28 PRACA POGLĄDOWA
WYBRANE ASPEKTY STARZENIA I ROLA DIETY W ZACHOWANIU ZDROWIA U OSÓB STARSZYCH SELECTED ASPECTS OF AGING AND THE ROLE OF DIET IN SAVING HEALH FOR OLDER PEOPLE
dr n. biol. Anna Zielińska1, dr n. med. Agnieszka Lelińska2
1Instytut Diabetologii w Warszawie,
2Instytut Nauk Medycznych, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości w Warszawie
Streszczenie
Starzenie to okres pogorszenia się homeostazy, zdolności adaptacyjnych i zwiększania chorobowości, co stopniowo prowadzi do śmierci. Proces starzenia może przebiegać kilkoma torami: chorobowym, zwykłym i zdrowym. Liczba osób charakteryzujących się zdrowym torem starzenia jest wciąż niewielka, stąd promowanie zdrowego stylu życia oraz tworzenie odpowiednich warunków życia dla osób starszych wydaje się mieć głębokie uzasadnienie. Niniejsza praca rozważa aspekty biologiczne zmian inwolucyjnych oraz przedstawia sposoby umacniania zdrowia. Zmiany inwolucyjne tj. utrata elastyczności skóry i tworzenie zmarszczek, ubytki w wysokości ciała, zmiany w składzie ciała, upośledzona tolerancja glukozy mogą postępować w różnym tempie i zależą od wielu czynników. Kluczową rolę w osiąganiu dobrostanu na każdym etapie życia odgrywa racjonalne żywienie. W okresie starości przyczynia się ono do zredukowania chorobowości i spowalnia tempo zmian inwolucyjnych. Obecne zalecenia podkreślają, że ruch również jest niezbędny do utrzymania prawidłowej masy ciała, przeciwdziała zaburzeniom metabolicznym u osób w każdym wieku. Zaleca się osobom starszym wykonywanie zróżnicowanego zestawu ćwiczeń siłowych, oporowych, równoważących, dostosowanych do indywidualnych preferencji, możliwości i stanu zdrowia.
Słowa kluczowe: starzenie, długowieczność, potencjał zdrowotny, promocja zdrowia, dieta osób starszych
Abstract
Aging is a period of deterioration of homeostasis, adaptability and increasing morbidity, which gradually leads to death.
The aging process can take place on several paths: pathological, normal and healthy. The number of people with a healthy aging path is still low, hence the promotion of healthy life style and the creation of appropriate living conditions for elderly people seems to have a deep justification. This paper considers the biological aspects of aging changes and presents ways to strengthen health. Involution changes, i.e. loss of skin elasticity and wrinkles formation, reduction in body height, changes in body composition, impaired glucose tolerance, may progress at various rates and depend on many factors. Rational nutrition plays the key role in achieving well-being at every stage of life. In the old age, it helps to reduce morbidity and slows down the rate of involution. Current recommendations emphasize that physical activity also essential for maintaining a healthy body weight, posture and preventing metabolic disorders in people of all ages. It is recommended that seniors perform a varied set of strength, resistance, and balancing exercises tailored to individual preferences, possibilities and health status.
Key words: aging, longevity, health potential, health promotion, elderly people’s diet Wprowadzenie
Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization) za osobę starszą uważa się każdą osobę, która ukończyła 60 rok życia. Prognozuje się, że wskutek wydłużania się przeciętnego trwania życia (life expentancy) i zmniejszania umieralności w Polsce odsetek osób w podeszłym wieku z roku na rok będzie systematycznie wzrastał. Przy spadku lub utrzymywaniu się rozrodczości na obecnym poziomie będzie prowadziło to do postępującego starzenia się społeczeństwa, gdyż istotnie zwiększy się udział osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do odsetka osób w okresie produkcyjnym [1].
Według Prognozy ludności na lata 2014-2050, sporządzonej przez Główny Urząd Statystyczny liczba osób 65+ w skali krajowej zwiększy się o 5,4 mln [1].
Wyniki analizy GUS wskazują, że do 2050 roku w miastach mężczyźni będą dożywali 82,5 lat, a kobiety 87,5 lat,
natomiast na wsiach odpowiednio 81,6 i 87,4 lat. Opieka geriatryczna jest obecnie jednym z największych wyzwań systemu ochrony zdrowia [2]. Z jednej strony postuluje się tworzenie wielospecjalistycznych ośrodków zajmujących się kompleksową terapią i profilaktyką chorób występujących w okresie starości. Z drugiej strony jest to trudne zadanie, gdyż obojętność i brak społecznego zainteresowania sprawami osób starszych, a nawet dyskryminowanie ich ze względu na wiek – określane jako agizm (wiekizm) jest w Polsce dużym problemem [3].
Przyczyn tego zjawiska można upatrywać w wielu czynnikach, przede wszystkim kulturowych tj. lęk przed fizycznymi oznakami starości i śmiercią. Społeczny obraz starzejącego się ciała staje się coraz bardziej negatywny.
Starzenie jest często kojarzone z brzydotą, bólem, chorobą i nie mieści się w kanonach idealnego, zadbanego ciała [4]. Brakuje tu więc spojrzenia na starzenie
29 PRACA POGLĄDOWA
z odmiennej perspektywy – zachowania zdrowia i witalności.
Starzenie i jego aspekty
Starzenie definiowane jest jako okres pogorszenia się homeostazy, zdolności adaptacyjnych i zwiększania chorobowości, co stopniowo prowadzi do śmierci. Jest to skomplikowany i trudny etap ludzkiego życia. Proces ten może przebiegać kilkoma torami:
chorobowym, zwykłym i zdrowym [5]. Starzenie chorobowe przejawia się występowaniem w okresie starości wielu obciążeń patologicznych, które powodują upośledzenie codziennej sprawności chorego, znaczne osłabienie psychofizyczne (zespół kruchości), niemożność wykonywania niektórych codziennych czynności czy uczestniczenia w życiu społecznym. Zwykłe starzenie oznacza występowanie w rożnych etapach okresu starości i z różnym nasileniem dyskretnych zmian chorobowych.
Ten tor starzenia jest najbardziej powszechny i rzadko kojarzony z patologią ze względu na często utajony przebieg chorób. Dodatkowo wpływa na to styl życia chorego, warunki środowiskowe czy stosowane przewlekle terapie. Z kolei pod pojęciem zdrowego starzenia rozumie się naturalne, postępujące zmiany morfologiczne i biochemiczne w komórkach, zmniejszenie sprawności narządów, a także możliwości dostosowania organizmu do zmieniających się warunków środowiska, bez istotnego zwiększenia chorobowości po 65 r.ż. oraz związanej z nią śmiertelności. A więc osoby zdrowo starzejące się to osoby zadowolone z życia, sprawne fizycznie i umysłowo, aktywne, biorące udział w życiu rodzinnym i społecznym. Jednakże, liczba osób charakteryzujących się zdrowym torem starzenia jest wciąż niewielka w porównaniu do pozostałych dwóch, stąd promowanie zdrowego stylu życia oraz tworzenie odpowiednich warunków życia dla osób starszych wydaje się mieć głębokie uzasadnienie [5].
Warto zauważyć, że zmiany jakie dokonują się na przestrzeni lat to nie tylko zmiany fizyczne jakie obserwujemy w wyglądzie fizycznym, czyli zmarszczki, siwienie czy deformacje kostno-stawowe, ale także zmiany o charakterze psychospołecznym. Wiele osób starszych doświadcza osamotnienia, lęku przed chorobą, śmierci oraz ograniczenia dochodów. Sytuacja materialna osób po 65 r.ż. w Polsce jest niesatysfakcjonująca.
Ilustrują ja wyniki największego ogólnopolskiego badania osób starszych PolSenior. Polscy emeryci mają problemy ze sfinansowaniem zakupu leków, w szczególności kobiety, których sytuacja materialna jest gorsza. Ponadto finanse nie pozwalają często na zakup żywności zalecanej przez lekarzy i dietetyków [6]. Wszystko to znacząco wpływa na ich jakość życia. Stąd starzenie można rozpatrywać w różnych ujęciach: biologicznym, psychospołecznym, biodemograficznym, ekonomicznym.
Niniejsza praca rozważa aspekty biologiczne zmian inwolucyjnych oraz przedstawia sposoby umacniania zdrowia.
Aspekty biologiczne zmian starzeniowych i sposoby umacniania zdrowia
Starzenie jest naturalnym, powszechnie występującym procesem. Powoduje zmiany regresywne w komórkach, tkankach, narządach i układach całego ciała, których efektem jest postępujące i trwałe obniżenie poziomu sprawności psychofizycznej, motorycznej i zdolności adaptacyjnych organizmu. Wyróżnia się pięć cech dotyczących tych zmian: 1) nawarstwianie się, 2) nieuchronność, 3) stopniowość, 4) specyficzność, 5) szkodliwość [5].
Zmiany inwolucyjne mogą postępować w różnym tempie. Zmienność tempa procesów starzenia się jest indywidualną właściwością osobniczą i zależy od wielu czynników: genetycznych, środowiskowych, epigenetycznych czy przypadkowych [7]. Za tempo starzenia w dużej mierze odpowiedzialne są geny. Pewne narody, grupy etniczne należą do szczególnie długowiecznych. Fenomenem na skalę światową są mieszkańcy wysp Okinawy i Sardynii, gdzie rdzenna ludność dożywa w dobrym zdrowiu 100 i więcej lat. Stąd też w Japonii i we Włoszech odnotowuje się największy odsetek osób po 60 r.ż. (33,4% i 29,4%) [8]. Istnieje także związek między tempem starzenia i płcią. Na ogół kobiety żyją dłużej niż mężczyźni. Największa różnica dotyczy mieszkańców Europy i wynosi ok. 7 lat. W krajach rozwijających się zróżnicowanie międzypłciowe jest niewielkie [8].
Na zróżnicowanie tempa starzenia duży wpływ mają również czynniki środowiskowe. Wśród nich obecnie największą rolę odgrywa status społeczno-ekonomiczny.
Nierówności społeczne dotyczące dostępu do dóbr materialnych i usług znacząco wpływają na proces starzenia. Neumayer i Plümper wykazali, że niski dochód i ubóstwo powoduje zwiększenie chorobowości, podatności na uzależnienia, a tym samym przyczynia się do przedwczesnej śmierci [9].
Obecnie sporne jest czy długość trwania życia uwarunkowana jest genetycznie czy raczej wynika z warunków życia. W przypadku mieszkańców Okinawy genetyczna predyspozycja do długowieczności dodatkowo wzmacniana jest warunkami środowiska [10]. Wśród nich istotne znaczenie ma klimat, zwyczaje żywieniowe oraz styl życia. Specyficzny sposób żywienia mieszkańców Okinawy charakteryzuje niska podaż kalorii (deficyt energii stanowi 10,9% spożycia kalorycznego Japończyków), wysokie spożycie warzyw, szczególnie strączkowych (soi), owoców, owoców morza, ziół, a niskie spożycie mleka i jego produktów oraz mięsa, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych trans [11,12] Kluczem do zrozumienia długowieczności jest więc interakcja między czynnikami genetycznymi i środowiskowymi. Wyniki analizy z 2013 roku wskazują na to, że za osobnicze zróżnicowanie długości życia i tempo starzenia odpowiedzialne są mechanizmy epigenetyczne [13].
30 PRACA POGLĄDOWA
Na poziomie komórkowym przejawem starzenia się organizmu są zmiany biochemiczne, które powodują m.in. obniżenie aktywności enzymów, osłabienie procesów biosyntezy i degradacji białek, procesów energetycznych ustroju, powstawanie niekorzystnych mutacji w DNA. Jedna z najbardziej rozpowszechnionych teorii starzenia postuluje właśnie biochemiczne podłoże procesów starzenia. Wolne rodniki spełniają istotną rolę w regulacji procesów komórkowych, ale ich nadmiar wywołuje w organizmie stres oksydacyjny, co obecnie uważa się za jedną z przyczyn starzenia i powstawania chorób neurodegeneracyjnych [14]. Uwalniane w procesach metabolicznych wolne rodniki tlenowe i inne reaktywne pochodne tlenu bardzo łatwo mogą wchodzić w reakcje biochemiczne i uszkadzać komórki.
Niesparowane z elektronem cząsteczki tlenu przedostają się do ustroju także ze środowiska wraz z dymem papierosowym, zanieczyszczeniami, spożywaniem produktów wysokoprzetworzonych. Procesom oksydacji mogą przeciwdziałać substancje zwane przeciwutleniaczami, do których należą m. in.: witaminy A, E, C, beta – karoten, koenzym Q 10, polifenole i niektóre substancje mineralne. Brak natomiast jednoznacznych dowodów, aby antyoksydanty spowalniały procesy starzenia i wpływały na długowieczność [15].
Racjonalne żywienie i aktywność fizyczna jako główne sposoby umacniania zdrowia
Kluczową rolę w osiąganiu dobrostanu na każdym etapie życia odgrywa racjonalne żywienie.
W okresie starości przyczynia się do spowolnienia tempa zmian inwolucyjnych. Na szczególną uwagę zasługują zwyczaje żywieniowe mieszkańców Okinawy. Ich dieta znacząco odbiega od zwyczajów żywieniowych panujących w krajach uprzemysłowionych. Uważa się, że w diecie mieszkańców Okinawy oprócz wysokiego spożycia warzyw, owoców, owoców morza i produktów niskotłuszczowych duże znaczenie ma restrykcja kaloryczna z zachowaniem pełnej wartości odżywczej pokarmu. Ograniczenie spożywanych kalorii zmniejsza niekorzystne działanie wolnych rodników i wspomaga działanie antyoksydantów. Badania eksperymentalne prowadzone na modelach zwierzęcych opisują korzystne efekty stosowania restrykcji kalorycznej w postaci redukcji ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, niektórych nowotworów, otyłości, cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego [16,17]. Z drugiej strony należy pamiętać, że długoterminowa, niekontrolowana restrykcja kaloryczna może być źródłem wielu niepożądanych zaburzeń m. in. osłabienia, spadku odporności, zwiększonego ryzyka niedożywienia [18].
Zmiany biochemiczne w komórkach pociągają za sobą zmiany metaboliczne. Przejawiają się one przede wszystkim w obniżeniu podstawowej przemiany materii czy metabolizmu kostnego. Maleje produkcja insuliny przez komórki β w trzustce, obniża się wychwyt glukozy
przez tkanki obwodowe, co prowadzi do narastania insulinooporności wraz z wiekiem i może sprzyjać rozwojowi cukrzycy typu 2 [19]. Cukrzyca nieinsulinozależna jest jedną z najczęściej występujących chorób wieku podeszłego. Częstość występowania cukrzycy u osób powyżej 65 r.ż. w skali światowej szacuje się na 25-30% [20]. U osób starszych szczególne znaczenie w profilaktyce zaburzeń tolerancji glukozy ma stosowanie zdrowej, zróżnicowanej diety oraz codzienny wysiłek fizyczny. Zalecenia z 2018 r.ż. podkreślają, że ruch jest niezbędny do utrzymania prawidłowej masy ciała i przeciwdziała zaburzeniom metabolicznym u osób starszych [21]. Rekomenduje się min. 30-45 minut dziennie (150 minut tygodniowo) różnych form aktywności (spacery, jogging, pływanie, jazda na rowerze). Utrwalanie zdrowych nawyków żywieniowych jest równie istotnym elementem procesu umacniania zdrowia zarówno osób młodych, jak i starszych. Według najnowszej Piramidy żywienia i aktywności fizycznej dla osób w wieku starszym należy dbać o spożycie wody ok.
2 litrów dziennie. Rekomenduje się codzienne spożywanie odpowiednich porcji warzyw i owoców, produktów zbożowych z pełnego przemiału, mleka i przetworów mlecznych, a ograniczenie spożycia mięsa, przetworów mięsnych i tłuszczów, zwierzęcych, słodyczy i słodkich napojów oraz soli. Zamiast soli należy używać ziół. Zaleca się suplementację witaminą D3 (2000 j.m./dobę). Dieta powinna być jak najbardziej różnorodna, a posiłki spożywane w niewielkich ilościach, o regularnych porach.
Badania dotyczące ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 i zaburzeń kardio-metabolicznych wykazują efektywność programów promujących zróżnicowaną dietę i aktywność fizyczną. Odnotowuje się zmniejszenie ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2, obniżenie masy ciała oraz poprawę kontroli metabolicznej choroby [22].
Zmiany inwolucyjne na poziomie somatycznym najbardziej widoczne są w wyglądzie zewnętrznym i budowie ciała. Postępujące starzenie skóry przejawia się utratą jej jędrności i elastyczności (zmniejszenie poziomu kolagenu), występowaniem bruzd i zmarszczek. Włosy rosną w wolniejszym tempie, dochodzi również do ich siwienia (wskutek obniżenia produkcji melaniny) i niekiedy wypadania. Starzenie skóry jest jednym z najbardziej niepożądanych przejawów tego procesu.
Stąd próby zachowania lub przywrócenia jej dawnego wyglądu są częstym elementem walki ze starością.
W zahamowaniu objawów starzenia może pomóc zmiana stylu życia tj. dobrze zbilansowana dieta, odpowiednia długość snu, czy aktywność fizyczna. Szczególne znaczenie przypisuje się wysokiemu spożyciu antyoksydantów.
Mimo, iż spożywanie suplementów diety nie jest zalecane w zrównoważonym żywieniu osób zdrowych, to istnieją dane wskazujące, że suplementacja selenem może redukować efekt stresu antyoksydacyjnego ochraniając keratynocyty [23]. Sugeruje się również korzystny efekt spożywania wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 na spowolnienie tempa fotostarzenia skóry [24].
31 PRACA POGLĄDOWA
Do opóźnienia tworzenia zmarszczek przyczynia się ponadto utrzymanie prawidłowego nawodnienia [25].
Regularna aktywność fizyczna także wpływa korzystnie, wspomagając krążenie, a więc i dopływ substancji odżywczych do komórek skóry [26].
Zmiany fizyczne w okresie starości dotyczą także obniżenia wysokości ciała w stosunku do wysokości ciała z okresu młodości. Ubytki w wysokości ciała w stosunku do okresu młodości (20 lat) wynoszą ok. 3% i są większe u kobiet niż mężczyzn. Kobiety maleją znacząco po 65, a mężczyźni po 75 r.ż. [27]. Jest to związane przede wszystkim ze spłaszczaniem trzonów kręgów i pogłębianiem się kifozy piersiowej wraz z wiekiem.
Ryzyko wystąpienia hiperkifozy rośnie po 55 r.ż., w szczególności u kobiet. Utrzymanie prawidłowej postawy ciała w każdym wieku zapewniają regularne ćwiczenia wzmacniające kręgosłup, klatkę piersiową i miednicę. W badaniach przeprowadzonych wśród kobiet po 65 r.ż. wykazano korzystny efekt ćwiczeń korekcyjnych na poprawę kąta nachylenia kręgosłupa w odcinku piersiowym, ustawienia głowy, ruchomości klatki piersiowej i parametrów oddechowych [28].
Wraz z wiekiem obserwuje się również zmiany w składzie ciała. Zmniejsza się beztłuszczowa masa ciała (tj. masa mięśni, kości, zawartość wody w ciele), a wzrasta tłuszczowa masa ciała. Ubytek masy mięśniowej dotyczy nie tylko zmniejszenia ilości włókien mięśniowych, ale również powoduje osłabienie siły mięśniowej, co sprzyja rozwojowi sarkopenii. Sarkopenia definiowana jako zespół geriatryczny charakteryzujący się utratą zarówno masy jak i siły mięśniowej może przebiegać z różnym nasileniem w zależności od genotypu, płci, pochodzenia etnicznego, przebiegu rozwoju osobniczego i innych czynników [29]. Ubytek beztłuszczowej masy ciała przejawia się także spadkiem zawartości wody w organizmie, co w przypadku niskiego spożycia płynów zwiększa ryzyko na odwodnienie [30]. Skutkiem obniżenia masy kostnej jest zwiększone ryzyko wystąpienia osteoporozy i złamań kości. Podkreśla się, że osiągnięcie w młodości szczytowej (optymalnej) masy kostnej znacznie zmniejsza ryzyko poważnych złamań osteoporotycznych w starszym wieku [31].
W konsekwencji wymienionych zmian regresywnych w obrębie beztłuszczowej masy ciała występuje upośledzenie funkcji narządu ruchu, prowadzące do zniedołężnienia. Wzrost masy tłuszczowej ciała również nie pozostaje bez konsekwencji. Przejawia się on gromadzeniem tkanki tłuszczowej głównie w centralnej części ciała. W wyniku wzrostu zawartości w ciele wisceralnej tkanki tłuszczowej rośnie ryzyko wystąpienia poważnych konsekwencji zdrowotnych tj. otyłości, insulinooporności, cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego czy choroby wieńcowej [32].
Uważa się, że zmiany w składzie ciała, jakie występują w procesie starzenia najprawdopodobniej wynikają ze zmian hormonalnych zachodzących z wiekiem (zmniejszonym wydzielaniem hormonu wzrostu,
estrogenów, testosteronu) oraz przewlekłego stanu zapalnego. Niektóre badania pokazują związek między zmianami w składzie z ciała, a obniżeniem podstawowej przemiany materii [33]. Mimo, iż zmiany o których mowa mają charakter złożony i wynikają z różnorodnych przyczyn, a ich przebieg nie do końca został poznany, to możliwe jest podjęcie działań mających na celu zwolnienie ich progresji wraz ze zminimalizowaniem ich niekorzystnych skutków. Osobom starszym pomóc w tym może stosowanie zrównoważonej diety i regularnej aktywności fizycznej. W profilaktyce zaburzeń funkcjonowania mięśni ważne jest pokrycie zapotrzebowania na białko, które u osób w starszym wieku wynosi 1,2 – 1,5 g/kg masy ciała /dobę lub 15% - 20% całkowitego dziennego zapotrzebowania energetycznego. Z badań wynika, że spożycie białka na zalecanym poziomie oraz regularne wykonywanie ćwiczeń oporowych może zapobiegać hipotrofii mięśniowej w starszym wieku [34].
Kolejnym istotnym czynnikiem żywieniowym jest odpowiednia podaż witaminy D osobom w wieku podeszłym, bowiem jej niedobór może powodować zaburzenia funkcjonowania zarówno układu kostnego, jak i mięśniowego [35,36]. Niski poziom witaminy D3 wiąże się także z dyslipidemią i większym otłuszczeniem ciała [37]. Z uwagi na częste występowanie wymienionych zaburzeń i ograniczoną efektywność syntezy skórnej u osób powyżej 65 r.ż. rekomenduje się suplementację witaminą D3 przez cały rok, w dawce 800-2000 IU/dobę [38].
Dietę osób starszych charakteryzuje także niskie spożycie produktów będących źródłem wapnia, błonnika, witaminy C oraz nieadekwatna podaż energii w stosunku do zapotrzebowania [39], co prowadzi do niedożywienia lub otyłości i powikłań z tym związanych (utrata masy mięśniowej, zaburzenia lipidowe). Stąd najnowsze wytyczne podkreślają konieczność codziennego spożywania produktów mlecznych, warzyw i pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz unikanie spożywania dodatkowych kalorii w postaci słodyczy czy napojów słodzonych [21].
W profilaktyce omawianych zaburzeń istotne znaczenie ma także regularna aktywność fizyczna.
Niestety u przeważającej części osób starszych występuje niedobór ruchu (hipokinezja), która powoduje wiele niekorzystnych zmian w organizmie tj. przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, bóle kręgosłupa, upośledzenie funkcjonowania układu krążenia, oddechowego, narządu ruchu, zaburzenia tolerancji glukozy, nadmierne otłuszczenie. Stąd zaleca się osobom starszym wykonywanie zróżnicowanego zestawu ćwiczeń (siłowe, wytrzymałościowe, rozciągające, koordynacyjne, poprawiające równowagę), w zależności od stanu zdrowia, możliwości wykonania i indywidualnych preferencji. Umiarkowany wysiłek fizyczny powinien zajmować ok. 2,5 godziny tygodniowo, a intensywny min. 20 minut, 3 razy w tygodniu [40].
32 PRACA POGLĄDOWA
Podsumowanie
Promowanie zdrowego starzenia jest obecnie jednym z kluczowych celów polityki zdrowotnej państwa.
Wiele programów promocji zdrowia podkreśla znaczenie racjonalnego żywienia i aktywności fizycznej w zapobieganiu chorobom towarzyszącym starzeniu się.
Promocja zdrowia to jednak coś więcej niż tylko profilaktyka schorzeń. Są to działania takie jak uczenie sposobów wzmacniania potencjału zdrowotnego oraz utrwalanie zachowań prozdrowotnych na każdym etapie życia, dzięki którym możliwe jest utrzymanie zdrowia i dobrego samopoczucia przez długie lata.
Dane do korespondencji dr n. biol. Anna Zielińska Instytut Diabetologii ul. Żegańska 46 a 04-736 Warszawa tel. kom. 885-757-757
e-mail: anna78zielinska@gmail.com
Konflikt interesów/ Conflict of interest Brak/none
Piśmiennictwo:
1. Główny Urząd Statystyczny: Prognoza ludności na lata 2014-2050: Data wejścia 20 grudzień 2017:
http://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5469/1/5/1/prognoza_ludnosci_na_lata____2014_-_2050.pdf.
2. Bryła M, Maniecka – Bryła I: Proces starzenia się populacji wyzwaniem dla polityki zdrowotnej, Gerontol. Pol., 2011; 1: 40-46 3. Szukalski P: Dyskryminacja osób starszych. Demografia i Gerontologia Społeczna – Biuletyn Informacyjny 2011; nr 5
http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/3477/2011-5%20Ageizm.pdf? sequence=1&isAllowed=y [dostęp:
29.12.2015] Data wejścia 20 grudzień 2017
4. Dziuban A: Społeczny obraz starości i postrzeganie własnego ciała w procesie starzenia. Przegląd piśmiennictwa, Gerontol. Pol. 2010;
18 (3): 140-147
5. Duda K: Proces starzenia się. W: Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja. Red: Marchewka A, Dąbrowski Z, Żołądź JA, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, 3 -5
6. Błędowski P: Sytuacja materialna osób starszych. W: Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Red: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P, Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012, wyd. 1, 393-406 7. Sikora E: Starzenie i długowieczność, Postępy biochemii, 2014, 60(2): 125-137
8. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2017). World Population Prospects: The 2017 Revision. https://esa.un.org/unpd/wpp/publications/Files/WPP2017_KeyFindings.pdf . Data wejścia 21.11.2017
9. Neumayer E, Plümper T: Inequalities of income and inequality of longevity: a cross- country study, Am J Public Health, 2016; 106 (1):
160-165
10. Robine JM, Hermann FR, Arai Y, Wilcox DC, Gondo Y, Hirose N, Suzuki M, Saito Y: Exploring the impact of climate on human longevity, Exp. Gerontol., 2012; 47 (9):660 -671
11. Willcox BJ, Willcox DC, Todoriki H, Fujiyoshi A, Yano K, He Q, Curb JD, Suzuki M., Caloric restriction, the traditional Okinawan diet, and healthy aging: the diet of the world's longest-lived people and its potential impact on morbidity and life span, Ann N Y Acad Sci. 2007;1114:434-55
12. Willcox DC, Scapagnini G, Willcox BJ, Heathy aging diets other than the Mediterranean: A focus on the Okinawan diet, Mech Ageing Dev. 2014; 136-137:148-162
13. Gentilini D, Mari D, Castoldi D, Remondini D, Ogliari G, Ostan R, Bucci L, Sirchia SM, Tabano S, Cavagnini F, Monti D, Franceschi C, Di Blasio AM, Vitale G: Role of epigenetics in human aging and longevity: genome – wide DNA methylation profile in centenarians and centenarians’ offsprings, Age (Dordr) 2013;35(5):1961-1973.
14. Migliore L, Coppedè F: Environmental – induced oxydative stress in neurogenerative disorders ang aging, Mutat Res, 2009, 31;674(1- 2): 73-84
15. Sadowska – Bartosz I, Bartosz G: Effect of antioxidants supplementation on aging and longevity, BioMed Research International, vol 2014 (2014), Article ID 404680, 17 pages
16. Colman RJ, Anderson RM, Johnson SC, Kastman EK, Kristopher J, Kosmatka KJ, Beasley TM, Allison DB, Cruzen C, Simmons HA, Kemnitz JW, Weindruch R: Caloric restriction delays disease onset and mortality in rhesus monkeys, Science. 2009,10; 325(5937):
201–204
17. Mattison JA, Colman RJ, Beasley TM, et al: Caloric restriction improves health and survival of rhesus monkeys. Nat Commun.
2017;8:14063. doi:10.1038/ncomms14063
18. 18. Dirks AJ, Leeuwenburgh C: Caloric restriction in humans: potential pitfalls and health concerns, Mech Ageing Dev. 2006;127(1):1- 7.
19. Książek K, Witkowski J: Zaburzenia działania insuliny a starzenie się człowieka, Postępy Hig Med Dosw. (online), 2008; 62:263-271 20. Mazurkiewicz MR, Modwysocka M, Jaczewska – Matyjaszczyk J, Matyjaszczyk M., Problem cukrzycy u osób starszych w świetle
najnowszych wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego 2011, Geriatria 2011;5:309-314
21. https://ncez.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/piramida-zdrowego-zywienia-i-aktywnosci-fizycznej-dla-osob-w-wieku- starszym. Data wejścia 13.04.2018
22. Balk EM, Earley A, Raman G: Avendano EA, Pittas AG, Remington PL: Combined diet and physical activity promotion programs to prevent type 2 diabets among persons at increased risk: A systematic review for the Community Preventive Services Task Force, Ann Intern Med., 2015; 15; 163 (6):437-451
23. Jobelli L, Rousselle P, Béal D, Blouin E, Damour O, Rachidi W: Selenium preserves keranocyte stemness and deleys senescence by
33 PRACA POGLĄDOWA
mainteining epidermal adhesion, Aging (Albany NY), 2017; 25; 9(11):2302- 2315
24. Latreille J, Kesse –Guyot E, Malvy D, Andreeva V, Galan P, Tschachler E, Hecberg S, Guinot C, Ezzedine K: Associacion between dietary intake of n-3 polysaturated fatty asids and severity of skin aging in a middle – age Caucasian population, J Dermatol Sci., 2013; 72 (3):233-239
25. Choi JW, Kwon SH, Huh CH, Park KC, Youn SW: The influence of skin visco-elasticity, hydration level, and aging on the formation of wrinkles: a comprehensive and objective approach, Skin Res Technol, 2013;19 (1): 349-355
26. Tew GA, Saxton JM, Hodges GJ: Exercise training and the control of skin blood flow in older adults. J Nutr Health Aging 2012;
16(3):237-241
27. Zając – Gawlak I, Groffik D: Ubytki wysokości ciała jako składowa inwolucyjnych zmian w budowie somatycznej kobiet i mężczyzn po 50 roku życia, Gerontol. Pol. 2010; 18, 4: 183 – 193
28. Jang HJ, Kim MJ, Kim SY: Effect of thorax correction exercises on flexed posture and chest function in older women with age-related hyperkyphosis, J Phys Ther Sci. 2015; 27(4):1161-1164
29. Strzelecki A, Ciechanowicz R: Zdrojewski Z., Sarkopenia wieku podeszłego, Gerontol. Pol., 2011;19, (3-4): 134-145
30. Pudełko A, Nowak J: Odwodnienie jako poważny problem osób starszych, Postępy dietetyki w geriatrii i gerontologii, 2017; 2(3):7-11 31. Bonjour JP, Chevalley T, Ferrari S, Rizzoli R: The importance and relevance of peak bone mass in the prevalence of osteoporosis,
Salud Publica Mex., 2009:51 suppl.1, 5-17
32. Kuk JL, Saunders TJ, Dawidson LE, Ross R: Age-related changes in total and regional fat distribution, Ageing Res Rev. 2009;8(4):339-48 33. St-Onge MP, Gallagher D: Body composition changing in aging: the cause or result of alterations in metabolic rate and macronutrient
oxidation? Nutrition. 2010;26(2):152-155
34. Campbell WW, Leidy HJ: Dietary protein and resistance training effects on muscle and body composition in older persons, J Am Coll Nutr. 2007;26(6):696-703
35. Kupisz – Urbańska M, Galus K: Epidemiologia niedoboru witaminy D u osób w podeszłym wieku – wybrane zagadnienia, Gerontol.
Pol. 2011;19 (1):1-6
36. Sanders KM, Scott D, Ebeling PR: Vitamin D deficiency and its role in muscle-bone interactions in the elderly, Curr Osteoporos Rep., 2014; 12(1):74-81
37. Souza WN, Aparicio-Ugarriza R, Biliboni MM, Palacios G, Aquilar I, Tur JA, Gonzáles – Gross M: Better body composition and lipid profile can be associated with vitamin D status in Spanish elderly? The Physmed study, J Nutr Health Aging, 2017;21(10):1329-1336 38. Grupa ekspertów: Witamina D: Rekomendacje dawkowania w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów – wytyczne
dla Europy Środkowej 2013r., Standardy Medyczne /Pediatria, 2013, T.10: 573-578
39. Wyka J, Biernat J, Mikołajczak J, Piotrowska E: Assessment of dietary intake and nutritional status (MNA) in Polish free – living elderly people from rural envirmonments, Arch Gerontol Geriatr., 2012;54 (1):44-49
40. Mazurek J, Szczygieł J, Blaszkowska A, Zgajewska K, Richter W: Aktualne zalecenia dotyczące aktywności ruchowej osób w podeszłym wieku, Gerontologia Polska, 2014, 2: 70-75
