Widok Zacieranie granic między sferą prywatną i publiczną. Seksafera w "Samoobronie"

(1)

ANNA DĄBROWSKA

Zacieranie granic

między sferą prywatną i publiczną.

Seksafera w „Samoobronie”

Jedną z cech charakterystycznych współczesności (a konkretnie kultury masowej) jest zjawisko określane mianem transparencji (przezroczystości) kultury i życia publicznego, polegające z jednej strony na wykorzystaniu technicznych możliwości inwigilowania obywateli, z drugiej zaś – na publicznym pokazywaniu sfer życia dotychczas uznawanych za prywatne, ukryte, należące do zachowań intymnych. „Kul- tura transparencji to jeden z wielu trendów kultury popularnej (...), którego istotą jest czynienie rzeczywistości przezroczystą. Za jego sprawą coraz większa liczba sfer społecznego i indywidualnego życia staje się nie tylko doskonale widoczna, ale rów- nież dostępna jako przedmiot doświadczenia” (Krajewski 2003: 166)¹.

Ciągle część ludzi uważa, że publiczne omawianie (a tym bardziej pokazywanie) spraw dotyczących intymnego życia rodzinnego, czy też czyichś przygód erotycz- nych, jest niesmaczne i nieeleganckie, jest łamaniem tradycyjnych wzorców zacho- wań. Jednak bardzo wiele osób – z pewnością więcej niż należy do pierwszej wymie- nionej grupy – nie tylko akceptuje, ale wręcz uwielbia podglądanie i komentowanie prywatnych zachowań innych ludzi. To najłatwiejszy i podstawowy wręcz temat tzw. tabloidów, programów telewizyjnych typu Big Brother czy też zwykłych plo- tek. Często podejście tego typu dotyczy ludzi pełniących ważne funkcje państwowe czy publiczne, w związku z czym komentowanie ich prywatnych poczynań staje się sprawą publiczną. Jest bowiem rzeczą uznawaną za oczywistą, że osoby publiczne mają mniejsze prawo do prywatności.

Cała sprawa (afera, seksafera², seksskandal) zaczęła się od publikacji w grudnio- wym Dużym Formacie (z 4.12.2006 r.), dodatku do Gazety Wyborczej, w którym napisano wprost, że we współrządzącej wówczas partii „Samoobronie” wymuszanie usług seksualnych w zamian za obietnicę uzyskania, a potem również utrzymania

1 Ten sam autor pisze w innym miejscu: „Kultura transparencji przybliża nam to, co odległe, czy- ni nas świadkami zjawisk, których nigdy nie doświadczymy, ale równocześnie uniwersalizuje je jako trwały rys w obrazie rzeczywistości, a tym samym kształtuje nasze wyobrażenie o niej”; op. cit., s. 184.

2 Jest to jednocześnie przykład monotonii modnej analogii słowotwórczej.

OBLICZA.indb 41

OBLICZA.indb 41 2010-01-27 12:53:182010-01-27 12:53:18

Oblicza Komunikacji 2, 2009

(2)

pracy, było postępowaniem znanym, akceptowanym i niemal oczywistym dla nie- których członków tej partii.

Dobrze opisaną przez dziennikarzy sytuację charakteryzuje wiele aspektów, między innymi:

– obyczajowy (naruszenie tabu: przerwanie milczenia na temat wykorzysty- wania seksualnego kobiet w pracy oraz milczenia na temat ojcostwa nieślubnego dziecka);

– moralny i etyczny (zawarty już w tytule tekstu prasowego: praca za seks, mole- stowanie seksualne kobiet, stosowanie wobec nich szantażu);

– publiczny (dotyczy znanych polityków);

– prywatny (dotyczy życia seksualnego osób (nie)publicznych);

– społeczny (pokazuje zróżnicowane podejście do ujawnionych sytuacji w zależ- ności od grupy społecznej oraz aktualnie pełnionej funkcji zawodowej lub partyj- nej, ujawnia hipokryzję opartą na podwójnych standardach);

– prawny (kwalifi kacja czynu jako molestowania seksualnego lub jako korup- cji);

– polityczny (o „czerpanie korzyści materialnych” w postaci usług seksualnych są podejrzani – jeszcze nie oskarżeni – politycy wchodzący w skład rządu lub tzw.

prominentni działacze partii współrządzącej);

– językowy (agresja werbalna jako przejaw dominacji kakofemizmy, publiczne mówienie o intymnych przeżyciach i sytuacjach).

Takie publiczne opisywanie i omawianie zachowań, na które nałożone było (i za- sadniczo nadal jest) kulturowe tabu, w oczywisty sposób przyczynia się do jego naruszenia, co źle przyjmowane jest przez część społeczeństwa. Jednak pewnych spraw przez długi czas istniejących w naszym społeczeństwie i w związku z tym od dawna uznawanych za oczywiste i nienaruszalne, akceptowane milcząco, nie da się zmie- nić bez ich pokazania i nazwania po imieniu. Istnieje więc konieczność naruszenia tabu po to, by wyrazić niezgodę na kontynuowanie zachowań poniżających i przez znaczną część społeczeństwa nieakceptowanych (w tym wypadku – przemocy sek- sualnej wobec kobiet). Wiele zależy jednak od tego, w jaki sposób do tego dochodzi, co staje się przyczyną i momentem rozpoczynającym publiczną dyskusję na dotych- czasowy temat tabu. Opublikowanie tekstu „Praca za seks” to moment naruszenia pewnego tabu³ przez kobietę, która była ofi arą dominacji opartej na płci⁴.

3 „Tabu jest zjawiskiem kulturowym, obejmującym wszystko to, co jest objęte zakazem społecz- nym (czasem również prawnym); są to zachowania, których nie należy praktykować i tematy, których nie należy poruszać w danej społeczności (tematy, o których nie wypada mówić), ponieważ są uznawa- ne za wstydliwe, niebezpieczne, kontrowersyjne, przykre lub niemoralne. Zakaz poruszania pewnych tematów można nazwać tabu komunika cyjnym” – por. A Dąbrowska, Zmiany obszarów podlegających tabu (w druku).

4 Na temat relacji dominacji opartej na kategorii płci por. J. Wasilewski (2006): Retoryka domina- cji, Warszawa, s. 239.

(3)

Jednocześnie mamy do czynienia z wykorzystywaniem seksualnym kobiet po- zostających w zależności służbowej, a więc z oczywistym nadużyciem władzy, do- datkowo poprzedzonym szantażem (otrzymanie pracy przez kobietę było możliwe, jednak pod warunkiem współżycia seksualnego z przyszłym pracodawcą) i tym samym do narzucenia zasad niemieszcących się we wzorze postępowania pracodawcy (przełożonego) wobec podwładnej.

W omawianej sprawie życie seksualne stało się więc sprawą publiczną.

Seksualizacja kultury nie jest zjawiskiem nowym; proces wyprowadzania seksu ze sfery prywatnej i przenoszenia na płaszczyznę publiczną zachodzi od kilku- dziesięciu lat w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, do Polski zaś dotarł w miarę niedawno. (widoczne jest to np. w prasie, reklamach, telewizji czy Inter- necie, a także w sposobie ubierania się). Według badaczy kultury współczesnej

„linia między tym, co prywatne i tym, co publiczne, zaciera się, a nawet zanika”

(McNair 2004: 190). Tzw. seksualizacja kultury politycznej przestała być zjawiskiem dotyczącym jedynie zainteresowanych przede wszystkim z powodu rozwoju środków masowego przekazu. W skali światowej najbardziej znanym przykładem jest chyba skandal Bill Clinton – Monika Lewinsky, nie pierwszy w świecie polityki, lecz po raz pierwszy tak medialnie nagłośniony i komentowany. Materiały z prac komisji Starra zostały bez wiedzy Clintona rozpowszechnione w Internecie, prywatność prezydenta Stanów Zjednoczonych została więc brutalnie naruszona, bezlitośnie upubliczniona, a on sam „przed całym światem odarty z prywatności i godności” (McNair 2004: 186–187)⁵. Obie sprawy są jednak nieporównywalne, aczkolwiek w obu ujawniono szczegóły życia seksualnego bez woli osób uczestni- czących w tych aktach.

Zainteresowanie życiem prywatnym innych osób można zrozumieć, ponieważ od dawna wiadomo, że „oglądanie tego, co inni robią w swej przestrzeni prywatnej jest nieodparcie interesujące” (McNair 2004: 204). Sęk jednak w tym, że w przy- padku tzw. seksafery molestowanie nie dotyczyło sfery prywatnej, lecz służbowej.

Jej bohaterowie nie umieli odróżnić tych dwóch płaszczyzn, prawdopodobnie uzna- jąc, że posiadanie przewagi ekonomicznej, politycznej i fi zycznej pozwala na bezre- fl eksyjne uleganie popędom.

Sytuacją formalną jest praca w biurze poselskim, gdzie w przestrzeni ofi cjalnej powinny panować relacje służbowe. Natomiast stosunki seksualne w tymże biurze to przenikanie prywatności (intymności) do obszaru publicznego, prowadzące do brzemiennego w skutki przemieszania obu sfer.

Omawiana sprawa jest przykładem kultu siły kwitnącego „w polskiej przestrzeni publicznej, reklamie, mediach i prywatnych domach. Bohaterami współczesno- ści nie są ludzie mądrzy, moralni, błyskotliwi czy genialni, ale silni. Siła oznacza tu niepoddawanie się, dążenie za wszelką cenę do celu, nieustępliwość, upór i kon-

5 Prywatności rozumianej jako „zdolności do kontrolowania przez jednostki informacji udziela- nych o sobie innym” (Krajewski 2003: 195).

OBLICZA.indb 43

OBLICZA.indb 43 2010-01-27 12:53:192010-01-27 12:53:19

(4)

sekwencję, ale najczęściej jest po prostu bezwzględnością, agresją i celebrowaniem reprezentacji tych przymiotów”⁶. „Tu nie chodzi o seks. Chodzi o pewną sytuację przemocy, która jest przestępstwem. [...] O tego typu sytuacjach nie mówi się w kategoriach obyczajowych, lecz w kategoriach władzy, przemocy i prawa. [...] W kul- turach tradycyjnych kobieta jest własnością mężczyzny, a ich wartość jest tym wyż- sza, im mniej mają partnerów seksualnych”⁷.

Jednocześnie nagminne jest seksualizowanie kobiet, czyli „dawanie do zrozu- mienia, że są w sferze publicznej na innych warunkach, na prawach gościa. [...]

Upokarzanie, a potem rechot i sugestie, że ofi ary to puszczalskie albo wariatki”⁸. Śmiech wykorzystywany jest przez przedstawicieli „Samoobrony” jako „skutecz- ny środek dyscyplinujący”⁹, co znalazło swój spektakularny wyraz w osławionym rechocie Leppera, pytającego retorycznie, czy prostytutkę można zgwałcić¹⁰. W takich wypadkach śmiech staje się środkiem uprzedmiotowienia, wyrazem dominacji i pogardy. Stwarzana wspólnota śmiechu wyklucza z niej osoby mające odmienne zapatrywania. „Śmiech, w który wpisane jest upokorzenie kobiecej seksualności, służy dominacji. To jest degradowanie kobiet”¹¹.

Ważne wydaje się pojęcie dominacji charakteryzujące posłów Samoobrony w kontakcie z molestowanymi kobietami (wynikająca z wyższego statusu, chęci kontrolowania zachowań innych, siły fi zycznej czy chełpliwości – por. Wasilewski 2006:

35–36). Jest to ponadto prosta(cka) dominacja o podłożu biologicznym (zachowania seksualne jako dominacyjne – Wasilewski 2006: 45). Przekłada się na przemoc słowną, wyrażającą się głównie stosowaniem kakofemizmów (dysfemizmów), czyli wyrazów i wyrażeń nacechowanych negatywnie, pogardliwych, używanych po to, aby „daną osobę lub zjawisko przedstawić w negatywnym świetle i by spowodować w stosunku do niej odruch niechęci” (Dąbrowska 1993: 61). Opinie deprecjonu- jące molestowane kobiety wypowiadali zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Z cyta- tów, które przytoczę, jasno wynika, że deprecjonowanie, obrażanie, naigrawanie się jest cechą dominującą tych wypowiedzi. Np. „To dobrze, to znaczy, że są chłopami

6 M. Krajewski (2006): Popamiętane, Gdańsk, s. 81. Por. też A. Giddens (2006): Przemiany intym- ności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, przeł. A. Szulżycka, Warszawa, s. 35: „Seksualność jest wytworem społecznym funkcjonującym w sferze władzy”. „Wolność seksualna idzie w parze z władzą i jest jej wyrazem” – s. 53–55.

7 Pożytki z bagna. Rozmowa z dr Agnieszką Graff , „Polityka”, 16.12.2006, s. 28–31. Por. też opinię M. Krajeńskiego: „Przemoc stosowana jest (i co najważniejsze, w sposób usprawiedliwiony moralnie) wobec tych, z którymi nie łączą nas jakiekolwiek więzi, których traktujemy jako nienależących do mo- jej grupy, którzy w końcu nie podlegają tym samym zasadom moralnym, które obowiązują w jej obrę- bie. Oznacza to, iż granice grupowe defi niują również zakres współczucia” (Krajeński 2003: 161).

8 Pożytki z bagna..., s. ?.

9 M. Krajewski, op. cit., s. 136.

10 Na temat traktowania prostytutek przez Leppera por. V. Ozminkowska, Od rządu do nierządu,

„Newsweek”, 7.01.2007.

11 Pożytki z bagna...; o wspólnocie śmiechu por. też opinię M. Krajewskiego: „Wspólnota śmiechu i radości jest dużo bardziej subtelna niż wspólnota języka, zaś śmianie się i radowanie z tego samego, co inni, oznacza pełną akulturację i przystosowanie” (Krajewski 2003: 234).

(5)

dobrymi, że jeszcze mogą”; „Tę panią ruszyło sumienie. Jakby pana ruszyło, toby się pan poszedł wyspowiadać, powiedział najbliższej rodzinie. Ale iść do gazety?”;

„Aneta K. prawdopodobnie poszła ze swoimi rewelacyjnymi kłamstwami do »Ga- zety« bo była rozczarowana, że przegrała wybory samorządowe”¹².

I te najbardziej bulwersujące: „Jaki moralny autorytet ma kobieta, która ma troje dzieci, każde z kim innym, a małżeństwa nie ma” (Andrzej Lepper); „Ta pani zgodziła się spać z jednym, z drugim, może z kimś jeszcze za 1200 zł i nic więcej nie potrzebowała? Była taka skromniutka bidulka, że poniewierali ją, a jej wystar- czyło 1200 zł?” (Janusz Maksymiuk). „Jeżeli dostała propozycję pracy za usługi seksualne, to w takim układzie bardzo nisko się ceniła – 1,2 tys. zł, i to miesięcznie, a nie za jedną noc! Bardzo niska cena.” (Renata Beger); „Łyżwiński tak się zacho- wuje do kobiet, jak kobieta sobie pozwoli”. (Genowefa Wiśniowska); „Anetą K. po- winien się w pierwszej kolejności zająć prokurator. Zataiła przestępstwo” (Marek Kuchciński)¹³. „Wypindrowana dama, paznokcie dwa kolory, mająca język w buzi.

A zrobiono z niej gąskę zagonioną w róg” (Andrzej Lepper)¹⁴. Również Lepper mówił o tym, że Aneta K. to kobieta zboczona, która powinna założyć partię zbo- czonych kobiet.

Mechanizm takich zachowań językowych jest dość prosty – obrażanie i deprecjonowanie ofi ary, potępianie jej odwagi do przyznania się, stosowanie podwójnych standardów (innych wobec kobiet i innych wobec mężczyzn), uznawanie pokrzyw- dzonej i upokorzonej kobiety (ofi ary) za winną zdarzenia, oburzenie z powodu złamania niepisanej zmowy milczenia. Uderzające jest, że w cytowanych wypowie- dziach osób publicznych brakuje umiejętności posługiwania się ofi cjalną odmianą języka polskiego, jest w nich natomiast uciekanie się do kodu ograniczonego, prze- syconego potocyzmami (wypindrowana dama, spać z kimś, skromniutka bidulka, poniewierać, gąska zagoniona w róg) oraz posługiwanie się wyrazami obraźliwymi (zboczona kobieta). Wypowiedzi te są wysoce jednostronne i nie uwzględniają szer- szej perspektywy, co może wiązać się z brakiem odpowiednich środków języko- wych, pewnymi cechami osobowości lub też może być połączeniem obu zjawisk.

Ma więc rację Kazimierz Ożóg, że kultura języka polityki w ciągu kilkunastu ostat- nich lat „bardzo się obniżyła” (Ożóg 2004: 247). W swojej książce nie przewidział jednak, że aż tak bardzo.

Powyższe komentarze należą do przedstawicieli „Samoobrony”, nie jest to jednak pełny obraz wypowiedzi na analizowany temat, ponieważ wiele osób widzi tę sprawę inaczej, na szerszym tle procesów społecznych. Ponadto ich styl mówienia odbiega od dotychczas przeze mnie przedstawianego.

Seweryn Blumsztajn pisze: „Żyjemy w kulturze zdominowanej przez mężczyzn.

Od wieków kobieta traktowana jest w niej jako obiekt, który zaspokajać ma ich seksualne potrzeby. W sporach o seksualne wykorzystywanie kobieta jest w świecie

12 Wypowiedzi polityków cytowane w „Gazecie Wyborczej” z 5.12.2006.

13 Cytaty za: „Gazeta Wyborcz” 6.12.2006.

14 „Gazeta Wyborcza” 30.12.2006 – 1.01.2007.

OBLICZA.indb 45

OBLICZA.indb 45 2010-01-27 12:53:192010-01-27 12:53:19

(6)

cywilizowanym traktowana jako strona słabsza i wiarygodniejsza, ma specjalne prawa”¹⁵.

„Jako mężczyzna wstydzę się takiego wicepremiera i przepraszam kobiety za jego czyny i słowa”, stwierdza Piotr Pacewicz¹⁶.

Kobiety zaś kładą nacisk na trudną psychicznie i społecznie sytuację, w jakiej znajdują się kobiety wykorzystywane seksualnie, które „obawiają się (…) utraty reputacji. Ludzie chętnie skomentują: skoro się zgodziła, to jej wina, jest lekkich obyczajów. Ale winni są przede wszystkim ci, którzy wykorzystują trudną sytuację drugiej osoby, by ją zmusić do współżycia”¹⁷.

„W naszej kulturze odium spływa na kobiety”, dlatego często ukrywają prze- stępstwo, co z kolei wykorzystują sprawcy¹⁸. „Trudno mówić o takich sprawach, bo to upokarzające”¹⁹.

Trochę nieśmiałego optymizmu przebija w wypowiedzi Wojciecha Mazowie- ckiego: „Przy tej fatalnej sprawie odkryliśmy coś lepszego o polskim społeczeń- stwie: przytłaczającą dezaprobatę dla takich zachowań i – co jeszcze ważniejsze – brak akceptacji dla późniejszego poniżania ofi ar przemocy. [...] Uczymy się, że to nie ofi ara winna jest gwałtu czy molestowania, a jej potępianie to czynienie z niej ofi ary powtórnie”²⁰.

Podsumowanie:

W analizowanej sprawie jak w soczewce skupiają się i nakładają na siebie niektóre zjawiska współczesnego życia w Polsce: łamanie tabu obyczajowego dotyczącego seksu, problem nieślubnych dzieci mających nieznanych ojców, inwiliglacja i nad- użycie zaufania rozmówców (tajne nagrywanie rozmów, np. Anety Krawczyk z Ja- ckiem Popeckim), przemoc wobec kobiet, emancypacja kobiet, mieszanie sfery prywatnej z publiczną, hipokryzja triumfująca w pewnych środowiskach, stosowanie w życiu publicznym podwójnych standardów (innych wobec kobiet i innych w stosunku do mężczyzn) czy wreszcie arogancja władzy. Trudno więc się dziwić, że tzw.

seksafera w Samoobronie skupia na sobie uwagę mediów i czytelników²¹.

15 S. Blumsztajn, Kobieta zawsze na specjalnych prawach, „Gazeta Wyborcza” 6.12.2006.

16 P. Pacewicz, Leppera pogarda dla kobiet, „Gazeta Wyborcza” 30.12.2006 – 1.01.2007.

17 Rozmowa z Urszulą Nowakowską, GW 5.12.2006.

18 To ofi ara ma się bać. „Praca za seks”. Jak się bronią politycy Samoobrony. Rozmowa z dr.hab.

Małgorzatą Fuszarą, „Gazeta Wyborcza” 6.12.2006.

19 Płaca za seks, wybór należy do pani. Rozmowa z Anną Rutkowską, byłą ekspertką „Samoobro- ny,” „Gazeta Wyborcza” 6.12.2006.

20 Wojciech Mazowiecki, Z punktu widzenia ofi ary, „Przekrój” 13.12.2006.

21 „Tę aferę niosą bowiem trzy wielkie wehikuły kultury masowej – przemoc, seks i władza. W dodatku – jak w żadnej innej – splatają się w niej te archetypy, mity i stereotypy naszej cywilizacji, które dotykają najczulszych punktów obecnej epoki – społecznych nierówności, wykluczenia, upośledzenia kobiet, prywatności, upublicznienia życia intymnego, roli sensacji w mediach i niewydolności maso-

(7)

Z drugiej strony wydarzenia te – niezależnie od intencji głównych postaci – zmierzają do zmiany statusu kobiet w społeczeństwie polskim. Operacja ta jest bo- lesna – przerwanie milczenia i opowiedzenie o traktowaniu kobiet przez niektórych mężczyzn zajmujących się od niedawna polityką nie jest dla tych kobiet łatwe ani przyjemne. Aby sytuacja ulegała (bardzo powolnej) zmianie, trzeba przede wszystkim przerwać milczenie na jej temat i zacząć o niej mówić, a więc złamać pewne tabu. A to jest zawsze bolesne.

Bibliograﬁ a

Dąbrowska A. (w druku): Zmiany obszarów podlegających tabu.

Giddens A. (2006): Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeń- stwach, przeł. A. Szulżycka, Warszawa.

Krajewski M. (2006): Popamiętane, Gdańsk.

McNair B. (2004): Seks, demokratyzacja pożądania i media, czyli kultura obnażania, przeł. Ewa Klekot, Warszawa.

Ożóg K. (2004): Język w służbie polityki, Rzeszów.

Wasilewski J. (2006): Retoryka dominacji, Warszawa.

wej demokracji. W tym sensie seksafera nie jest tylko kolejną aferą. Jest wzorcową aferą nowej genera- cji” – Jacek Żakowski, Telenowela, „Polityka” 16.12.2006, s. 20–22.

OBLICZA.indb 47

OBLICZA.indb 47 2010-01-27 12:53:192010-01-27 12:53:19