellego, Jeana-Jacquesa Rousseau i Karla Clausewitza.

Waltz teorie pierwszego i drugiego wyobra˝enia uzna∏ za redukcjonistyczne, opisujàce si∏y dzia∏ajàce w stosunkach miedzynarodowych, ale niepozwalajàce dobrze oceniç ich wp∏ywu ani przewidzieç rezultatów ich dzia∏ania. Aby to zrobiç, potrzebna jest teoria trzeciego wyobra˝enia, teoria systemowa, konstruujàca ramy, w jakich dzia∏ajà paƒstwa na arenie mi´dzynarodowej. Praca Waltza – Man, the State and War (1959) – stanowi∏a wst´p do zbudowania przez niego w∏asnej teorii trzeciowyobra˝eniowej, którà przedstawi∏ w 1979 r. w ksià˝ce Theory of Internatio- nal Politics. Jego g∏ównà inspiracjà sta∏a si´ tym razem nie Wojna peloponeska Tu- kidydesa, ale prace antropologów badajàcych w latach 20. i 30. XX w. afrykaƒskie spo∏eczeƒstwa bezpaƒstwowe¹⁷.

Dominacj´ pozytywizmu, którego przyk∏adu dostarcza Waltz, zwolennicy TPSM postrzegajà jako niebezpieczeƒstwo przekszta∏cenia jej w dziedzin´ nasta- wionà na „rozwiàzywanie problemów”. Koncentrowanie si´ TPSM na rozwiàzy- waniu problemów nie mo˝e stanowiç jej g∏ównego zadania. TPSM nie powinna mieç „zadania”, ale przybieraç zró˝nicowane formy. Niektóre z nich powinny mieç swój poczàtek w problemach wspó∏czesnych. Inne wynikaç z historii, np.

z rozwa˝aƒ wielkich myÊlicieli politycznych lub tradycji myÊlenia zakorzenionych w odleg∏ej przesz∏oÊci jako istotnym êródle wspó∏czesnej TPSM. Niebezpieczeƒ- stwo dominacji w TPSM orientacji pozytywistycznej jest traktowane jako pozba- wianie jej nie tylko jej orientacji normatywnej, ale tak˝e „historycznoÊci”¹⁸.

Postulowanym sposobem unikni´cia tego niebezpieczeƒstwa jest odrodzenie klasycznego humanistycznego podejÊcia w NSM. Robert Jackson upatruje w nim zyskanie mo˝liwoÊci rozwa˝aƒ nad najbardziej znaczàcymi normatywnymi pro- blemami wspó∏czesnych stosunków mi´dzynarodowych. PodejÊcie to ró˝ni si´ za- równo od pozytywistycznej, jak i postpozytywistycznej perspektywy. PozytywiÊci odrzucili klasyczne humanistyczne podejÊcie w imi´ nauki rozumianej jako obiek- tywne, empiryczne post´powanie naukowe. PostpozytywiÊci – zwolennicy teorii krytycznej, i postmoderniÊci – odrzucajà mo˝liwoÊç powrotu do podejÊcia klasycz-

pokój” sà synonimami, ale mo˝na równoczeÊnie staç na stanowisku, ˝e Êwiatowe paƒstwo b´dzie Êwiatowà tyranià i tym samym przedk∏adaç system z∏o˝ony z paƒstw narodowych z nieustannym ryzykiem wybuchu wojny nad Êwiatowe paƒstwo z obietnicà wiecznego pokoju.

17ZieleÊkiewicz (2007, s. 13).

18Rengger (2000, s. 769).

(24)

19

nego, w imi´ politycznej emancypacji lub jego antyracjonalizmu. Konstruktywi- Êci, jeÊli usytuowaç ich mi´dzy pozytywistami a postpozytywistami, nie akceptujà podejÊcia klasycznego z powodu niedostatku jego naukowoÊci rozumianej w spo- sób pozytywistyczny.

Politolodzy, twierdzi Jackson, podobnie jak przedstawiciele innych nauk spo-

∏ecznych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, odrzucili podejÊcia klasyczne, zapominajàc o historii swojej dyscypliny przed rewolucjà behawioralnà¹⁹. Tymcza- sem, przekonuje Jackson, podejÊcie klasyczne zawiera wiedz´ wielu pokoleƒ my- Êlicieli na temat stosunków mi´dzyludzkich. W odniesieniu do stosunków mi´- dzynarodowych mo˝e si´gnàç ono, zarówno do dzie∏a Tukidydesa sprzed 2400 lat, jak i wspó∏czesnych pism Wighta i Bulla. Czym zatem jest klasyczne humanistyczne podejÊcie? „Jest sposobem badania, który dominowa∏ przed rewolucjà behawio- ralnà i opiera∏ si´ szeroko na analizie historycznej, badaniach prawno-instytucjo- nalnych i myÊli politycznej. Tradycyjna nauka polityczna by∏a cz´Êcià spo∏ecznej nauki, rdzeƒ której stanowi∏a «humanistyczna szko∏a jurysprudencji» badajàca normy ludzkich spo∏eczeƒstw w perspektywie historycznej i porównawczej. «Spo∏eczna nauka» dà˝y∏a do odkrycia i zrozumienia ludzkiego dzia∏ania, jego charakteru i je- go modus operandi, w ró˝nych sferach ˝ycia politycznego, szczególnie w sferze pra- wa i paƒstwa. «Spo∏eczni naukowcy» kszta∏towali i pos∏ugiwali si´ poj´ciami za- wierajàcymi normatywny rdzeƒ: ról spo∏ecznych (status, dignitas etc.), relacji spo∏ecznych (contractus, obligatio etc.), spo∏ecznego organizowania si´ lub stowarzy- szania (civitas, societas, universitas etc.), relacji autorytetu i w∏adzy (jurisdictio, domi- nium, potestas, imperium etc.)”²⁰. TP by∏a traktowana jako podstawa rozumienia kwestii politycznych. Klasyczna teoria polityczna nie tworzy∏a modelu, konceptu- alnej ramy czy zbioru hipotez o ˝yciu politycznym. By∏a ods∏anianiem ˝ycia politycznego i próbà uogólnienia Êwiata politycznego. Dà˝y∏a do zrozumienia funk- cjonowania historyczno-politycznych Êwiatów i wyra˝enia ich w naukowych terminach²¹.

WczeÊniej, w latach 50. i 60., na gruncie filozofii politycznej, w opozycji do po- dejÊcia pozytywistycznego, podobny program realizowa∏ Leo Strauss (1899–1973).

Konstruowany przez niego program filozofii politycznej, który okreÊla si´ jako klasyczny racjonalizm polityczny, by∏ próbà „odbudowy filozofii politycznej na fundamencie filozofii klasycznej, wynikajàc[à] ze ÊwiadomoÊci kryzysu nowo˝ytnych nauk politycznych i spo∏ecznych”²². W literaturze polskiej, wskazywane przez Straussa teoretyczne s∏aboÊci pozytywistycznej orientacji „nowej nauki polityki”, omawia Ryszard Mordarski. Pierwsza jest wynikiem postulowanej neutral- noÊci aksjologicznej. „Zdaniem Straussa, odrzucajàc sàdy o wartoÊciach nie jeste- Êmy w stanie badaç owocnie rzeczywistoÊci spo∏ecznej, poniewa˝ bez politycznej

19Jackson (2003, 2007, s. 55).

20Ibid., s. 56.

21Ibid., s. 56–57.

22Mordarski (2007, s. 7).

(25)

20

WPROWADZENIE

adekwatnej oceny nie mo˝na osiàgnàç adekwatnego rozumienia zjawisk spo∏ecznych”²³. Druga s∏aboÊç znajduje wyraz w sceptycyzmie racjonalizmu, negujàcym mo˝liwoÊç rozstrzygania na drodze racjonalnej refleksji konfliktu dotyczàcego wartoÊci. Trzecia s∏aboÊç stanowi wynik pozytywistycznego przekonania, ˝e jedy- nà akceptowalnà formà wiedzy jest wiedza naukowa. Prowadzi to w konsekwencji do zaprzeczenia wartoÊci wiedzy przednaukowej. Tymczasem, „badanie kwestii politycznych nie polega na formu∏owaniu «praw ˝ycia politycznego» analogicz- nych do «praw natury», odkrywanych przez nauki przyrodnicze. [...] aby zrozu- mieç w pe∏ni problemy polityczne w kontekÊcie podstawowego pytania o to, czym jest sama sfera polityczna, nale˝y przyjàç perspektyw´ obywatela, a nie perspekty- w´ neutralnego obserwatora naukowego”²⁴. Wreszcie czwartà s∏aboÊcià pozytywizmu, wskazywanà przez Straussa, jest ∏atwoÊç, z jakà przekszta∏ca si´ w historyzm, rozumiany jako sk∏onnoÊç do ulegania procesowi relatywizacji. „Wynika to przede wszystkim z metodologicznych trudnoÊci, które sà konsekwencjà budowania nauk spo∏ecznych na modelu nauk przyrodniczych. Nauki spo∏eczne, aby uniknàç uznawania wspó∏czesnych fenomenów politycznych za fenomeny odzwierciedlajà- ce uniwersalnà istot´ ˝ycia politycznego, usi∏ujà relatywizowaç swoje tezy poprzez mi´dzykulturowe badania porównawcze. Aby jednak interpretacja ró˝nych kultur nie odbywa∏a si´ w obr´bie schematu poj´ciowego wspó∏czesnej kultury zachod- niej, zmuszone sà do podj´cia refleksji historycznej, która z kolei prowadzi do pa- radoksalnego wniosku, ˝e rozumienie historyczne jest podstawà empirycznego badania spo∏eczeƒstwa. Konsekwencjà tego jest uznanie tez nauk spo∏ecznych za wzgl´dne, przynajmniej w tym sensie, ˝e usi∏ujà one dostarczyç obiektywnych odpowiedzi na subiektywnie postawione pytania”²⁵.

Wspó∏czesna TPSM sta∏a si´ polem zbyt rozleg∏ym i zró˝nicowanym, aby pod- daç si´ prostym klasyfikacjom. W pierwszych latach XXI w. jednà z najwa˝niejszych debat toczonych w jej ramach jest dyskusja mi´dzy opozycyjnymi stano- wiskami kosmopolitów i komunitarian. U podstaw tej dyskusji le˝y kwestia filozoficzna dotyczàca êród∏a wartoÊci moralnej w ˝yciu spo∏ecznym: czy nale˝y poszukiwaç go w jednostce, czy grupie?²⁶Kosmopolityzm jest poglàdem utrzymu- jàcym, ˝e moralne zasady majà uniwersalnà podstaw´ zakorzenionà w indywidualnej odpowiedzialnoÊci, istniejàcy zaÊ porzàdek spo∏eczny nie ma szczególnego znaczenia jako êród∏o wartoÊci moralnej. Mówiàc inaczej, kosmpolici uwa˝ajà, ˝e Êwiatowa wspólnota sk∏ada si´ z jednostek lub jednostek reprezentowanych poprzez paƒstwa i podlega powszechnemu moralnemu prawu. Komunitarianie znaj- dujà êród∏o wartoÊci moralnej w partykularnej wspólnocie, której historyczno- -kulturowy kontekst okreÊla indywidualne prawa i zobowiàzania wobec innych.

Oba stanowiska, obecne w teoretyzowaniu o stosunkach mi´dzynarodowych w ostat-

23Ibid., s. 37.

24Ibid., s. 38.

25Ibid.

26Brown (1992, s. 75).