193
Kosmetologia Estetyczna / 3 / 2013 / vol. 2
Dezynfekcja / nauka
SKUTECZNOŚĆ I BEZPIECZEŃSTWO W PIELĘGNACJI
RĄK I SKÓRY
EFFICACY AND SAFETY OF HANDS AND SKIN CARE W
płyWczynnikóWśrodoWiskoWychnafunkcjonoWaniebariery
naskórkoWej
Skóra pełni rolę bariery, która chroni orga- nizm przed wnikaniem szkodliwych czynni- ków biologicznych, chemicznych i fizycznych w struktury ciała. Prawidłowe funkcjonowa- nie skóry warunkuje integralność naskórka [1, 2]. Naskórek jest tzw. inteligentną barierą, która, chroniąc przed wnikaniem czynników zewnętrznych, jednocześnie zabezpiecza przed utratą wody (Fot. 1, str. 194).
Pełnienie tych zadań umożliwia prawidło- wo wykształcona warstwa rogowa naskórka zbudowana głównie z korneocytów. Są to ko- mórki spłaszczone, pozbawione jąder, luźno ułożone w górnych warstwach, co umożliwia stałe ich złuszczanie. Zawierają duże ilości keratyny i połączone są korenodesmosoma- mi. W trakcie przemieszczania się komórek do powierzchniowej warstwy naskórka two- rzy się NMF (Naturalny Czynnik Nawilżający) oraz tzw. wewnętrzna koperta rogowa złożo- na z inwolukryny, lorykryny i filagryny. Ko-
perta stanowi fragment bariery naskórkowej, �� 194
otrzymano / received:
06.04.2013
zaakceptowano / accepted:
25.07.2013
a
gataj
abłońska-t
rypuć, e
milias
zumskaMEDILAB, ul. Niedźwiedzia 60, 15-531 Białystok tel. +48 85 747 93 00, fax +48 85 747 93 01 e-mail: agata.trypuc@medilab.pl
s
treszczenieSkóra, a zwłaszcza jej powierzchniowa war- stwa – naskórek, stanowi barierę chroniącą przed wnikaniem czynników zewnętrznych.
Specyficzna budowa naskórka umożliwia jego sprawne funkcjonowanie. Jednak działanie nawet bardzo delikatnych środków myjących narusza tę strukturę, co może powodować po- drażnienia lub reakcje alergiczne. Dlatego ko- nieczne jest stosowanie po każdym myciu rąk i ciała odpowiednich środków pielęgnujących na bazie emolientów i humektantów z zawar- tością substancji okluzyjnych. Odbudowują one uszkodzony naskórek i działają profilak- tycznie oraz ochronnie. Preparaty do częstego stosowania nie powinny zawierać parabenów, barwników i substancji zapachowych.
Słowa kluczowe: naskórek, emolienty, humektanty, substancje okluzyjne
a
bstractSkin, especially surface layer - epidermis, is an barrier against ingress of external factors.
Specific structure of epidemis allows it to func- tion properly. However, application of even the most delicate cleaning agents may violate this structure, which can cause irritation or allergic reactions. Therefore, after washing your hands and body, it is necessary to use appropriate care agents based on emollients, humectants and containing occlusive substances. Such prepara- tions rebuild damaged epidemis while prevent and protect. Preparations for frequent use sho- uld not contain parabens, dyes and fragrances.
Key words: epidermis, emollients, humektants, occlusive substances
194
vol. 2 \ 3 \ 2013 \ Kosmetologia Estetyczna
natomiast NMF i związki lipidowe wchodzą w skład substancji mię- dzykomórkowej, która w znacznej mierze odpowiada za prawidłowe uwodnienie naskórka. Sprawna bariera naskórkowa podlega cią- głej odnowie i złuszczaniu, a jej uszkodzenia mogą powodować stany zapalne skóry [3-5]. Na- wet łagodne środki myjące mogą uszkadzać naskórek, czasami działają drażniąco, zwłaszcza je- śli są często stosowane. Jest to efekt kumulacji uszkodzeń war- stwy rogowej powstający na sku- tek bardzo częstego mycia dłoni, który dotyczy szczególnych grup zawodowych, np. personelu medycznego, a także kosme- tologów i fryzjerów. Częste mycie rąk związane jest z wy- maganiami higienicznymi i specyfiką pracy, która polega na częstym kontakcie z detergentami [6, 7].
Dane literaturowe wskazują na fakt, że niezależnie od za- stosowanego środka myjącego obserwowane jest zaburze- nie funkcjonowania bariery naskórkowej. Dlatego każdora- zowo po umyciu rąk należy nawilżyć skórę odpowiednim preparatem, który oprócz typowych substancji nawilżają- cych zawiera również związki o działaniu okluzyjnym, tak aby skóra została należycie zabezpieczona przed działa- niem niekorzystnych czynników środowiskowych [8].
z
WiązkizgrupyemolientóW,
humektantóW isubstancjeodziałaniuokluzyjnym Emolienty są to związki pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, które uzupełniają lipidy naturalnie wy- stępujące w skórze. Zwykle są mieszaninami składników hydrofobowych i hydrofilowych, tworzących emulsje o dwóch możliwych typach: olej w wodzie (O/W) lub woda w oleju (W/O) [9]. Główną rolą emolientów jest odbudo- wa uszkodzonej bariery naskórkowej i przywrócenie jej funkcji. Emolienty mogą działać okluzyjnie, wytwarzając na powierzchni naskórka płaszcz zapobiegający utracie wody poprzez parowanie. Substancje o działaniu okluzyj- nym są to związki wielkocząsteczkowe, które na skórze tworzą fizyczną barierę dla odparowywania wody. Związ- ki te nie wchłaniają się lub wchłaniają w bardzo niewiel- kim stopniu, tworząc na skórze cienką warstwę, rodzaj tłustego, delikatnie błyszczącego filmu, który uniemoż- liwia wchłanianie innych substancji, ale też zabezpiecza przed utratą wody, znacząco zmniejszając TEWL (Tran- sepidermal Water Loss) [10]. Dzięki słabo przepuszczalnej barierze, jaką tworzą substancje okluzyjne, woda zosta- je zatrzymana w naskórku i przenika do korneocytów.Powoduje to zwiększenie ich objętości, dzięki czemu przestrzenie międzykomórkowe ulegają uszczelnieniu i bariera naskórkowa uzyskuje większą integralność oraz poprawia się jej funkcjonowanie. Najważniejsze związki z tej grupy to różnego rodzaju oleje okluzyjne: mineralne, silikonowe oraz woski. Bardzo silne właściwości oklu- zyjne wykazuje wazelina, która jest mieszaniną nasyco- nych węglowodorów i powstaje w procesie destylacji ropy naftowej. Naturalna wazelina poza n-parafinami i izo- parafinami zawiera również niewielkie ilości węglowo- dorów nienasyconych i hydroaromatycznych. Natomiast
wazelina sztuczna powstaje przez rozpuszczanie stałej parafiny i mikrokrystalicznych wosków w rafinowanych olejach mineralnych. Redukcja TEWL przy użyciu waze- liny osiąga 98%, podczas gdy inne substancje mogą po- prawić ten wskaźnik o maksymalnie 20-30% [11]. Z kolei parafina jest frakcją ropy naftowej składającą się ze sta- łych węglowodorów i zależnie od składu może być miękka lub twarda. Z wodą i emulgatorem może tworzyć emulsje, a zasada jej działania polega na tworzeniu hydrofobowego filmu okluzyjnego na powierzchni skóry. Ogromną zaletą tej substancji jest fakt, że węglowodory analogiczne do tych zawartych w parafinie występują również w cemen- cie komórkowym i spoiwie łusek włosa.
Długa tradycja stosowania parafin w preparatach kosmetycznych i farmaceutycznych wynika z ich do- skonałych właściwości łatwego łączenia się z innymi składnikami preparatu i stanowienia doskonałej bazy dla substancji czynnych. Są bezpieczne do stosowania nawet na podrażnioną lub zranioną skórę, ponieważ nie wywo- łują alergii i podrażnień skóry [12].
Właściwości okluzyjne mają również takie substancje jak: alkohole wielowodorotlenowe (np. glikol propyleno- wy), kwasy tłuszczowe (stearynowy, lanolinowy) i alko- hole tłuszczowe (lanolinowy, stearynowy, cetylowy). Jed- nak substancje takie jak gliceryna czy związki z grupy glikoli i ich pochodnych charakteryzują się nieco innym mechanizmem działania, który wynika z ich przyna- leżności do grupy humektantów. Są to związki o silnych właściwościach higroskopijnych, które mają zdolność do trwałego wiązania i zatrzymywania wody z otoczenia oraz z głębszych warstw naskórka. Tak związana przez grupy hydroksylowe humektantów woda zostaje zatrzymana w warstwie rogowej naskórka, gdzie tworzy naturalny rezerwuar wody w skórze. Do najbardziej skutecznych humektantów należy glicerol, popularnie zwany glicery- ną, potrójnie hydroksylowany alkohol, który łączy w sobie bardzo silne właściwości higroskopijne, okluzyjne i korne- odesmolityczne. W kosmetyce gliceryna należy do najważ- niejszych substancji o działaniu nawilżającym, ale tylko wówczas, gdy jest stosowana w zakresie stężeń 3-25%, po- nieważ wyższe stężenia gliceryny powodują odwodnienie skóry [13]. Inny emolient o własnościach humektantów to sorbitol i jego pochodne. Sorbitol jest alkoholem heksahy- droksylowym, bezbarwnym, krystalicznym, o słodkawym smaku, bardzo dobrze rozpuszczalnym w wodzie. Natu- ralnie pozyskiwany jest z gruszy, śliwy, jarzębiny i nie- których gatunków wodorostów. Oprócz działania nawil- żającego wykazuje zdolność do regulacji pracy gruczołów łojowych oraz działanie przeciwbakteryjne. Jego wodny roztwór o stężeniu 83% może być stosowany jako substy- tut gliceryny. Estry sorbitolu i jego bezwodnika 1,4-sorbi- tanu okazały się użyteczne jako emulgatory [14].
Glikol propylenowy i jego pochodne również zaliczane są do grupy humektantów. Jest substancją higroskopijną, nadającą odpowiednią gęstość mieszaninom i konsysten- cję emulsjom. Tworzy niewysychający film okluzyjny na skórze. Należy jednak zwracać uwagę na skład preparatu pod kątem obecności w nim zarówno humektantów, jak i towarzyszących im składników okluzyjnych, ponie- waż same humektanty w dużej ilości powodują migrację wody do powierzchownych warstw naskórka. Może to przyczynić się do utraty wody z głębszych warstw skó- ry przez wzmożenie TEWL. Dlatego też dobry preparat
Fot. 1 Przekrój skóry
195
Kosmetologia Estetyczna / 3 / 2013 / vol. 2
pielęgnacyjny powinien zawierać w swoim składzie zrównoważone proporcje substancji nawilżających, oklu- zyjnych oraz odbudowujących naskórek [15, 16].
Alkohole tłuszczowe, kwasy tłuszczowe czy też ich estry są substancjami, które zastosowane w składzie re- cepturowym preparatu ewidentnie przyczyniają się do rekonstrukcji międzykomórkowych lipidów naskórka.
Spośród substancji przywracających równowagę kwa- sowo-wodno-lipidową skóry należy wymienić alkohol cetylowy i jego pochodne. Tworzy on z wodą emulsje typu O/W, nadaje konsystencję kosmetykom oraz ułatwia wprowadzenie do preparatu kosmetycznego substancji konserwujących, barwiących, wybielających i aktywnych biologicznie. Działa na skórę matująco i ogranicza TEWL.
Do hydrofobowych substancji nawilżających zalicza się też płynne i syntetyczne estry kwasów tłuszczowych. Najczę- ściej stosowane z tej grupy związki to mirystynian izopro- pylu, palmitynian izopropylu, izostearynian izopropylu oraz stearynian oktylu. Mirystynian izopropylu jest substancją oleistą, rozpuszczalną w olejach i ciekłej parafinie. Stosowa- ny jest jako substancja natłuszczająca, często jako zamien- nik olejów roślinnych, ponieważ nie ma działania uczulają- cego i alergizującego charakterystycznego dla niektórych substancji pochodzenia roślinnego. Zastosowany z olejami zmniejsza ich lepkość i sprawia, że łatwiej się rozprowadzają i lepiej wchłaniają, dzięki czemu zmniejsza się uczucie tłu- stości po nałożeniu kosmetyku na skórę. Natomiast palmi- tynian izopropylu, jako pochodna kwasu palmitynowego, jest doskonałą substancją nawilżającą, która łatwo przenika przez skórę. Ester ten tworzy na skórze cienką warstwę, któ- ra zatrzymuje wilgoć w skórze. Ma on podobne właściwości do mirystynianu izopropylu, ale dodatkowo działa stymu- lująco na keratynocyty (komórki naskórka). Ma doskonałe właściwości natłuszczające i wchłania się przez skórę, ale też ułatwia wchłanianie innych substancji oraz rozprowadzanie kosmetyków na skórze. Jest często stosowanym rozpuszczal- nikiem substancji czynnych i wosków [17].
Głównym zadaniem emolientów, zarówno okluzyjnych, jak i o charakterze humektantów, jest odbudowa bariery naskórkowej poprzez dostarczenie jej składników lipido- wych, których brakuje w skórze zmienionej chorobowo lub uszkodzonej wskutek stosowania zbyt agresywnych środ- ków myjących lub częstego stosowania silnych środków dezynfekujących. Wiele z emolientów ma strukturę analo- giczną do lipidów wchodzących w skład naskórka, których obecność nie tylko wpływa na uzupełnianie brakujących składników, ale też stymuluje różnicowanie się keratyno- cytów. Poprzez swoje działanie nawilżające i natłuszczające emolienty poprawiają funkcjonowanie bariery naskórkowej, co z kolei zmniejsza penetrację czynników alergizujących i drażniących. W efekcie regularnego stosowania popra- wia się wygląd skóry i zwiększa jej elastyczność. Działanie przeciwzapalne tej grupy związków jest pośrednie i wynika głównie z ich działania naprawczego na naskórek. Istnieją jednak również doniesienia literaturowe o bezpośrednim wpływie niektórych substancji nawilżających na obniżenie syntezy mediatorów stanu zapalnego, np. prostaglandyn i interleukiny 1. Działanie przeciwświądowe emolientów wynika z normalizacji stopnia nawilżenia i natłuszczenia skóry, co zwiększa komfort wynikający z użytkowania pre- paratów bogatych w emolienty i humektanty oraz substan- cje o działaniu okluzyjnym [18, 5].
z
astosoWanieemolientóW,
humektantóW isubstancjiodziałaniuokluzyjnymSubstancje z grupy szeroko rozumianych emolientów mają wiele zastosowań w profilaktyce różnych schorzeń skór- nych wynikających z przyczyn zarówno genetycznych, jak i środowiskowych. Są stosowane w problemach skórnych przebiegających z uszkodzeniem bariery naskórkowej, które mogą być spowodowane przez bardzo częste używa- nie silnych detergentów lub przez częste stosowanie agre- sywnej dezynfekcji skóry wynikającej ze specyfiki pracy.
Skład preparatów emolientowych może być bardzo zróżnicowany, od bardzo bogatych, zawierających wycią- gi i oleje roślinne, po bardzo proste w składzie recepturo- wym. Ubogo składnikowe preparaty zawierające głównie związki okluzyjne takie jak parafiny czy wazeliny charak- teryzują się zwykle doskonałą tolerancją i dużą skutecz- nością. Z kolei preparaty zawierające w swoim składzie wyciągi i oleje roślinne mogą powodować podrażnienia, nietolerancję lub nawet alergie kontaktowe [19].
Systematyczne i ciągłe uszkadzanie bariery naskór- kowej przez czynniki środowiskowe, np. stosowanie sil- nych detergentów, może powodować zaburzenia takie jak wyprysk z podrażnienia. W takich właśnie przypadkach szczególne znaczenie ma częste stosowanie emolientów, które działają dwutorowo: z jednej strony są znakomi- tą profilaktyką, a z drugiej - pomagają przywrócić pra- widłowe funkcjonowanie uszkodzonego naskórka. Ich działanie redukujące podrażnienia wywołane przez de- tergenty i zapobiegawcze zostało wielokrotnie opisane i udowodnione. Ważnym aspektem stosowania prepa- ratów nawilżających i okluzyjnych jest też ich właściwy sposób użycia. Powinny one być nakładane obowiązkowo po każdym myciu rąk, jak najszybciej, kiedy skóra jest jeszcze wilgotna, ponieważ wówczas ich działanie oklu- zyjne jest najbardziej efektywne.
Działania niepożądane przy stosowaniu emolientów są zjawiskiem bardzo rzadkim i wynikają głównie z obec- ności w preparatach emolientowych dodatków w posta- ci konserwantów, barwników i substancji zapachowych.
Najczęstszymi alergenami z grupy konserwantów są parabeny, których stosowanie w preparatach kosme- tycznych nie jest zabronione, ale w ostatnich latach mo- żemy zaobserwować tendencję producentów do unikania tych substancji w składzie swoich preparatów. Również barwniki i substancje zapachowe należą do grupy związ- ków najczęściej powodujących różnorodne alergie i po- drażnienia, dlatego preparat, który używany jest często, powinien być wolnych od ww. dodatków [20]. Popular- nymi składnikami preparatów pielęgnacyjnych do rąk są różnego rodzaju wyciągi roślinne, oleje roślinne oraz produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak lanolina.
Jednak składniki te mogą również powodować reakcje alergiczne, dlatego do codziennej pielęgnacji skóry rąk poleca się preparaty niezawierające ww. składników [21].
p
odsumoWaniePreparaty stosowane do codziennej pielęgnacji skóry rąk powinny charakteryzować się bezpiecznym i przyjaznym dla użytkownika składem. Dotyczy to zwłaszcza środków stosowanych w gabinetach kosmetycznych, gdzie bardzo często wykonywana jest procedura higienicznego mycia i dezynfekcji rąk, która może powodować mikroura- zy skóry i jej nadmierne przesuszenie. Dlatego też przy
196
vol. 2 \ 3 \ 2013 \ Kosmetologia Estetyczna
wyborze preparatu pielęgnacyjnego należy kierować się przede wszystkim analizą składu chemicznego i wybie- rać preparaty zawierające bezpieczne i niealergizujące związki okluzyjne, emolienty i humektanty, a unikać konserwantów, substancji zapachowych, barwników i innych substancji mogących powodować efekty uboczne w postaci podrażnień skóry.
l
iteratura1. P. Dykes: Surfactants and the skin, Int J Cosmet Sci., 20(1), 1998, 53-61.
2. H. Tagami: Location-related differences in structure and function of the stratum corneum with special emphasis on those of the facial skin, Int J Cosmet Sci., 30(6), 2008, 413-434.
3. E. Proksch, R. Fölster-Holst, M. Bräutigam, M. Sepehrmanesh, S. Pfe- iffer, J.M. Jensen: Role of the epidermal barrier in atopic dermatitis, J Dtsch Dermatol Ges., 7(10), 2009, 899-910.
4. P.M. Elias, L.C. Wood, K.R. Feingold: Epidermal pathogenesis of in- flammatory dermatoses, Am J Contact Dermat., 10(3), 1999, 119-126.
5. J. Szepietowski, A. Kaszuba, Z. Adamski, W. Placek, J. Salomon: Emo- lienty w leczeniu schorzeń dermatologicznych: stanowisko grupy eks- pertów, Dermatologia Kliniczna, 13(4), 2011, 209-214.
6. M. Lodén, I. Buraczewska, F. Edlund: The irritation potential and reservoir effect of mild soaps, Contact Dermatitis., 49(2), 2003, 91-96.
7. A. Bornkessel, M. Flach, M. Arens-Corell, P. Elsner, J.W. Fluhr: Functional assessment of a washing emulsion for sensitive skin: mild impairment of stra- tum corneum hydration, pH, barrier function, lipid content, integrity and cohesion in a controlled washing test, Skin Res Technol., 11(1), 2005, 53-60.
8. K. Postrzech, E. Pióro, J. Kopyra, K. Korfanty, A. Reich: Ocena wpływu środków myjących na barierę naskórkową, Dermatologia Kliniczna, 11(2), 2009, 75-78.
9. E. Proksch: The role of emollients in the management of diseases with chronic dry skin, Skin Pharmacol Physiol., 21(2), 2008, 75-80.
10. M. Lodén: Role of topical emollients and moisturizers in the treatment of dry skin barrier disorders, Am J Clin Dermatol., 4(11), 2003, 771-788.
11. A. Kacalak-Rzepka, S. Bielecka-Grzela, A. Klimowicz, J. Wesołowska, R. Maleszka: Sucha skóra jako problem dermatologiczny i kosmetyczny, Ann. Acad. Med. Stetinensis, 54(3), 2008, 54-57.
12. R. Ghadially, L. Halkier-Sorensen, P.M. Elias: Effects of petrolatum on stratum corneum structure and function, J Am Acad Dermatol., 26 (3 Pt 2), 1992, 387-396.
13. Z.D. Draelos: Active agents in common skin care products, Plast Re- constr Surg., 125(2), 2010, 719-724.
14. A. Jabłońska-Trypuć, R. Czerpak: Surowce kosmetyczne i ich składniki, MedPharm Polska, 2008, 33.
15. M. Lebwohl, L.G. Herrmann: Impaired skin barrier function in dermato- logic disease and repair with moisturization, Cutis, 76(6 Suppl), 2005, 7-12.
16. T.C. Flynn, J. Petros, R.E. Clark, G.E. Viehman: Dry skin and moisturi- zers, Clin Dermatol., 19(4), 2001, 387-392.
17. G. Schroeder (red.): Kosmetyki – chemia dla ciała, Wyd. Cursiva, 2011.
18. I. Nola, K. Kostović, L. Kotrulja, L. Lugović: The use of emollients as sophisticated therapy in dermatology, Acta Dermatovenerol Croat., 11(2), 2003, 80-87.
19. G. Kampf, W. Wigger-Alberti, V. Schoder, K.P. Wilhelm: Emollients in a propanol-based hand rub can significantly decrease irritant contact dermatitis, Contact Dermatitis., 53(6), 2005, 344-349.
20. F. Castelain, M. Castelain: Parabens: a real hazard or a scare story?
Eur J Dermatol., 22(6), 2012, 723-727.
21. A. Jabłońska-Trypuć, E. Szumska: Skuteczność oraz bezpieczeństwo my- cia i dezynfekcji rąk i skóry, Kosmetologia Estetyczna, vol. 2, 2013, 139-142.
