MARCIN MIŁKOWSKI

MARCIN MIŁKOWSKI

RZECZYWISTEWZORCEINTENCJONALNOŚCI

Wnaturalistycznychnurtach filozofiiumysłu żywa jest^kwestia pojmowaniaintencjonalności. Samą intencjonalność^rozumiesię tradycyjnie jako posiadanie treści lubbycie najałdś^temat(oboaotesa).Pod znakiemzapytania

stawianesąjednak tradycyjnetezy^natematniematerialnegocharakteru własności intencjonalnych, jej obiektów, związku intencjonałności^zeświadowością. Trzy pytania wydają nię szcregółnie charakterystyczne^wtym kontekście:(ł)Czy intencjonalność jest rzeczywiście przysłagającą własnością,czy teżwłasnością przypisywaną tyłko^zewzgłędów pragmatycznych? (2) Jakiego rodzaju jest^to własność? Wszczegółności.czyjest^towłasność redukowalna do własności lizycznych? (3)Jakim obiektomnależy przypisywać (przysługują)siany intencjonalne?^Najakich^zasadachsię^toodhywa? (4) Czy^własnościintencjonalne są redukowałne do własnościreprezentacji umysłowychⁱrelacJi między^nimi?

Napowyższe pytania odpowiada między innymi koncepcja^Danirła

Dennetta,który jestuznawany^zazwnłennika tezy^oczystoinssmmentalistycznym statusie włannościintencjonalnych. Początkoweproce tego^untnru rzeczywiście tegorodzaju^wrażeniemogły sprawiać,^{tece dziśautorten}bywa rałicrany do obozurealistów2t.Zamierzamniżej pokazać,^{iż Dennetswistocie} pozostaje realistącodo stanówintencjonalnych, a jego koncepcja^rawieraodpowiedzi

napytania,^którepostawiłem powyżej.

Zacznę^odprzedmiotusporu^orealnośćprzekonańⁱpragnień.^Owe przekonania ipragnienia mają być^realnieistniejącymiwzotcanu,dlatego^trz przeanałizuję przykład^—grę^wżycie^—naktórytn^Denneteeksplikuje^znaczenietery^o realności istnienia wzorców. Na tymprzykladzie pokażę też,^iżwzorce intencjonalne są emergentne względem ^wzorców fizycznych ⁱ funkcjonalnych (do^wzorcówfunkcjonalnych zaliczy^Dennettreprezentacje umysłowe).^Owe

aN.Nnlkin,CaurusanngaaandtheOflgirts ij77aoighs. Camhridgeł996,s.t96 i nn.;

A.Osk.Miadamzre: Att lnzrriwtiontositoPitiłaatąsity nf CognitineSciener,Onfent2000, t.50-60.

134 ROZDZIAŁ II

wzorceokażą się^wkoncepcji^Denoettaalgorytmami kampresji informacji

oświecie^—inlencjonalnośćjesttedy realnym^wzorcem,który jestemergentny (ijedrsocześnie mikruredukowalny)^wstosunkudD wzorcówfunkcjonalnychⁱ rrzyczuych. Jego^zdaniemintencjonalność przypisywana^mozebyć^zasadnietylko wówczaa,gdy rzeczywiście jestemergentna,czyli gdy opis^wkategoriach przekonaniach ipragnień daje^nowepredykcje^wstosanka dopredykcji mażliwych

przyażycia opisa^sukategoriach kzycznych^labfunkcjonalno-konstrukcyjnych.

Spór^orealnośćprzekonańⁱpragnień

Czy^wlasnościinrencjonalne^realnieistnieją?Ajeśli istnieją, tojakiego rodzajusąsslasnościami?Wydawaloby się,^żeprzekonaniaⁱpragnienia^Dennett traktuje^wsposób instrumentalistyczny.^Wewczesnych pracach podkreślal,^że slużą^onepredykcji^zachowaniapewnych systemów,^conie znaczy, iż mająjakieś konkrerneodniesienieprzedmiotowe^wtych systemach.Otóż obserwator przyjmajewobec nichtzw.nastawienieintencjonalne^—to znaczy starasię je opisywać^tprzewidywać^zapomocąprzypisywanychimprzekonańⁱpragnień.

Niemniej korelaty tych przekonaćⁱpragnień^wpostaci jednostkowych

obiektów^—zdaniemautoraTiselntentiossolStonre^—istnieć nie muszą,aby^takie predykcje byly^skuteczne.Antyrealistyczny wydźsyięk mają deklaracje^Dennetra dotyczące jego^teoriiintencjonalności. Gdyby psychologianastawienia intencjonalnego^mialabyć redukcją zachowawczą psyeholegii potocznej,^toniejest

toredakcja zachowująca wszystkie podzialy kategorialne^{zawarte w}językach naturalnych.Autor Broinasonnsdopuszcza,^żeczęść intencjonalnych

predykatówpotocznych^okażesię^nazwamipostymi.^Takipogląd^możnapociągnąć

wdwóch (conajmniej)kierunkach;

— Niemaprzekonańⁱpragnień jako konkretnych^obiektówfizycznychtakich jak cząstkielementarne ceyobiektówteoretycznych takiego rodzaju, jak fale radiowe;przekonania jako korelaty^zdańwjęzyku myśli

przetwarzanym przezmózgi^nieistnieją.

— Ntemaprzekonańipragnień jako^stanówintencjonalnych aktywnych

przyczynowo;przekonaniaⁱpragnienia traktuje się fikcjonalnie.

Pierwszy pogląd stanowilby negację koncepcji języka myśli Jerry”eęo Fodora;drugi^zaś—zaslugiwalby^namianoeliminatywizmu, glosronego chociażbyprzez^{Paula i}PatrichięChurchlasdówtl_czyRichardaRorty”ego^w

jeP. M. Chswhland. flronsotauicul^ssaniaofinsessiiooatalain:Wailionfoln prwho”

bzy^toisopasch,..Ths flehooinsal usd Hmin Seienees” 988,^nrt t 13).s 503—508;Pro.

hteor wsraotasciota, tam T Basaniak.w; B. Chwedeńesuk,Fronsrinssajttis:zęi

KoncenaiTWUNnT”tWMT lnStnTACJAnutBcnOWA^IJYKDWA 135

gowczennydt nnykulP.Pand Chutehhandwypowendnsię^wsposób^nie powstawiającyawinych wąipliwońci:Jrzekonaniaipragnienia dzielą^los(art o/a pitawali)floginionu, cieplikai esencji chemicznych”tt.^Dennetijednak

niekizie tak daleko.Przyznaje przekonaniomⁱpragnieniom tyleż^realności,

codeodkomciężkości. Przyznaje,^żeprzekonania^niesą konkretami. OkreńSa je ^w tenminologii Reichenbachajako abaizarta, obiekty abstrakcyjne

—wprzeciwieństwie^doillatów,postulowanych^obiektówteoretycznych32.

Ptzyponsnijmy,^coReichenbachpisal^natemattych kategorii ontologicznych:

Dla takichbytów Uaknp.elektryczność^—MM.]ożywamnazwyillota,^co znaczy rzeczywywnioskowane”. Są^oneściśle odróżnianezjednejstrony odkonkretów, któreskladają się^naświat rzeczyobserwowalnych,^zdrugiej

zaśod abstraktów,które sąpolączeniami^{konkretówinie}dają się^obserwować bezpośrednio, ponieważ sącalościomi pojęciowymi .1.Illata natomiast nic są

polączentemkonkretów, leczodrębnymi bytami, wywnioskowanymi^zkos- kretów.Ichistnieniejest tylko aprawdopodobnioneprzezkonkrety”33.

Abstrakty,^wprzeciwieństwie^doillatów,nie mogą miećprzypisanej lokalizacjiprzestrzennejtn.^Illatazoajdnją się^natomiastwprzestrzeni,^lecznie sąbezpośrednioobserwowalne. Itaknaprzykladabstraktami sąliczby,

kryzysyfinansowe, illatamizaś^—sila,elektryczność,^foleradiowe,opór elektryczny.^Prznr„polączeoiakonkretów” roznmieReichrnbachzprwnością

nietyle fizyczne zlączenia^conajmniejdwóch konkretów(tobylyby^wszak tylko konkrety),^ileraczej^cośwrodzaja kompleksówczyzwiązków między konkretami.Oznacza to, żesą^onedeliniowanezapomocąrelacji między konkretami.

wia5iyrznej.^tam0:Póozojta nmysta,^Wntsaawa995:P. S. Charrhtand, lSes,ieis”s oioiramentaliom: Ajeag^asdec baoomojzłie mag, ‚„The Behasiomt and Bmin Sriesccs 903, nr3.s. 358—359.

w15.Borty, Identyczność^{zioło i}wnyo(a. prywamośĆ^akategorie ontologiczne.^tow.

M. Szcznbiatkn,w:B. Chwededezok, Op. rit.

„P. M. Charehtnnd, litemrotogirof^..„op. rit., s-508.

12D. Denneti, Brninrhitdren:EtoiosⁿⁿDeoiguiitgMiodo,Cambridge lMnss.l 998, s.96-97.

„H. Rniehenboch. Powstaniefslozojti naakowej, ^{tam. H.}lcmhetska,Wnrszawn 990. s.272,

insi^tosporyprohtrmato Denmnu,gdyż^środkicigżknśziⁱpotodniki moją, jaksię idaje. przppisywnoą takatizaeję! Stąd byś^mniepowyższe nwagiChnrchlanda, iittrepmtającego^deodkiciężkadci jako^ittata.Być^możejednikDetioetr sietnkntimwatnodci absrmkiżw nieaznnje^michcechę definicyjną,^wprzeciwieilsiwirdn Reichrobacha. Może tmwiem onnnć, że ittomzkonieczności są ściś)n Inkntimwator, zaśnbioakiy stanowią obiekty wnkuznjące tokatiaacjęillniów(tece^mmcninlnkatimwatne).I lakpolndoik wikasnIepołożenie^obiektówgecgnntleanych.^leczminniemnżadnej tokatizacji, gdyż^midno mówić np. ojegnpnwiaecbni.

136 ROZDZIAŁ II

OponenciDennetta zarzucalimum.in. brakargumentów^{na rzecz} regulującej definicji przcknnuń jaknabstraktów. AlexanderRosenberg^cwracal uwagę, że^napodstawie przydatnnści predykcyjaejrównie dobrze możnaby wnioskować^otym, żeprzeknnaó mają^statuaillatów35. Przekonania i inne stany intcscjonalne,^cogorsza, nie są tak dobrze zdefiniowane,jak abstrakty^wfizyce;

problem polega^natym, że wcale doltłodnie nie wiadomo,jaknąpowiązane przekonania^zestanami nkladn nerwowego, illatami neuronanki;jeśli^{zaś nie} wiadomo trgo^wsposób precyzyjny,^tonazwanieprzekonańabstraktamijest

czcządeklaracją36.^DconrttwodpowiedzidowodnI, żes”cosodcie wiadomo, jak abstrakty-przekonaniasąpowiązane^zillatami: są^onemianowicie^wtakiej relacji, jaktak zwanypoziom wiedzy^dopozioma symboli (programu)^w kogoitywistyczncj^teoriiumysłuAlana Newella.

Mctaforawielopoziomowej analizyczywyjaśniania zjawisk zaaluguje

nasporą uwagę.Rzeczywiste^{wzorce w}acanie Deunettanależy^analizować

na winupoziomach. Niektórzyfilozofowietwierdzą,że typowe dla emergentyzmumetafory^warstwczypoziomówsą sprzeczne^zujęciem rzeczywistości jako zawierającejwzorce37. Jakbędę się^starałpokazać,tegorodzaju ujęcie^nie tylko jest zgodne^zfizykalizmem,ule równieżzlagodnymemergentyzmem

—nicmamowy^ożadnych sprzecznościach,^nawetwmetaforycznym^uensie (ntcktórzyioni autorzy teżoptują^zawielopoziomosyą,emzrgentystyczną wizjąsmyslu)3t.

Wzorce,^októrych^mówiDcunett,^toregularności występujące^wciągach danych. Są^onzczymś,^comożebyć^—zdefinicji^—rozpoznanejako^wzorzec39.

Nirwykrywalnc regularnościczy^wzorcesąwięcuznawane zacoś,^conie możebyćwzorcem,albo niejest^{wistociewzorcem waenaie}właściwymtego slowa40. Wjaki sposób rozpoznaje sig regulamości^wdanych?I czyjeden zbiórdanych należy opisywać jako zawierający jedcn^wzorzecczy też wiele wzorców?

°A.Rosonberg.tYłu rhe ar0u,ueutfur^ubstrurrupkuse^stoitdup?. litr Behuyiomt and Bram Srienzes” t98,nrt t(Sit.526—527.

„5lbiderns527.

„D.Stutjar. Plrysiruti.rm,^w:E. N. Zallu(red.),SiwStaufurd Euryrtuprdiu oj Ehitusophy (Spring²⁰⁰⁾Edition),^URL=chttp:flptatu.^staoferd.zato/arrhioeslsyr200t/rn- trios/physicatismb.

uPur. tJ.Zegted, FituzoJtu usriyata. Dy.rhauja cnuturutiityczuymi honceprjuwiumyutu.

Tumń 2003.

°D.Demetr,Bruiurhitdreu...,op. rit.^s. 00.

wt-tuugeturd(J.Huugrtand,^{Panem aud}Demo.^w:B. Dahthoum, Donn-rit uud His Cririeu, Blachwett, 993 9.581 twierdzi,ze uDennettn są dwiedehnic1ewyrazenlu Wzorzec”;laltu,^cnmuże zostać mepuznune;(biroś,^cojest^wpuraądks nielasowym;

Hiugetaod dmtaje,^{że ubie}dehnirjetwuroąjedno pojęcie. Dehnicjanpemcstuatatmabyć

ItonnnrniflyWNy: IEflflSMTACJAIIĘC5OWA^IJYKOWA t37

Wpawiasbjąc^natepytana Daawitnawiązuje^dodefinicji ciągu losowego

41 Gregay”ego^Osailinaa

(CL) Ciąg^liczbjest losowy, jedli najmniejszy algorytm określającygo komputerowi^matakąsamądlugość^{wbitach,co sam}ciąg.

Jak widaćzdefinicji. niekompresowalne ciągisą losowe(natomiast problem, czydanyciągjest losowy, jest nierozstrzygalny^—jakdowiódt także Chaitin).Przezkompresję danych^rozumiesię^winformatyce zmniejszenie dlugości ciągu kompresowalnego^—tojest zapisaniego^wkrótscejformie, którąmożna rozkodować przyużycia odpowiedniego algorytmu dekompresującego.Wyróżnia się^dwarodzaje kompresji: bezstratną, gdziepo dekompresji^danewyjściowesąidentyczne^zwejściowymi,^orazstratną,gdzie pomija się część informacji,które są dladanegozastosowania nieistotne(np.

nteslysznlne^dlaludzkiego^uchaelementy nagrania muzycznego). Pojęcie kompresji danych jest więckluczowe dladefinicji^{wzorca uDeonetta:}

rzeczywiste^{wzorcetodokladnie}kompresowalne ciągi. Ciąg kompresowalny

ma zdefinicji pewien algorytm, którygokompresajeⁱdekompresaje; jest rozpoznawalnyprzez^tenalgorytm kompresujący^—kryteriumrozpoznaoia jest tutaj skompresowanie ciągu.^{W ten}sposób^Dennettmoże brorićtezy, że

wistociewogóle^{niemawzorców}nierozpoznawalnych.

O dwóchrodzajach kompresji wspomnialem^{nie bez}kozery. Kompresję stratnąstosuje się wtedy, gdy część kompresowanych danychmożna uznać zaszum,niepotrzebny^{dodatek do}wartościowych informacji. Odrzocając

szum,możnazapisać tylkowartościoweinformacje.^{Skoro tak,to}istnieje duża dowolnośćinterpretacji^wzorcówwciągach danych:nie dość,^{iż można} smkaśdowolnej metody kompresji,^tojeszcze^{możnadowolne}części danych traktowaśjako^szum.Oczywiście, potraktowanie^90%danych jako zbędnego

szamamoże budzićwątpliwości,^leczgdyby byla^{tocena za}zrekoostrsowanie staregonagrania^—naprzyklad przemówienia^JózefaPilsndskiego^—to

przyniepotrzebna,^skomistnieje detinirjatmrntyrona)b). Sądzę jednah,iż)a) jesr jrśynie wstępnymopisem^wmrca,zaś(kl —dopiem jego detinieją wtaśriwą.Denneit zauważa, że definicjatmowośeimewiązujepozomyprnbtem Haagelanda (D. Dennett,^Bachfram^ikr drawiorborzrd,^w:B. Dabthoom, op.^{dr. 5.}2t3).

D. Dennett, Brainchitdreo.... ap. ciz.,^s. 03.

ODefinicja^Chaitinapowstataniezateżoie odanatogirrnyrh deonieji Kotmogomwa i Sotomonnlta. Wmatematyce rozwiniętymi jożdziśdziedzinsmisą zarówno teoria otoronoóciKotmogorowa (horzystająca^rtej detinirji).jahⁱutgorytmirmna^teoriainfonnacji Chaitina.DettniejaChaitina^wpostaci ściślejszejwymaęadohtadrego podania metody kodowania ticahoatoratnych )w którychhodowatre są wsoethie innehompsrrmwe strokwrydanych):zdefiniowaniajęzyka pmgaamowaniu^dtaodpowiedniejmaszyny.^naktórej będzie rnatiaowaoy atgmyon.Dta moich retówjest^toniepotrzebne:^niezajmuję się matematycznymi szezagólami tej koncepcji.

38 RozDzIAŁ II

znamy, iżjest^tonperacja rzeczywiście pnlzgająea^{naodrzucaniuszumu i} pozustassianiuwartościowych informacji.

Wzorcewświecie_„grywżycie”

Należyzdać sobie sprawę^zniezwykle szerokizgo^zakresupojęcia wzorzec”,czyli kontpresowalnego ciągu danych.^Dennetiprzedstawiaszereg przykladów^wzorców.Nawiązajem.in. do takcwanej gry^wżycie”.

Pokrótceprzedstassię więczarys zasad gry^wżycie”,^anastępnie dosyć^dokladnie zajmę się Dennettossską argumentacjąopartą^natymprzykladzie^—pozwolt mitowrócić do sprawyrelacji między^illatamiaabstraktamiwodniesienia do stanówintencjonalnych.^Grawżycie^togralogiczna^wrodzajupasjansa.

Nie chodziwniej^owygranie. Istnieje plansza podzielona^nakwadratowe komórki, które mogąbyćzaczernione lab biale:naplanszy istnieje^zawsze

pesoaakontiguracja początkowa.Skoro komórki_sąkwadratowe,^tokażdaznich

maosiem komóreksąsiednich.^Wkażdym^ruchuwgrzerealizuje się jedną zasadę:każda komórka,aby^określićczynność wykonywaną^ssnastępnym mcha,liczy,ile komórekjest zaczemionych^wchwiliobecnej.^Jeśliodpowiedź ssynosidwa, komórkapozostaje ^wstanieobecnym (zaczerniona^labbiata)

wnastępnym rocha. Jeśliodpowiedć wynositrzy, komórkabędzie

zaczerniona wnastępnym niebu, bezwzględu^najej^stanobecny.^Wpozostalych okolicznościach komórkajest^biala.

Skąd^nazwa..gra^wżycie”?Otóż, zaczernianie iwybielanie^komórek

możnarozamiećjako narodzinyⁱśmierć: obserwowanieplanszy zmieniającejsię

zgodnie^ztymi^zasadamidaje^wrażeniepowstasoania kolejnych generacji

komórekiichkolonii. Grassięc należy^dokategorii gier symulacyjnych^—piet przypominających rzeczywisteprocesyżyeiowe°.Consray.tworzącgrę⁵⁰ Zycie,tak dohralzasadę, aby^tmdnohyto przesridziećzachosoaniepopulacji komórek,^ajednocześnie żeby hylo^onointeressjące. Pozzątkon”o^ssgrę^ssżycie

grano^zapomocąpapierowych ptasszⁱkssadratowych.dwakoloross”yeh pionów, lecz obecnienajczęściejdo tego celaseykorzystnje się konspaterowe somalacje.

Wzależności odsoyhranej kontigaraeji pozzątkosrej następają^rózse zmiany^akladnnaplanszy.^Niektóreakladysą stabilne^iw ogóle się^orz zmieniają^—Conssay^określajejako.„martssąnaturę”.lnae,początkowo niesymetryczne,stają się^akladamisymetrycznymi.Po ssiela radiach niektóre

0M. Gardrer,t7iefaoin.irie omhioniionsojiobn Cos”ny”nwasotirnirrcumo h fe Seirnirtic Americsn” 975.^nr223,st20—t23

KONTEKSTKOGNITYWNY: OEPRGOcNTACJAPOJĘCIOWA^IJĘZYKOWA 139

calkowicizwymierają,^inneoscylują między^kilkomakonfiguracjami.

Wykrytoszeregruchomych figur^naplanszy; figur „żarlozzuych”, igor slabuuych^Itakdalej.^Staranniedobierojąc początkowerozłozeuie komórek zaczernionych,^możnastworzyć frapujące uklady. Wszystkieteukłady, oczywiście, są konsekwencją przyjętej zatadygry ^w życie ⁱ konfiguracji początkowej.

jednakprzewidzeniezachowauia komórekokazuje się ^bardzotrudne bezobserwacji symulowanych komputerowo^{ukladów. Przez}obserwację odkrytostabtlne,przemieszczające się figury^—nazywane malowniczo

„szybowcumt”,,,pompami

”,,,ciuchciami”. Stanowią^onenowypoziom

ontulogicznyzamiast mówićojednejzasadzie zaczerniania iwybielania komóreknaplanszy,^możnasięzastanawiać,jak ułożyć^naprzykład szybowiec, żebydoleciał do pompy. Na tympoziomie powstajenowyjęzyk^— zawierający swoiste nazwy,skróty drobiazgowych opisów konfiguracji.^Na poziomiefizyki^światagry^wżycie^{nie mówi}się^{oruchu unio}szybowcach.

Planszęopisuje się statycznie^wpostaci współrzędnychkomórekzaczernionych, traktowanych jak indywidua;^napoziomie wyższym pojawiają się^ruchome pumpy iszybowce. Czy^wświeciegry^wżycie^ruchjest rzeezylristy? Czy tylko pozorny?

Mamy^doczynieniu^zrównierealnymi^{wzorcami—naobu}puziumuch^— ficyki^światużyciuⁱjego^—by^takrzec—makrofizyki. Przewidywania,^wktórych indywiduamisąszybowcei pompy, nąmniej^ścisłeodprzewidywań^na poziomiewspółrzędnych°,lecz znaczniewygodniejsze. Pojawiają się tutajprawa przybliżone dotyczące makrofizyki^światużycia, czyli algorytmy kompresji stratnej informacji^ukonfiguracji^komóreknaplanszy. Przy owej kompresji tracimy część informacji^—mianowicieprzechodzimydu nastawienia funkcjonalnego względem^obiektównaplanszy. Pytamy, jak działają^{oweruchuss”e} konfiguracje.

Niejest^{do końcu}jasne, jukDenuett chce uzasadnić tezę^umniejszej ścisłości prawdotyczących figur^światażycia (mniejszej^udścinłońei

prawafizykitegoświata). Mniejwprawne ukudłużej^musiwyławiać pojawiające się^napłanncy obiekty,^leczgdy już je wyróżnimy,^tudziałają^one

zawszetaksamu^—zgodnie^zpudstawuwymprawemfizyki^światużycia.

Niemniej jednak prawidłowuści dotyczące scyhuwców^{i ciuchć}zwyklenie są tak ściśle iprecyzyjnie wyrażane,^coopisy konfiguracji^komórekna

planszy,leczzupełnie wystarczają projektantom ciekawych^układówwgrze

wżycie.

UD Dennetl, Rrcainrhildren..., np. zim.,^s.107.

Ibidem.. 08.

140 ROZOLIAL II

Pojawienie sięnowegopoziomu^wgrac^wżycie^—czywjej naukowej kontynuacji,sztucznymżycia^—należyokreslić mianem„emergencji”w.^Poziom emergentny^wświecieżycia jest^calkowicieuzależniony^odpoziomu podstawowego^—wkońcu nie trzeba mówićozjawiskach emergentnych, aby określićkonfigurację^naplanszy^wkolejnym^ruchu.Niemniej^trudnościzwiązane kontckstowością, nielioiowościąilokalnością mikrooddzialywańsą^natyle daże, żeprzewidywanie wyglądu planszy^—bez obliczaniajejokiadu,^a jodynienapodstawie ogólnej znajomości interakcji między makroftgarami^—jest praktycznie beznadziejnie^trudne.Ryzyko epistemiczne tkwiące^wprawach wyższego poziomu^bierzesię stąd,^{iż bez}obserwacji symulowanych konfiguracji^niepotrafimy przewidzieć^zachowaniapewnych^obiektówopriori. Czy jednak^dokladnaempiryczna obserwacja przyniesie^namrzetelne prawa wysokiego poziomu^—bezżadnych^{klauzulrezeria}paribas (przy innych^warunkach niezmienionych)?Otóż legorodzajuprawaprzestalyby być, automatycznie, prawami wysokiego poziomu. Zysk plynący^zujęcia^komórekjakopewnego rodzaju^obiektówzlożonych wiąże się zignorowaniem^wielumożliwych tytoazji,^wktórych^tekomórki przestanązachowywać się jako ciuchcie” czy

bomby”: wypowiodzi^natemat szybowców”^znaturyswejmusząbyć wypowiedziamicererisporibas. Dlatego^wiaśniepoziom ftgnr^wgrze^wżycic jest poziomem realnym, naprawdęemergentnym,^anietylkoepifenomenem47.

Odpowiednio,tworząckonfigurację^światażycia,^możnauzyskać dotyć zaskakujące reznltaty.^Możliwejestmianowicie zbudowanieautomatu,który powielalby się samoczynnie. ajednocześnie stanowilby realizację uniwersalnejmaszynyTuringa. czylitego modelukomputera cyfrowego, który jest

wstaniewykonać każdy algorytmdla tegorodzajnkomputerów4t.^Naplansry światażycia^możepowstać uniwersalny komputer,^choćoczywiście plansza będzie^musialabyć^bardzodużych^rozmiarów.

Von Neumannpokazal już,^żewzasadziedwuwymiarowa

uniwersalnamaszynaTaringa^możebyć^{utworzonazautomatów}komórkowych, więc tylko” problemem inżynieryjnym” bylo pokazanie. jak^wzasadzieutworzyć je^zprostszych^automatówkomórkowych zdefiniowanych^{wśss”iecie}życia.

Strumienieszybowcówmogą^naprzyklud^stanowićtaśmę.^aczytnikiem^taśm możebyćogromny modnirlożony^zmartwejnatnry,pożeraczy, szybowców

14M.nedas,ltrescient(jic andphilorojshira)scope ufaeairiat t)fe, Leonardu” 2002.

L55.ur4,^s.395-400.

Duktadurejsza definicjosarwy„emergescja” znajduje się niżej.W tymmiejscu^dla nprssnrzrnia^możnapuwirdzieś,^żewgrze^wżyziumngąsyystępowaś zjawiska

nietininwewrelacjach zzę>ś (kuwdrhi ptanszy)^—ratnśś(nddziatnjące figury),^armiasy śn>riawo zurkumeprowadzą^dnogrumnyzh^rmianjakościowych

fiFranklin.ArnjiciolOfindr,CamhnidgeMass., 995.

KoNTeKsTKOGNITYWNY:nJ€I”IIEZEN rACJAPOJĘCIOWĄ^IJĘZYKOWA 141

iinnychelementów. Jaktowygiąda?^Poundstonewylicza,^{że calu}konstrukcja, autoreprodukująca sięmaszynaucieleśniająca uniwersalnąntaszynęTurlnęa, bylaby^wielkości10°pikseli4t.

Uniwersalna maszynaTuńnganlożcobliczyć każdą funkcję obliczalną (jeśliprzyjmiemyjak większość matematyków,tezęChurcha),^takwięc^możeosa poslożyć —jak powiada^Dennett—dorealizacjiprogramu gry^wszachy.

Konilgoracja^komóreknaplanszy^światażycia^możegrać^znamiwkrólewskągrę.

Problememjest tylko rozpoznanieprzeznas.wjaki sposób^owamaszyna reprezentowalaby swoje wejścieⁱwyjście, tj.^wjaki sposób przedstawtalaby^sobie inamukladligur szachowych^naszachownicy.Ktoś, kto nie wie, że

uniwersalnamaszynaToringazostalo zrealizowana przezgigantyczną konfigurację

naplanszy^światażycia,^niebylby^wstanie latwoodgadnąć,^żemigoczące, mgliste obrazy^{zlożonezmiliardów}pikseli^tokomputergrający^wszachy.

Leczzperspektywy osoby,która stawiahipotezę,^żetaogromna tablica czarnych punktów jest komputerem szachowym, dostępnesąniezwykle

skutecznemetody przewidywania przyszlnści tej konfiguracji. Pierwszym krokiem możebyć przejście^zontologii szybowcówⁱpożeraczy^doontologii symboli i stanów maszyny.Przyjmując^to wyższenastawieniefunkcjonalne dokonftgorocji,^możnaprzewidywać jej przyszlość jakomaszynyTuringa.

Drugimⁱjeszcze skuteczniejszymkrokiem możebyć przejście^doontologii pozycji^naszachownicy, możliwych^rochówszachowychⁱracjiich oceny;

następnie, przyjmującnastawienieintencjonalne^dokonfiguracji,^można przcwtdziećjej przyszlość jako szachisty podejmującego intencjonalne^dzialania

—wykonującego rochy^{wszachach i}usilującego uzyskać^mata50.

Denneuznowuprzypomina^oryzyko tkwiącym^wobo krokach^—zjednej strony programszachowy, isterprctowony intencjonalnie,^możebyć ntccalkowicieracjonalny;^zdrugiej^zaś—konfiguracja^komórekstanowiącamaszynę Turingamoże zostać oszkodzona,jeśli^naplanszy znajduje się jakiś osamotniony pożeracz”czy innawędrująca figura,która zmieni oklad komórek maszyny

1.^Toryzyko nicjest szczególne^dlagry^wżycic^—wiążestę^wogóle^z intencjonalnym interpretowaniem komputerowegoprogramugrającego^w szachy:program możebyć^ćlcnapisany,^akomputer^możesię zepsuć.

Wzorcewgrze^wżyciesąrzeczywisteⁱwystępują^nawielupoziomach.^Ich wykryciewymogaprzyjęcia niekiedy śmialych hipotez —jak^wwypadko interpretacjiogromumigających^komórekjakomaszynyTońnga grającej^w szachy.^Descettdodaje,^{że osoba}stająca przedogromnąplasszągry^wżycic jest

D. Densrtt,Brutnchitdres...,_{np. rtl..}5.tOH—t09.

°Ibidem.

42 RozoziALit

wpolożeniu Marsjanina, kt6ry potnafilby przewidywaćⁱinterpretować dzialania ludzkiewylącznie^napoziomie mikrofizycznym: dopóki Marsjanin^nie wpadnie^nata,żeistnieje intencjonalny poziom opisu, dopóty będzie^sial przed niezwykle trudnymzadaniem obliczaniatorukażdej cząstki.

Wielopoziomowa ontologia^świataŻyda: emergencja

Pojęcia emergencjiⁱredukcjisą stosunkowo nieostre;^czasemuznaje się je

zaprzeciwstawneⁱwykluczające,^{a z}pewnościąmożna mówićowielu odnuunachemergencjiczyredukcji51.Tutaj przyjmę definicje regulujące^za

WilliamensWimsatrem, którytwierdzi, żeemergencjaⁱredukcja^niewykluczają się53.Jego definicjo tych pojęćsąwięc nietypowe.^leccunikają wady,^która tkwi^wkoncepcjach standardowych: pojęcia^temają rzeczywiste egzempliftkacje^wpraktycenaukowejTM.Wimsattowi nie idzieomożliwośćredukcji

sezasadzie, leczotaką racjonalną rekonstrukcjęnauki,^wktórej jmt miejsce^dla pojęć redukcjiⁱemergencji.

Wimsattwswojejanalizie zanwuża, że możnawyróżnić^dwapodstawowe znaczeniaemergencji: zgodneⁱniezgodne^zredukcjątr.^{I tak}emergencja1

ukladn Utotakajego wlasnnść,że nie możnazidentyfikować^lubwyjaśnić wlasności Uwyższego poziomu^zapomocą lub^wkategnńach konfiguracji części niższegopoziomuU^orazichznanych^wlasnościmonadycznychⁱrelacyjnych.

Jesttowięcnieredukoaolnnćć wlasnaściwyższego poziomuda wlasnnści niższegopoziomu.^Natomiastemergencja.,zaklada możliwnść mięclzypoziomowej identyfikacjiwlasności (a wlaśeiwiemikroredakcjiYi.^Wlasności

relacyjW. Saawióski, Jedność cooki.redakcja, emergencjaZmerwia(oricznych ^antała.

„ęicznych pratn(erwtw integracji wiedzy.Warszawa (997: R. Paeznhnz. O odmianachemer

gezicji Raczniki Filnmrirzne” 2502, t.50,nrt.

W. Wimsaa,Emeegenceasncni-ag.gregaiicaaarid she karesojeedacr:anLnm(n(.

..Fanndatians zł Scirnce” 2500.nrSs. 269—297. Odwotnnie dn tego^miaraWsi równie;

usprawiedliwiane^zasadamiinterpretacjitekstów: [(mora5Wiwnati częstapawotnjqSię wzajemnie^naswoje prace. ctsnć nie^zawszedotyczą^oneprnitstematyki redakcjiⁱewcrgen cji (W Wimnan. Redacrianism, (ecetajargani:asazrand zhe mmd-hadsprsnhtem.^na G. Gtaban, t SasadnikIG Mnnwett(mdl,Cimscicaz.nnesa and rOt Bram. New Ymk (976.

n.($_267: D. Denara. Bmmchi (dren..., 59,.^{ca. n.}(041 Dennenniewyktnezyt jako lr(ędnejeknptikarji jegoidei^zapomocąknrreepe5i^Wsmsarta([(moru, korespondencjaprywat nn25041.

„W. Wimsan,Redsczim,Lzm,Op. cnr:idem, RedmcrnceEW(anazo”m:A Frznrrnnra(Ac caanz.wPS4-(97d. A. C. Mieisnkn, C. A Hcnker,G Parter R. S. Celren (rod 1lBans.rr SnzdiesⁱⁿIn5rePhr(aszrphs” ijScrence. 501,Rerde(, Dnnjrectst (976. nhl t —7t0.

WwWimnan,Reiha”óanisnt..50ciz,s.2rtk

KONstanTK1XJNrrYWNY: REPRczWTACJA POJĘCIOWA IJĘZYKOWA j4j

ricczęści^widentyfikacjiskladników nie 54wystarczającosymetryczne. prosie

ikonserwatywne, aby^uznaćidentyfikację^skladnikówróżnych pozionsów

za sumującąsię”czy.„agregucyjną”5.Listawarunkówpozwalającychuznać,

zenkludjesi zlozony^wsposób sumujący się”, odpowtuda przynajmnicj czękroworóżnym sposobom eksplikacji emergencji.IJkIad musispelntać natrępującewarunki,abyuznać, żejego^wlasności sumująsię”0:

I. Podstawinnie lubprzestawienie^takichsamych częściulclndu sic

powoduje zmiany^wlusnościcalegu^uklndu.

2. Występuje^zachowaniejakościowego podobieństwawlusności ukladu (tożsamośćlub zmiana wartościwwypadku^wlasnościilościowej)przy dodnwaniuiusuwaniuczęści.

3. Występujeniezmienność wlnsności ukladu przyoperacjach polegających

nnrozkladaniu i ponownym sumowaniuczęści.

4. Występuje^{liniowość—brak}oddziulywuń między częściamisystemu,

któtewplywalyby^natę wlusność ukludu.

Zawsze itylko wtedy, gdy^niejest spelniony^choćjeden^{zwarunkówI...}4, wamy doczynieniu^zwlasuościąemergentną(iemergencją2).^Wimsutt dodaje,^żeistnieniepowszechnejⁱczęstej agregacyjności jest^zludne—jestⁱⁿ najczęściej wytwór niespruwdzonychⁱzulożonych^zgóry stnlych, idealizacji

iprzeoczonychmożliwościwnriucji.Jakpokazują^{badaniawicont}chaosu, nkludówdynamicznych jest nieslychnnicwiele, lecz ich budowa wcalenie przeczy mechaniczności czyfizyczności59.^Możnaprzypuszczać,^że niededukowalność,^októrej^mówilicmergcnsyści,przyjednoczesnej

dctcrmiuowalnościW, duje się wyeksplikować poprawniewlaśnie przyużyciu pojęć^zteorii ukladówdynamicznych. Dopiero^wówczaspojęcie emergencji^wolnebyloby odgroźby sprzeczności wewnętrznej,^którapojuwialaby się, gdyby mikroredukowalność calości doczęści pociągula^zasobądcdukowalność cech calości;

wukladachnieliniowych tnkicjmożliwości nicma.

Bezdefinicji pojęcia poziomutezy^omiędzypozinmowej^możliwościczy niemożliwościidentyfikacji części^ukiudu sąslubouchwytne.^Jakiejednak kryterium^możnatutajwskazać? Wimsatt dowodzi, żepoziomy organizacji należy charakteryzować jako lokalne maksimaregularnościⁱprzewidywalności

wprzestrzeni fazowej różnych sposobów organizacji^matediw.

50Pw. W.Stzawińshi,np. cit.,^5, 37.

°‚„Emmgencję,”nazywam dlaupmszczznia^wpomsintych częściachpmcy po pmstu.„emergeuc)ą”.

„W. wsan,Emergenre...,np. cis..^s.269—297.

„M.Temprzyh,Teoria chaosunJilnznfsa.Wnirineo 998.

ww Stmwsńshi. ep. ric,s. 94.

sw Wimsau. RrducriceEnphmnsinn...,np. cis., s.680.

l-t-t RozozJALtt

Sformułowanietoodwołuje siędo teorii układówdynamicznych, gdzie przestrzeń^fazowa(nazywana^teżprzestrzeniąstanów)tojedno^z podstawowychpojęć62.Każdy^układdynamiczny^możnaopisać^zapomocą odpowiedniej liczby zmiennych (najczęściej^wrównaniachróżniczkowych).

Abstrakcyjnaprzestrzeń powstała^zmożliwych^wartościzmiennychnosi właśnie nazwę przestrzeni fazowej”czy przestrzenistanów” układu. Zachowanie układu możnaopinać jako^zbiórtrajektorii^wprzestrzeni fazowej; kiedy zaczniesię^{ono w}określonym ntanie, jego ewolucja dynamicznaotworzyciąg stanówbędący trajektorią^wprzestrzeni fazowej. Trajektorie^wsystemie dynamicznym zwyklesązbieżnew conajmniej jednym^obszarzewprzestrzeni fuzonyej;^teobszarynazywasię„atraktorami”, zaśobszary przestrzeni fazowej,

wktórych zbiegają się wszystkie trajektorie,nazywasię ^basenamiatrakcji”

danegoatraktorat3. Za pomocą teorii układówdynamicznych wyjaśnia się więc pojęcia poziomów:^Wimnatiwskazuje,^żewprzestrzeni^stanów

dowolnegoukladudynamicznegomogąwystępowaćlokalne maksimaregularności iprzewidywalności^—oweobszary będą poziomami organizacji^układu, Dodaje,^żesity^doborunaturalnego(a^naniższych poziomach^rozmaiteczynniki związaez^zestabilnością układu) sprawiają,^iżwiększość^łatwo deriniowalnych^obiektówznajdzie się^wsąsiedztwie (przestrzeni fazowej) poziomów organizacji,^anajprostszeⁱnajsiłniejsze^teoriebędą dotyczyć^obiektównatych poziomach.

Regularność okazuje się tedy jednym^zelementówdet)niujących poziomy ontologiczne^wkategoriach^układówdynamicznych.jesli zaś przez

„.regnlarność”będziemy^rozumieć„nietosowość”,tozdefiniujemy ją^teżw kategoriachalgorytmicznej^teoriiinformacji. Regntorne okażą się^tedane, które będziemożnaefektywnie skompresosrać (nielosowe^{w sensie}Chaitina).

Przewidywalność^zaśwystępujetam,gdzie znajdziemy algorytm kompresji owych ciągówⁱbędziemy^wsianie goekstrapolować^{na nowe}próbki danych.

Istnieniealgorytmu kompresji^dladanego ciągu danych jestrównoznacznz istnieniem mechanizmuwykrysyającego regularność^wciągu danych. czyli pewnego detektora. ^Detektor”rozumiemjako urządzenie dające binarną odpowiedź^nazadanewejście.Takim detektorem możebyć^nawetmodel matematyczny(abstrakcyjny),^oite zostaniezmatizowanyprzerodposriedni^układ

M.Trmpczyk.np.^ros.35—4t.

M. Siibersiein. I. Mcrtreyrr. Pisz szorekfor ooiologisssirms”rprsre,„.Phitnsnphizat Qnuririty” 999.^i.49.^nrt95,s. i82—20i.

MitjęeirWimsaiia siannss-i isioinenrnpetniesieńtn pmsLsrrgnkryirrium.opartego jodynie^{narozmiarzeobietiidw}wysiępu)ącyehⁿⁿohre>tonych poziomach nrgnsiracji (W.Sirnwiński.np.cis..s. 52—iSS).

KONTEKSTKOGNITYWNY:ISePREZJiPTACJAPOJĘCIOWA^IJĘzYKOWA 45

fizyczny°.Idąc dalejtym tropem,możemy opisywać poziomy organizacji ukladujako powstające dziękt hierarchicznejstrukturze detektorów,gdzie detektorpoziomuⁿotrzymuje wejócie tylko^zdetektora poziomu n—I (wtakiej organizacji jednakmamy doczynienia^zliniową hierarchiądetektorów:to zalożenie możebyć niekiedy falazywe).^Jakzauważają^{BonabeauIDestalles,} pojęcie emergencjt jest^bliskosprzęgnięte^zpojęciemzlożoności algorytmicznej (zlozonoóć algoryimiczną, czyli^zlożonośćKolmogorowa definiujesię przezdlugość najkrótszego algorytmu rekonstruującego dany ciąg liczb) iwzględne^wobecalgorytmu posiadanego^wdanymczasie przez

obserwatora.Emergencję wykrywa uigwówczas,gdy przewidywane^zachowanie

ukladuodbieguod zachowaniufoktycznego,^afaktycznezachowanie można wykryć, tj. opisać algorytmicznie,nowymalgorytmem.

Opia planszygry^wżycie^wkategońach figur,^unietylko wspólrzędeycb zaczernionych komórek, jestistotnie prostszy^—mniej zlożony

algorytmicznie, gdyż^{dane można}bardziej skompresować.^Takonsekwencja^staniesię jaśniejsza. gdy zauważymy,że detektor(algorytm kompresujący) każdego poziomuwyróżnianegoprzezDennettajuko wejście przyjmuje tylko^dauez bezpośrednio niższego poziomu, czyli operuje^namniejszym^zbiorzedanych,

nawyjściu dając skompresowany zapis (czyli jeszcze krótszy). Emergentne poziomy opisu^światażyciu okazują się więc pmduktem algorytmów opisu

tegoświata;wykryte^wdanych^wzorcesą realne,gdyż istnieją^{dla nich} odpowiedniealgorytmy.^{Nie da}się jednak wykluczyć,żejeden sposób opisu (jedenalgorytm) będzie^równiedobry, jak inny. Mamywszak dowolność uznawaniaczegoś^zawartościowe dane,aczegoinnego^—zaszamW-Dane, kióre kompresujemy,mogąbyćrównie dobrzekompresowane^nakilkasposobów

—wtakisposób^Denneitpaeah”azuje Qaine”owskątezę^oniezdeterminowanin

przekladu67.

°E. Bonahean, J. L.Dzssalles,Dezeenen aad emergenre,„tntettretira” 997,t.2,^nr 25,s. 05—94.

D. Dcneen,Rrafqchlldren...,np. cii.,^s.t 5—t 16.

°Mamjednak wątpliwości,czy Dennetirzeczywiście wiei parnfrazieajmajr

mimrjeQsmnr”a,awlaszcna że nie mzamie „.piezdetrrminawaniapranktadn”^wżadnym^z sensówprnpennwanyzh^w—poprawnychmoim zdaniem^—analizachZabladawskiepo (A.Zabladowshi, OnQamne”a inde:ermmnarydoznine,„PhilnwphicatRmyiew” 989.nr

901;D. Donneit,Brainehildren...,Op. ciz,^s.t to.