DANUTA PYTEL-PANDEY
Uniwersytet Wrocławski danuta_pandey@op.pl
Dyrektywne akty mowy
realizowane jako akty pośrednie
Codziennie każdy człowiek wypowiada dziesiątki, a może nawet setki, różne- go typu aktów mowy, pragnąc, aby jego rozmówcy: usłyszeli, zrozumieli i spełnili oczekiwania skierowane do ich osoby. Chcąc osiągnąć sukces komunikacyjny, nadawca konstruuje swoją wypowiedź, sięgając po różne środki, zarówno języko- we, jak i pozajęzykowe, które mają mu pomóc zrealizować jego intencję komu- nikacyjną. Wśród wielu innych aktów powstają również dyrektywne akty mowy wygłaszane w sposób pośredni, niejawny. Bazując na materiale językowym po- chodzącym z języków polskiego i rosyjskiego, autor niniejszego artykułu chciałby odpowiedzieć na pytanie: w jakich sytuacjach i dlaczego nadawcy chętnie używa- ją dyrektywnych aktów mowy jako aktów ukrytych, niejawnych.
1. Dyrektywne akty mowy i pośrednie akty mowy
Termin dyrektywne akty mowy oraz akty pośrednie i bezpośrednie, opierając się na pracach J.L. Austina, wprowdził do lingwistyki J.R. Searle1, dając tym sa- mym początek dalszym licznym badaniom nad tego typu konstrukcjami.
Za dyrektywne akty mowy uważa się wypowiedzi, których intencją jest zob- ligowanie adresata do podjęcia działania mającego na celu zaspokojenie ocze- kiwań, potrzeb, braków, życzeń lub preferencji nadawcy. Do grupy tych aktów mowy należą: żądania, nakazy, zakazy, rozkazy, komendy, regulaminy, polece-
1 J.R. Searle, Czynności mowy. Rozważania z fi lozofi i języka (J.R. Searle, Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language, 1977), przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1987; idem, Umysł, język, społeczeństwo. Filozofi a i rzeczywistość (idem, Mind, Language and Society. Philosophy in the Real World, 1998), przeł. D. Cieśla, Warszawa 1999.
nia, przymuszenia, recepty, przepisy, propozycje, pobudzenia/zachęty do czegoś, napomnienia, zarządzenia, prośby, błagania, wskazówki, przestrogi, instrukcje, ostrzeżenia2.
Akty mowy, a więc także dyrektywy, mogą pełnić funkcję pragmatyczną wyrażoną explicite, czyli na pomocą środków leksykalno-gramatycznych na po- wierzchni, wówczas mówimy o tzw. jawnych, bezpośrednich aktach mowy (прямые речевые акты). W sytuacji, kiedy w wypowiedzeniu funkcja pragma- tyczna została wyrażona w sposób niejawny, ukryty, implicite i jest określana za pomocą analizy składników układu interakcyjnego mówimy o tzw. ukrytych, nie- jawnych aktach mowy (непрямые, косвенные речевые акты)3.
J.R. Searle i kontynuatorzy jego badań podkreślają, że: każdy pośredni akt mowy realizowany jest przez jakiś akt, którego pierwotne funkcje i znaczenie odbiegają od znaczenia wtórnego. Dla właściwej interpretacji i podjęcia odpo- wiedniego, zgodnego z intencją nadawcy działania, niezbędne jest zatem odkrycie wtórnego znaczenia danego aktu4.
Wśród ukrytych aktów mowy wyróżnia się dwa typy:
• Funkcja pragmatyczna (intencja interakcyjna) jest przypisywana wypowie- dzeniom będącym formalnie zdaniami oznajmującymi, np.:
Jestem głodny jak wilk, cały dzień nic nie jadłem.
Я голоден как волк, целый день ничего не ел (prośba o poczęstowanie jedzeniem).
Wyrażona w akcie jawnym mogłaby ona brzmieć następująco:
Daj mi coś do jedzenia, bo jestem bardzo głodny.
Дай мне есть, я очень голоден.
• Funkcja pragmatyczna jest określona na podstawie reinterpretacji wypo- wiedzenia wyrażającego jakąś inną funkcję, np.:
Proszę cię, nie zapomnij o zebraniu w szkole!
Прошу тебя, не забудь о собрании в школе!
2 Por. też: D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1976, s. 77;
G. Hindelang, Einführung in die Sprechakttheorie, 5. Aufl age, Tübingen 2010, s. 55–56; Н.И. Фор- мановская, Речевое взаимодействие: коммуникация и прагматика, Москва 2007, s. 306–333;
E. Komorowska, Pragmatyka dyrektywnych aktów mowy w języku polskim, Szczecin-Rostock 2008, s. 27; D. Pytel-Pandey, Dyrektywne akty mowy — klasyfi kacja ze względu na siłę zobowiązania do ich realizacji, „Slavica Wratislaviesia” CLIV, Wrocław 2011, s. 149.
3 Zob. A. Awdiejew, Ukryte akty mowy a analiza pragmatyczna, „Zeszyty Naukowe Uniwer- sytetu Jagiellońskiego” DCCCXV, Prace Językoznawcze, z. 84, Kraków1986, s.13–21; idem, Prag- matyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habilitacyjne nr 117, Kraków 1987, s. 49–50; idem, Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków 2004, s. 58–64.
4 Por. np. K. Pisarkowa, Pragmatyczne spojrzenie na akt mowy, „Polonica” II, Wrocław 1976, s. 269–270; P. Конрад, Вопросительные предложения как косвенные речевые акты, [w:] Новое в зарубежной лингвистике, z. 16. Лингвистическая прагматика, red. Е.В. Радучева, Москва 1985, s. 356; А.Ю. Маслова, Специфика косвенного побуждения и его выражения в форме вопроса в русском языке, [w:] Мир русского слова и русское слово в мире, t. 1. Материалы 11 Конгресса МАПРЯЛ, Варна 17–23 сентября 2007 г., Sofi a 2007, s. 334.
(prośba: pamiętaj o zebraniu, oznaczająca prośbę o uczestnictwo w tym zebraniu).
W akcie jawnym to, np. wypowiedź:
Pójdź na zebranie do szkoły.
Иди на собрание в школу.
Zadaniem najtrudniejszym dla odbiorcy jest sztuka właściwego odczytania znaczenia ukrytego aktu mowy wyartykułowanego przez nadawcę, aby komu- nikacja między nimi przebiegała właściwie. Najbardziej znanym w lingwistyce schematem dekodowania ukrytych aktów mowy jest stworzona przez H.P. Grice’a teoria implikatur konwersacyjnych i związana z nią zasada kooperacji współroz- mówców oparta na czterech maksymach: ilości, jakości, odniesienia i sposobu5.
Spróbujemy zinterpretować pośredni dyrektywny akt mowy: prośbę albo żą- danie (w zależności od kategoryczności wypowiedzi) na przykładzie następują- cego zdania:
Czy pan teraz wysiada?
Вы сейчас выходите?
Pytanie to ma w rzeczywistości znaczenie:
Proszę mnie przepuścić. / Proszę pozwolić mi przejść w stronę wyjścia, ponie- waż będę wysiadać na najbliższym przystanku.
Пропустите меня, пожалуйста!
Proces interpretacji przebiegać będzie w kilku etapach od: Czy pan teraz wy- siada? przez Proszę mnie przepuścić, bo wysiadam.
1. Nadawca (N) chce wyjść z jakiegoś środka komunikacji, tzn. doprowadzić do sytuacji:
N wychodzi.
2. Położenie Adresata (A) w określonej pozycji / określonym miejscu czyni niemożliwym realizację celu N, czyli osiągnięcie stanu N wychodzi. Dlatego N chce doprowadzić do sytuacji:
A nie jest przeszkodą.
3. W związku z tym u N powstaje cel pośredni będący warunkiem osiągnię- cia celu końcowego, którym będzie sytuacja:
A już nie jest przeszkodą.
4. N wie, że może do tego dojść w dwóch przypadkach:
a) A odsunie się na bok;
b) A wysiądzie jako pierwszy, umożliwiając tym samym realizację celu N.
5. Jeżeli nastąpi przypadek b) to problem rozwiąże się sam, bez dalszych starań N.
Jeżeli przypadek b) nie jest pewien, to należy spowodować, aby A wypełnił a), jeżeli A nie uczynił tego sam.
5 H.P. Grice, Logika i konwersacja (Logic and Conversation, 1975), przeł. J. Wajszczuk,
„Przegląd Humanistyczny” 7, Warszawa 1977, s. 85–99.
6. Zachowanie A nie daje możliwości ustalenia, czy zamierza on zrobić b) czy nie.
7. Z punktów 5 i 6 wynika, że N musi postawić sobie cel pośredni: zdobyć informację czy zajdzie b) czy nie. Cel wskazuje na potrzebę użycia pytania:
Czy pan teraz wysiada?
8. W przypadku odpowiedzi twierdzącej ma miejsce 3 i następuje realizacja celu: N wychodzi. W przypadku odpowiedzi przeczącej to albo A sam odchodzi na bok, umożliwiając N przejście i realizację celu: N wychodzi, albo stosując od- powiednie środki komunikacyjne (zwykle w dyrektywnym akcie jawnym wypo- wie prośbę / żądanie: Proszę mnie przepuścić / Разрешите пройти), N obliguje A do a)6.
2. Przykłady wybranych dyrektywnych aktów mowy wypowiadanych jako akty niejawne
w języku polskim i rosyjskim
Polecenie służbowe Dyrektor do sekretarki:
Pani Ewo, jestem zajęty.
Вера Николаевна, я занят.
Rzeczywisty sens wypowiedzi:
Proszę, aby nikt mi nie przeszkadzał.
Я прошу, чтобы никто мне не мешал.
Prośba
Dziecko bezskutecznie próbuje rozwiązać zadanie z matematyki, zwraca się więc do ojca:
Tato, czy możesz mi pomóc?
Папа, можешь ли ты помочь мне?
Wypowiedź ma znaczenie:
Pomóż mi, proszę, rozwiązać to zadanie z matematyki.
Помоги мне, пожалуйста, решить эту задачу по математике.
Rada, ostrzeżenie Matka do córki studentki:
Powrót do domu nocą jest niebezpieczny.
Возвращение домой ночью очень опасно.
Wypowiedź ma znaczenie:
Ostrzegam cię, że powrót do domu w nocy jest niebezpieczny. / Radzę ci nie wracać w nocy do domu, bo to jest niebezpieczne.
6 Por. P. Конрад, Вопросительные предложения…, s. 365–366.
Я предостерегаю тебя, возвращение домой ночью очень опасно. / Со- ветую тебе, не возвращаться домой ночью потому, что это очень опасно.
Żądanie, nakaz
Matka do kilkuletniego syna:
Grzeczne dzieci myją ręce przed jedzeniem.
Хорошие дети моют руки перед едой.
Wypowiedź ma znaczenie:
Umyj ręce przed jedzeniem. / Masz umyć ręce przed jedzeniem.
Помой руки перед едой. / Тебе надо помыть руки перед едой.
3. Przyczyny używania dyrektywnych aktów mowy jako aktów ukrytych
Pośrednie dyrektywne akty mowy pojawiają się w komunikacji międzyludz- kiej bardzo często. W tej pracy chcielibyśmy się skupić na trzech, naszym zda- niem najważniejszych, przyczynach wybierania przez nadawców formy aktów ukrytych.
Pierwsza z nich to chęć bycia bardziej uprzejmym wobec adresata7. Nadawca chce stworzyć miłą, przyjazną atmosferę komunikacji z adresatem. Często jest to zabieg celowy, aby zdobyć przychylność odbiorcy. Porównajmy wypowiedzi, w których ktoś prosi o wyświadczenie drobnej przysługi.
Sytuacja 1
Czy mógłby pan mi pomóc?/ Вы могли бы помочь мне?
Czy nie mógłby pan mi pomóc?/ Вы не могли бы помочь мне?
Czy nie byłoby kłopotem dla pana, jeśli poproszę o pomoc? / Если вас не затруднит, можете ли вы мне помочь?
Oczekiwaną reakcją nadawcy nie jest odpowiedź tak lub nie, ale po prostu wyświadczenie przysługi. Prośba przedstawiona w sposób niejawny jest zdecydo- wanie bardziej uprzejma od tej, wypowiedzianej jako akt jawny:
Proszę mi pomóc. / Помогите мне, пожалуйста.
W wielu przypadkach wypowiedzi, które pierwotnie były pośrednimi aktami mowy, z czasem skonwencjonalizowały się w nowej funkcji i, tak jak powyżej po- dane, najczęściej nie są już odbierane jako pytania, ale nabrały znaczenia bardzo uprzejmej prośby, i są zakodowane w naszej świadomości jako prośby8. Podobnie jest z pytaniami:
7 Zob. też: G. Harras, Indirekte Sprechakte, [w:] Handlungssprache und Sprechhandlung.
Eine Einführung in die handlungstheoretischen Grundlagen, Berlin-New York 1983, s. 202; zob.
także: А.Ю. Маслова, Специфика косвенного побуждения…, s. 333.
8 O konwencjonalizowaniu się wykładników intencji zob. R. Grzegorczykowa, Językowe wykładniki intencji wypowiedzi, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XLII, 1989, s. 75–76.
Czy mógłby pan podać mi sól? / Вы могли бы передать мне соль?
Czy mógłby pan zamknąć okno? / Можете ли вы зaкрыть окно?
Funkcjonują one jako grzeczniej wypowiedziana prośba niż:
Proszę podać mi sól. / Передайте мне, пожалуйста, соль.
Na zjawisko konwencjonalizowania się niektórych niejawnych aktów mowy w nowej funkcji ma z pewnością wpływ częstotliwość ich używania. Im częściej i powszechniej są one stosowane, tym proces konwencjonalizowania się wykład- ników intencji zachodzi szybciej.
Drugim powodem użycia ukrytego dyrektywnego aktu mowy będzie chęć manipulowania adresatem w celu osiągnięcia przez nadawcę konkretnej ko- rzyści, będącej efektem działania odbiorcy. Spójrzmy na następującą sytuację:
osoba będąca palaczem sięga po paczkę papierosów, chcąc zapalić, i zauważa, że nie ma ani jednego papierosa, a stojący obok pali, może paść wówczas stwierdzenie:
Sytuacja 2
Też bym zapalił! Ой, закурил бы я тоже!
Mające rzeczywiste znaczenie:
Poczęstuj mnie papierosem. / Daj mi papierosa. / Chciałbym, żebyś dał mi papierosa, bo chętnie też bym zapalił.
Дай мне, пожалуйста, сигарету.
Użycie ukrytego aktu mowy ma spowodować u odbiorcy podjęcie działania na rzecz nadawcy, o które nadawca nie chciał / nie mógł zabiegać (z powodu dumy, wstydu czy ograniczeń kulturowych) w sposób bezpośredni.
Trzecią grupę będą stanowić sytuacje komunikacyjne niejednoznaczne pod względem prawnym, moralnym albo po prostu strach przed reakcją odbiorcy i wy- stawieniem się na śmieszność lub odtrącenie. Użycie dyrektywnego aktu mowy w postaci niejawnej ma nie dopuścić do powstania wypowiedzi nazywanych przez P. Brown i S. Levinsona face-threatening acts9, tzn. aktów zagrażających twarzy nadawcy, odbiorcy lub ich obu.
Tę cechę współczesnej komunikacji, ujawniającą się przy stosowaniu ukry- tych aktów mowy, K. Pisarkowa nazywa asekuranctwem rozmówców10. Sfor- mułowanie wypowiedzi w sposób niejawny zawsze daje nadawcy dodatkową możliwość zachowania twarzy i wycofania się z wcześniejszych wypowiedzi.
Dwuznaczność umożliwia opowiedzenie się za tym wariantem, który w danym momencie będzie korzystniejszy dla nadawcy. Przyjrzyjmy się następującej sytua- cji: ktoś bardzo chce załatwić jakąś trudną sprawę w sposób nielegalny i w związ- ku z tym proponuje łapówkę mówiąc:
9 P. Brown, S. Levinson, Universals in language usage: Politeness phenomena, [w:] Ques- tions and politeness strategies in social interaction, red. E.N. Goody, Cambridge 1978, s. 65.
10 K. Pisarkowa, Pragmatyczne spojrzenie…, s. 273.
Sytuacja 3
Potrafi ę się odwdzięczyć. / Umiem być wdzięczny. / Я способен щедро вас отблагодарить за помощь.
W rzeczywistości wypowiedź będzie miała znaczenie prośby-obietnicy:
Załatw mi to, a obiecuję, że to ci się opłaci / Сделай это для меня, а я обе- щаю тебе выгоду.
Nadawca użył pośredniego aktu mowy i czeka na reakcję odbiorcy. Jeśli od- biorca nie zainteresuje się jego ofertą lub zdecydowanie zareaguje przeciw takie- mu postępowaniu, to nadawca zawsze może się wycofać z wcześniejszej wypo- wiedzi, nie tracąc twarzy, np. tak:
No cóż szkoda, że nie doszliśmy do porozumienia. / Ну что ж, жаль, что мы не договорились.
Natomiast gdy napotka ostry sprzeciw:
Przecież tylko żartowałem. / Ведь я только шутил.
Źle mnie zrozumiałeś. / Ты меня плохо понял.
Pozwoli to nadawcy uniknąć konsekwencji swojej wcześniejszej wypowiedzi.
Podsumowując, możemy powiedzieć, że dyrektywne akty mowy w postaci aktów niejawnych pojawiają się, gdy nadawca widzi możliwość korzyści płyną- cych z ich użycia. Będąc bardzo uprzejmym, przychylnie nastawi do siebie osobę odbiorcy (sytuacja pierwsza), co ułatwi mu osiągnięcie celu komunikacji, a w sy- tuacjach drugiej i trzeciej pozwoli zachować twarz i z godnością wycofać się, jeżeli natrafi na brak reakcji lub sprzeciw ze strony współrozmówcy. W sytuacji trzeciej może także uratować go od poniesienia konsekwencji natury prawnej.
Bibliografi a
Austin J.L., Jak działać słowami, [w:] Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady fi lozofi czne, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1993, s. 545–713.
Awdiejew A., Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków 2004.
—, Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habi- litacyjne nr 117, Kraków 1987.
—, Ukryte akty mowy a analiza pragmatyczna, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
DCCCXV, Prace Językoznawcze, z. 84, Kraków1986, s.13–21.
Brown P., Levinson S., Universals in language usage: Politeness phenomena, [w:] Questions and politeness strategies in social interaction, red. E.N. Goody, Cambridge 1978, s. 56–288.
Формановская Н.И., Речевое взаимодействие: коммуникация и прагматика, Москва 2007.
Grice H.P., Logika i konwersacja (Logic and Conversation, 1975), przeł. J. Wajszczuk, „Przegląd Humanistyczny” 7, Warszawa 1977, s. 85–99.
Grzegorczykowa R., Językowe wykładniki intencji wypowiedzi, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XLII, 1989, s. 69–78.
Harras G., Handlungssprache und Sprechhandlung. Eine Einführung in die handlungstheoretischen Grundlagen, Berlin-New York 1983.
Hindelang G., Einführung in die Sprechakttheorie, 5. Aufl age, Tübingen 2010.
Komorowska E., Pragmatyka dyrektywnych aktów mowy w języku polskim, Szczecin-Rostock 2008.
Конрад P., Вопросительные предложения как косвенные речевые акты, „Новое в зарубеж- ной лингвистике”, z. 16. Лингвистическая прагматика, red. Е.В. Радучев, Москва 1985, s. 349–383.
Маслова А.Ю., Специфика косвенного побуждения и его выражения в форме вопроса в рус- ском языке, [w:] Мир русского слова и русское слово в мире, t. 1. Материалы 11 Конгресса МАПРЯЛ, Варна 17–23 сентября 2007 г., Sofi a 2007, s. 333–340.
Pisarkowa K., Pragmatyczne spojrzenie na akt mowy, „Polonica” II, Wrocław 1976, s. 265–279.
Pytel-Pandey D., Dyrektywne akty mowy — klasyfi kacja ze względu na siłę zobowiązania do ich realizacji, „Slavica Wratislaviesia” CLIV, Wrocław 2011, s. 149–158.
Searle J.R., Czynności mowy. Rozważania z fi lozofi i języka (J.R. Searle, Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language, 1977), przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1987.
—, Umysł, język, społeczeństwo. Filozofi a i rzeczywistość (J.R. Searle, Mind, Language and Society.
Philosophy in the Real World, 1998), przeł. D. Cieśla, Warszawa 1999.
Wunderlich D., Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1976.
Директивные речевые акты,
употребляемые как косвенные речевые акты
Резюме
Предметом настоящего анализа являютcя директивные речевые акты употребляемые как косвенные акты. Автор пытается показать схему интерпетации косвенных актов речи в значении директивных актов по теории импликатур Г.П. Грайса и его принципу коопeрации, а потом даёт примеры коммуникативных ситуаций, в которых употребляются директивные косвенные акты речи польского и русского языков.
Ключевые слова: директивные peчeвыe aкты, кocвeнныe peчeвыe aкты.
Directive speech acts used as indirect speech acts
Summary
The subject of this analysis are directive speech acts used as indirect speech acts. The author tries to show the schematic interpretation of indirect acts as directive speech acts according to the theory of Conversational Implicature by H.P. Grice and his Cooperation Principle. Then the author gives examples of communication situations that require the use of indirect directive speech acts.
Keywords: directive speech acts, indirect speech acts.
