ASYSTENTURAI MEDIACJE SOCJALNE

WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA IM. JANUSZA KORCZAKA W WARSZAWIE

ASYSTENTURA

I MEDIACJE SOCJALNE

Pod redakcją:

Arkadiusza Durasiewicza i Izabeli Podobas

Warszawa 2015

Recenzja

prof. dr hab. Julian Auleytner

Korekta techniczna drJerzy Grewiriski

Projekt okładki Alina Diużewska

Copyright for the edition by Wydawnictwo Wyższej Szkół)- Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie, Warszawa 2015

ISBN 978-83-61121-99-2

Wyższa Szkota Pedagogiczna

l ! - ' .v ;.•

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im, Janusza Korczaka w Warszawie

ul. Pandy 13, 02-202 Warszawa

tcl. + 48-22 S23-6G-23 wew. 117, fax: 4- 48-22 823-66-69 htip: / /www.wsp kor czak. eu

Skład i łamanie: RASTER studio, ul. Konopnickiej 46, 05-071 Sulejdwek Ark. wy d. 10

Druk i oprawa: Drukarnia KODRUK, ul. Wiślana 74 a, 05-092 Łomianki

Arkadiusz Durasiewicz

Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka 10 Warszawie

ROLA ASYSTENTURY RODZINNEJ W POLITYCE RODZINNEJ

STRESZCZENIE

Artykuł ma na celu ukazanie asystentur)'jako formy wsparcia rodziny i j ej wpływu w zakresie prawidłowego funkcjonowania rodzin, szczególnie dys- funkcyjnych. Dlatego też na wstępie przedstawione zostały uwarunkowania ustawodawcze w zakresie asystentury rodzinnej oraz zależność asystentury rodzinnej i rodziny. Następnie opisane zostało miejsce asystentury w polityce rodzinnej jako ważny element wchodzący w skład pośredniego oddziały- wania polityki na rzecz rodzin. Na zakończenie przedstawiona została rola asystentury rodzinnej -jej skuteczność i wyzwania na przyszłość w zakresie funkcjonowania, finansowania i oddziaływania na rodziny.

Słowa kluczowe: asystent rodziny, asystentura, rodzina, polityka rodzinna.

106 Arkadiusz Durasiewicz

WPROWADZENIE

•

Rodzina powszechnie jest uważana za podstawową komórkę społeczeństwa będącą najstarszą i najbardziej trwałą formą współżycia ludzi¹⁵⁰. To rodzina jako komórka społeczna, jest najmniej zależna od władzy centralnej i samo- rządowej, decyduje w dużej mierze a nawet nieraz w zdecydowanym stopniu 0 kształtowaniu osobowości jej członków i o społeczeństwie jako całości

Wobec faktu, że podstawowy proces reprodukcji ludności odbywa się w rodzinie, ajej problemy stanowią istotę zadań polityki społecznej, rodzina zostaje w szczególnym polu obserwacji polityki rodzinnej. Istota wszystkich kwestii społecznych i populacyjnych ma swój początek w rodzinie, która w swych fazach rozwoju pod wpływem zespołu uwarunkowań głównie społecz- nych, zmienia swój charakter i przejmuje różne formy społecznej egzystencji.

Jeżeli chodzi o politykę rodzinną, jest to dająca się wyodrębnić część polityki demograficznej państwa stanowiąca system długofalowych zamierzeń 1 towarzyszący mu system rozwiązań prawnych i ekonomicznych, przyjętych i realizowanych przez władzę publiczną na rzecz rodziny jako podstawowej komórki społecznej. W literaturze polskiej można spotkać rozszerzoną defi- nicję polityki rodzinnej, wskazującą na cel, jak i metody działania. Profesor A. Kurzynowski definiuje politykę rodzinną jako ... calokształl norm praw- nych, dziaiań i środków uruchamianych przez państwo w celu stworzenia rodzinie odpowiednich warunków do jej powstania, prawidłowego rozwoju spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie funkcji. Cele polityki rodzinnej można określić jako tworzenie ogólnych warunków do powstania, rozwoju i zaspokajania bytowych i kulturalnych potrzeb rodziny, optymalnych warunków kształcenia i wychowania młodego pokolenia oraz równości ich startu życiowego i zawodowego - (czyli równości szans życiowych)¹⁵¹.

Według literatur)' zagranicznej termin ten oznacza działania rządu na rzecz dzieci i ich rodzin, a zwłaszcza takiej polityki państwa, której celem jest wywarcie wpływu na sytuację rodzin posiadających dzieci mb poszczególnych osób w ich rolach rodzinnych.

Z punktu widzenia pomocy społecznej można zdefiniować politykę rodzinną jako działalność, mającą na celu rozwój rodziny bez względu na jej status materialny¹⁵². Głównym celem polityki rodzinnej jest tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin, ich rozwojowi i wypełnianiu przez nie ważnych społecznie zadań.

15(1 M. Mitręga, Polityka ludnościowa, i rodzinna [w:] Polityka spoieczna u> okresie transformacji, (red.) A. Frąckicwicz-Wronki i M. Zrałck, Katowice 2000, s. 63.

lrłl A. Kurzynowski, Problemy rodziny w polityce społecznej, Warszawa 1991, s. 96.

]32J. Aideytiicr, K. Gląbicka, Polityka społeczna.pomiędzy opiekuńczością apomocniczofcią, Warszawa 2000, s. 178.

Rola asystentury rodzinnej w polityce rodzinnej 107

Dlatego też celem artykułu będzie ukazanie asystentur)' rodzinnej w struk- turze polityki rodzinnej i jej wpływu w zakresie prawidłowego funkcjonowania rodzin, szczególnie dysfunkcyjnych.

PRAWNE UWARUNKOWANIA ASYSTENTURY RODZINNEJ

Asystentura rodzinna jako forma wsparcia rodziny została wprowadzo- na ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku¹³³, Ustawa weszła w życie z dniem l stycznia 2012 roku. Na mocy tej regulacji prawnej wprowadzono na poziomie samorządu gminnego obowią- zek zapewnienia wsparcia rodzinom przeżywającym trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych.

Do końca 2014 roku można było przydzielić rodzinie asystenta, a od l stycz- nia 2015 roku przepis obliguje instytucje opiekuńcze do objęcia rodziny tą formą wsparcia. Niektóre z kwestii związanych z realizacją asystentury rodzinnej zostały określone na mocy wprowadzonych przepisów. Poniżej zaprezentowane zostały podstaw)' prawne odnoszące się do działalności asystentów rodziny.

Nowa regulacja prawna zakłada wprowadzenie asystenta rodziny na pozio- mie samorządu gminnego. Celem jego pracy jest osiągnięcie przez rodzinę podstawowego poziomu stabilności życiowej, co umożliwi jej wychowywanie dzieci. Jego głównym zadaniem jest niedopuszczenie do oddzielenia dziecka od rodziny lub umożliwienie jak najszybszego powrotu dziecka umieszczo- nego w pieczy zastępczej do rodziców.

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej dokładnie wskazuje wymagania, jakie musi spełniać osoba zatrudniona na stanowisku asystenta rodziny. Zgodnie z treścią art. 12, istnieją trzy ścieżki przygotowania zawodowego asystentów rodziny¹"⁴:

wykształcenie wyższe na kierunku pedagogika, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie lub praca socjalna lub;

wykształcenie wyższe na dowolnym kierunku uzupełnione szkoleniem z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną oraz udokumentowany co najmniej roczny staż pracy z dziećmi lub rodziną lub studia podyplomowe obejmu- jące zakres programowy szkolenia określony na podstawie ust. 3 i udo- kumentowany co najmniej roczny staż pracy z dziećmi lub rodziną lub;

wykształcenie średnie i szkolenie z zakresu pracy z dziećmi lub rodziną,

a także udokumentowany co najmniej 3-letni staż pracy z dziećmi lub rodziną. j

wspieraniu rodzin)' i systemie piecry zasic-pczcj ?. dnia 9 czerwca 2011 roku (Dz.U. 2013 nr O póz. 135 z późrt. zrn.).

134Ibidem, art, 12.

108 Arkadiusz Durasiewia.

Ustawodawca nałożył również na osobę sprawującą funkcję asystenta rodziny ,,obowiązek systematycznego podnoszenia swoich kwalifikacji w zakresie pracy 2 dziećmi lub rodziną, w szczególności przez udział w szkoleniach oraz samokształ- cenie". W województwie kujawsko-pornorskim istnieją podmioty organizujące szkolenia w obszarze pomocy i integracji społecznej. Wiodącą rolę, dla tej grupy kadry, stanowi oferta Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Toruniu, do którego zadań, zgodnie z ustawą o pomocy społecznej należy m.in. organizo- wanie kształcenia oraz szkolenia zawodowego kadr pomocy społecznej. Oprócz stosownego wykształcenia, osoba zatrudniona na stanowisku asystenta rodziny nie może być pozbawiona władzy rodzicielskiej (ani w momencie objęcia stano- wiska, ani w przeszłości), władza rodzicielska nie może być także zawieszona ani ograniczona. Asystent rodziny musi także wypełniać obowiązek alimentacyjny, jeśli został na niego nałożony. Dodatkowo nie może być skazany prawomoc- nym wyrokiem za umyślne przestępstwo ani umyślne przestępstwo skarbowe.

Praca asystenta z rodziną musi odbywać się w miejscu zamieszkania danej rodziny lub w miejscu, które ona wskaże. Dotycz}' ona wielu zakresów, które ustawodawca wskazuje w formie otwartego katalogu zadań. Są to 155:

- opracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członka- mi rodziny i w konsultacji z pracownikiem socjalnym, o którym mowa w art. 11 ust. l;

opracowanie, we współpracy z członkami rodziny i koordynatorem rodzin- nej pieczy zastępczej, planu pracy z rodziną, któryjest skoordynowany z planem pomocy dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej;

- udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w tym w zdobywaniu umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego;

- udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów socjalnych;

- udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów psychologicznych;

- udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów wychowawczych z dziećmi;

- wspieranie aktywności społecznej rodzin;

- motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych;

- udzielanie pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymywaniu pracy zarobkowej;

- motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mająq'ch na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych;

- udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych;

'•"'Ibidem, ari. 14 i 15.

Rola asystentury rodzinnej w polityce rodzinnej 109 - podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia

bezpieczeństwa dzieci i rodzin;

- prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci;

- prowadzenie dokumentacji dotyczącej pracy z rodziną;

- dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny, nie rzadziej niż co pół roku, i przekazywanie tej oceny podmiotowi, o którym mowa w art, 17 ust. 1;

- monitorowanie funkcjonowania rodziny po zakończeniu pracy z rodziną;

- sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach;

- współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właści- wymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny;

- współpraca z zespołem interdyscyplinarnym lub grupą roboczą, o których mowa w art. 9a ustawy z 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. nr 180, póz. 1493 z późn. zm.)³ iub innymi podmiotami, których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną.

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej określała (art, 15 ust. 4) maksymalną liczbę rodzin, z jakimi jednocześnie może pracować asy- stent rodziny - 20 rodzin. Na mocy ustawy z 25 lipca 2014 roku o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw, z dniem l stycznia 2015 roku liczba rodzin, z którymi jeden asystent może w tym samym czasie prowadzić prace, jest uzależniona od stopnia trudności wykonywanych zadań, jednak nie może przekroczyć 15.

Ograniczenie to jest uzasadnione wszechstronnym zakresem wsparcia, jakie- go pracownik ten winien udzielać rodzinie w przezwyciężaniu jej trudnej sytuacji życiowej, zwłaszcza ze względu na problemy w obszarze bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego.

ASYSTENTURA RODZINNA A RODZINA

Niewątpliwie rodzina jest instytucją wpływającą na osobowość człowieka i sposób jego funkcjonowania, dlatego gdy pogarsza się kondycja rodziny, odbija się to ujemnie nie tylko na jednostce, lecz w skali makro również na społeczeństwie. W związku z powyższym niezwykle istotną kwestią dla państwa polskiego wydaje się być realizacja efektywnej polityki rodzinnej. Społeczne zainteresowanie dziećmi wynika z faktu, iż stanowią one o potencjale przyszłych zasobów pracy. Jesl to niezbędny czynnik ekonomicznego rozwoju państwa.

Rola rodziny w procesach rozwoju ma wymiar ilościom⁷ i jakościowy oraz wni- ka z pełnionych przez nią społecznych funkcji: prokreacyjnej - decydującej

110 Arkadiusz Durasienuicz

o rozwój u ilości owym i strukturze ludności; wychowawczej i socjalizacyjnej mających znaczenie dla tworzenia i rozwoju kapitału ludzkiego¹⁵⁶.

Z tego względu należy podejmować wszelkiego rodzaju działania, aby rodzinę chronić i wspierać. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy rodzina zaczyna działać w sposób dysfunkcyjny, a ...pomiędzy rodzicami a dziećmi zaobserwować można coraz większe, zwiększanie, się dystansu psychicznego, nasilanie się poczucia osamotnienia, a iv konsekwencji osłabienie więzi emocjonalnej¹-'¹. Z tego powodu, jak i z innych przyczyn, na przestrzeni lat rodzina wiele swoich funkcji prze- niosła na rzecz innych instytucji, takich jak placówki edukacyjne, opiekuń- czo-wycbowawcze, organizacje religijne itp. Tym samym straciła w pewnym stopniu swoją pozycję społeczną oraz autorytet.

Rodziny, które mają trudności w wypełnianiu funkcji opiekun" czo-wycho- wawczych niekiedy określa się mianem rodzin dysfunkcyjnych. Rodziny nie- zaradne mogą wywodzić się z pewnych grup ryzyka tj. rodzina z problemem alkoholowym, narkotykowym; rodzina, w której dochodzi do wykorzystywania seksualnego; rodzina, w której występuje przemoc psychiczna, fizyczna;

rodzina, w której występuje choroba psychiczna; rodzina zrekonstruowana¹⁵⁸. Profesjonalna pomoc asystenta rodziny powinna rozpoczynać się od zrozumienia rodziny i jej problemów. Minio, że ustawa nie podaje w jakich sytuacjach konieczne jest przydzielenie asystenta, zwykle pracuje on z rodzi- nami, w których występują takie problemy jak: ubóstwo, bezrobocie, niepeł- nosprawność, przemoc, nadużywanie alkoholu i innych używek, problemy opiekuilczo-wychowawcze, niski poziom prowadzenia gospodarstwa domowego itp. Bardzo często charakter pracy asystenta z rodziną ma wymiar ...pracy socjalno-wychowawczej (z elementami pracy opiekuńczej i kulturalno-oświatowej), traktowanej jako proces uwzględniający etapy ratownictwa, opieki i pomocy w rozwoju, rzadziej pracy socjalno-terapeutycznej¹^. Prócz tego ustawa stanowczo określa, iż asystent rodziny nie może prowadzić postępowań z zakresu świadczeń finansowych i rzeczowych realizowanych przez gminę.

Praca asystenta rodziny opiera się najczęściej na metodzie prowadzenia indywidualnego przypadku z elementami pracy grupowej i organizowania środowiska lokalnego. Za pierwszy etap pracy asystenta rodziny uznaje się skierowanie go do rodziny, która wymaga wsparcia. Kolejny etap to diagno- za sytuacji. Jego praca z rodziną, do której został skierowany zaczyna się od

156 A. Durasiewicz, Efektywność polskiej polityki rodzinnej na tle niektórych krajom UE, Radom 2011,s,6.

1317M. Dudek (red.), Wf-bratie obszary dysfunkcjonalności rodziny, Krasnystaw 2010, s. 28.

ir*A. Durasiewicz, J. Rida (red.), Sytuacja socjalna rodziny radomskiej, Biuletyn Informacyjny 1/2007, Radom 2007, s.52-55.

159L Krasiejko, J. Przeperski, Nowoczesne formy wsparcia rodziny - asystentura rodzin i Konferencja Grupy Rodzinnej, Praca socjalna, nr 2, 2011, s, 6.

Rola asystentury rodzin nej w polityce rodzinnej 111

diagnozy sytuacji, często również z wykorzystaniem informacji pozyskanych w tym zakresie przez pracownika socjalnego. W literaturze przedmiotu pod- kreśla się, że diagnoza to proces, który pogłębia się podczas każdego spotkania z rodziną. Wymaga ona poznania wszystkich członków rodziny, a także emo- cji, które towarzyszą każdemu z nich. Częste i systematyczne wizyty asystenta mogą dać mu pewien obraz danej rodziny i jej deficytów, a . ..dobre zrozumienie problemów rodziny, zobaczenie, ich oczami klientów, ich uporządkowanie, daje szansę na dostosowanie odpowiednich strategii naprawczych¹^. Wraz z dokonaniem diagnoz)', czyli zidentyfikowaniem obszarów problemowych danej rodziny, asystent we współpracy z jej członkami ustala plan pracy- Przygotowanie tego dokumentu wiąże się z zapewnieniem dobrej współpracy różnych specjalistów.

Ważne jest, by stworzyć warunki do dobrej współpracy pomiędzy asystentem rodziny a pracownikiem socjalnym. Wspólne działanie na rzecz rodziny staje się warunkiem koniecznym do udzielania jej odpowiedniego wsparcia.

MIEJSCE ASYSTENTURY RODZINNEJ W POLITYCE RODZINNEJ

Ponieważ model organizacji opieki nad rodziną i dzieckiem nie sprawdził się jako element systemu pomocy społecznej, dlatego Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej prowadziło intensywne prace nad nowymi rozwiąza- niami, dotyczącymi wsparcia rodziny.

Wprowadzenie nowych rozwiązań było efektem negatywnej oceny realizacji opieki nad dzieckiem i rodziną. Obserwowano takie niekorzystne zjawiska jak np.: wzrost wskaźnika dzieci umieszczonych poza rodziną, koncentracja działań wyłącznie na dziecku oraz łatwość umieszczania dzieci poza rodziną.

Liczne problemy, które dotykają rodziny powodują, że często nie są one w stanie same sobie z nimi poradzić, jak również nie potrafią szukać najlepszych rozwiązań.

Zgodnie z projektem Ustawy z roku 2009 uznano, że rozdzielenie dziecka od rodziców nie jest najlepszym dla niego rozwiązaniem. W myśli Ustawy z czerwca 2011 roku, mając na uwadze przede wszystkim dobro dziecka i szczególną ochronę dziecka, przedkłada się udzielenie pomocy dziecku w rodzinie ponad pomoc udzielaną poza rodziną.

Ustawa określiła również formy w jakich ma być prowadzona praca z rodziną, takie jak: konsultacje, poradnictwo rodzinne, terapia i mediacje, usługi dla rodzin z dziećmi, w tym także usługi opiekuńcze i wychowawcze, pomoc prawna oraz organizowanie grup wsparcia i grup samopomocowych.

ifi" L Wowra, Asystent rodziny -profesjonalista n> pracy z rodzinami widoproblemowymi [w:] Nowatorski? instrumenty w pracy z. klienta m i pomocy spolecznej, Wrocław 2011, s. 105.

112 Arkadiusz Durasietuia,

W przypadku rodzin zagrożonych dysfunkcyjnością, starano się znaleźć taki model pracy z rodziną, - który pozwoliłby zaistnieć klientom w oparciu 0 ich predyspozycje ~ który pozwoliłby na realizacje następujących założeń:

a) stwarzał warunki wyzwalające w nich chęć i motywację do podjęcia pracy nad sobą,

b) przyczyniał się do podejmowania działań nad zmianą sytuacji utrudnia- jącej prawidłowe wypełnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczych, c) skłaniał do podjęcia dziaiań prowadzących do stworzenia bezpiecznych

warunków życia i rozwoju dla swoich dzieci.

Nieskuteczność asystentury rodzinnej w systemie pomocy społecznej i jej wyodrębnienie spowodowało, że jej nowe określenie stanowi integralny ele- ment polityki rodzinnej (szczególnie implicite). Polityka pośrednia (implicite) nie traktuje rodzinyjako wyodrębnionego celu. Obejmuje normy i działania, - które nie są specjalnie lub w pierwszej kolejności adresowane do rodziny, - których cele są szersze, choć powodują konsekwencje także dla sytuacji rodzin i dzieci. Są to działania mieszczące się w ramach innych działów polityki społecznej. Gauthier rozróżnienie to rozpatruje w aspekcie wąskiej i szerokiej definicji polityki rodzinnej. Przedmiotem pierwszej są świadczenia pieniężne 1 w naturze, skierowane bezpośrednio do rodziny. Zakres drugiej to szeroko rozumiana polityka społeczna i w jej ramach polityki szczegółowe, mające wpływ na dobrobyt rodziny (prawo rodzinne, usługi z zakresu zdrowia i edu- kacji, publiczny transport, ochrona bezrobotnych, prawo imigracyjne itp.)^I6].

Wykres 1. Główne cele polityki rodzinnej Polityka rodzinna

Asystentura rodzinna

Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rod m

Tworzenie warunków sprzyjających wypełnianiu

pner radriny ważnych sporecinych żądań TwEjrjenie warunków

sprzyjających prawidłowemu rozwojowi raiijin

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Balcerzak-Paradowska B., Rodzina i polityka rodzinna na przelotnie wieków, "Warszawa 2004, s. 58-67.

1Gj A. H. Gauthier, The Siole and The Family, A Comparal.ive Analysis offamily Policies in Indrnlńalized Countries, Oxford 1996.

Rola asystentury rodzinnej w polityce- rodzinnej 113 Wykres 2. Obszary i działania wchodzące w skład polityki rodzinnej

Polityka makroekonomiczna, polityka rynku pracy, polityka podatkowa, polityka dochodowa.

Polityka mieszkaniowa.

Polityka w zakresie ochrony zdrowia, polityka edukacyjna, polityka

zatrudnienia.

Pofityka edukacyjna, ro?wój kultu ralr>o-oświatowy,ushjgi opieku ńczo-wych owa wcz e.

funkcja ekonomiczna

prawidłowe funkcjonowanie rodziny

funkcja prokreacyjna

funkcja opiekuńgo-wychowawcza

m^^^^~* ""™™^«»

Asystentura rodzinna

Poradnictwo rodzinne, polityka kulturalna.

Oer

S oD.

•s

O.tu

x;-5

O-l

D.o

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o Balccrzak - Paradowska B. Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków, Warszawa 2004, s. 240-241.

Jak wynika z wykresu 2. prawidłowa polityka prorodzinna powinna spełniać pięć funkcji, a także działań wchodzących w skład różnych polityk szczegó- łowych, które można ująć następująco¹⁶⁵:

1) Tworzenie warunków sprzyjających realizacji funkcji ekonomicznej nastę- puje dzięki umożliwieniu zatrudnienia lub podjęcia własnej aktywności gospodarczej członków rodziny.

2} Prawidłowe funkcjonowanie rodziny zależy od jej warunków mieszkaniowych, 3) Na kształtowanie postaw prokreacyjnych małżonków oddziałuje szereg czynników materialnych i pozamaterialnych., które mogą być stymulowane polityką w zakresie zdrowia, edukacji, ale również polityką zatrudnienia, oraz rozwiązaniami w zakresie ochrony pracy pracowników mających obowiązki rodzinne.

4) Realizacji funkcji opiekuriczo-wychowawczej sprzyjają uprawnienia pra- cowników ułatwiające godzenie obowiązków zawodowych z rodzinnymi,

te£ B. Balccrzak-Paradowska, Radzina i polityka rodzinna na przełomie, meków. Warszawa 2004, s. 141.

114 A rkadmsz Durasiewicz

rozwój placówek opiekuńczo-wychowawczych mających pomóc w wypeł- nianiu przez rodzinę zadań wychowawczych.

Realizacji funkcji emocjonalnej rodziny sprzyja poradnictwo rodzinne, ale także polityka kulturalna państwa, rozwój placówek umożliwiających rodzi- nie wspólne spędzanie czasu wolnego i rozwój wspólnych zainteresowań.

ROLA ASYSTENTURY RODZINNEJ -JEJ SKUTECZNOŚĆ I WYZWANIA

Asystentura adresowana jest do rodzin niezaradnych życiowo, dotkniętych problemem biedy, bezrobocia, uzależnień i przemocy, które mają proble- my z wypełnianiem swojej naturalnej roli opiekuńczej. Zadaniem asystenta jest nawiązanie bliskiego kontaktu z rodziną w jej naturalnym środowisku i zapewnienie wsparcia w rozwiązywaniu bieżących problemów społecznych i wychowawczych. Asystent wspomaga też rodzinę w proxvadzeniu gospodar- stwa domowego oraz w załatwianiu spraw urzędowych. Jego zadaniem nie jest wyręczanie członków rodziny w ich codziennych obowiązkach, ale prze- kazanie dobrych wzorców i pomoc w poszukiwaniu skutecznych rozwiązań tak, aby po zakończeniu współpracy rodzina potrafiła radzić sobie sama.

W razie konieczności przekazania dziecka do pieczy zastępczej ważną częścią pracy asystenta są działania na rzecz jego powrotu do rodziny biologicznej.

Biorąc pod uwagę etapy pracy asystenta należy pamiętać, iż zazwyczaj codzienne problemy socjalne najbardziej przytłaczają rodzinę, pochłaniają jej uwagę, powodują brak poczucia bezpieczeństwa oraz brak perspektyw na przyszłość. Nie radzi sobie ona z codziennymi sprawami bytowymi i zwykle nie wierzy, że jest w stanie sama im sprostać. Przykłady spraw, jakimi warto się zajad na początku pracy z rodziną, to¹⁶³:

- zwiększenie zasobów finansowych na bieżące funkcjonowanie,

- sprawy mieszkaniowe: zadłużenia w opłatach, media, legalność pobytu, - realizacja zaległych i bieżących spraw urzędowych,

- dostęp do lekarzy i innych specjalistów,

- realizacja uprawnień: renty, emerytury, świadczenia rodzinne, ubezpie- czenia, orzeczenie o stopniu niepełnosprawności,

- pomoc dzieciom: świetlica, dożywianie w szkole, pomoc w odrabianiu lekcji, kontakty ze służbami i instytucjami: pomoc społeczna, kuratela sądowa, szkoła, administracja itp.

Hi3'I. Krasicjko, A. ImicHilska, Efektywność asysieniury rodziny na podstawie badań przeprowadzonych w MOPS w Częstochowie [w:] Asyslentura rodziny. Analiza efektywności specjalizacji pracy socjalnej w kontekście projektu systemowego MOPS w Gdyni „Rodzina bliżej siebie", (red.) M. Szpunar, Gdynia 2011, s. 169.'

Rola asystentury -rodzinnej iv polityce rodzinnej 115

Następna w kolejności jest praca dotycząca podnoszenia umiejętności wychowawczych rodziców oraz realizowania obowiązków na rzecz domu i rodziny. Dopiero później jest czas na etap związany z uzupełnieniem wykształ- cenia i poszukiwaniem pracy. Przykłady dalszych działań asystenta to!64:

- pomoc w poprawie relacji wewriątrzrodzinnych i miedzysąsiedzkich, - motywowanie do korzystania z poradnictwa rodzinnego, do udziału

w terapii uzależnień i w szkołach dla rodziców doskonalących umiejętności wychowawcze itp.,

- aktywizacja zawodowa (kursy, poszukiwanie pracy),

- podnoszenie umiejętności opiekuńczo-wychowawczych, praca nad auto- rytetem rodziców,

- praca nad umiejętnością gospodarowania budżetem domowym,

- praca nad higieną, podnoszeniem umiejętności prowadzenia gospodar- stwa domowego.

Skutecznośćfunkcjonowania

Lata 2012-2014 były okresem wdrożeniowym, w którym gminy same decydowały o ewentualnym zatrudnieniu asystenta rodzin, od l stycznia 2015 r. jest to ich ustawowy obowiązek. Pod koniec 2012 r. liczba asysten- tów rodziny działających w całym kraju przekroczyła 2 tyś., a w połowie 2014 r. było ich już ponad 3 tyś. W latach 2012-2013 odsetek gmin zatrud- niających asystentów wzrósł z 45% do niemal 70%. Zauważalnie wzrosła także liczba rodzin, które skorzystały z pomocy asystentów: z niespełna 19 tyś. w 2012 r. do 31,5 tyś. w 2013 r. (wzrost o 66%) 165. W okresie lat 2012-2014 wszystkie skontrolowane przez NIK ośrodki średnio rocznie zatrudniały ok. 98 asystentów, którzy obejmov/ali wsparciem 25% rodzin z trudnościami opiekuńczo-wychowawczymi. Przyjmując za miarę sku- teczności odsetek rodzin kończących współpracę z asystentem realizacją zaplanowanych celów przeciętna skuteczność asystentów we wszystkich ośrodkach objętych kontrolą wyniosła ok. 40%. O dużym potencjale instytucji asystenta rodziny świadczy malejąca liczba rodzin kwalifiko- wanych do pomocy - o 17% w latach 2012-2013, a także spadek liczby dzieci przekazanych do pieczy zastępczej - o 42%. W pracy asystentów istotne były też mniejsze sukcesy, składające się na trwałą poprawę sytu- acji rodzin. Np. spośród 101 asystentów, którzy udzielili odpowiedzi na pytania NIK, 44 stwierdziło wzrost umiejętności wychowawczych rodziców

"•'Ibidem, s. 169-170.

165

116 A rkadiusz Durasiewicz

i poprawę ich relacji z dziećmi, 26 udało się zmotywować rodziców do podnoszenia kwalifikacji i szukania pracy, a 25 pomogło w podjęciu terapii dla osób uzależnionych i wspóiuzależnionych. Ośmiu asystentów poinformowało, że współpracujący z nirni rodzice odzyskali prawa rodzi- cielskie, a dzieci wróciły z rodzin zastępczych i placówek opiekuńczych do swoich rodziców i domów rodzinnych!66. W 80% przypadków asystenci rodzin współpracowali z koordynatorami rodzinnej pieczy zastępczej i placówkami opiekunczo-wychowawczymi przy przygotowaniu i realiza- cji planów pomocy dzieciom pozostającym w pieczy zastępczej. Równie często (ponad 73%) asystenci brali udział w procedurze oceny sytuacji dziecka umieszczonego poza rodziną biologiczną. Jednocześnie w niemal L skontrolowanych ośrodków takiej współpracy nie było, ponieważ ani koordynatorzy, ani inne podmioty o nią nie występowały. Izba podkreśla, że współdziałanie wszystkich organizacji i służb zobowiązanych do wspie- rania rodziny zwiększa szansę na trwałą poprawę sytuacji¹⁶⁷,

Wyzwania związane z funkcjonowaniem

Jak wynika z ustaleń kontroli NIK ośrodki pomocy społecznej miały prob- lemy z finansowaniem asystentów rodzin. Niemal polowa zapytanych przez NIK gmin nie zatrudniała asystentów przede wszystkim z powodu braku funduszy: dla prawie 2/3 z nich wysokie koszty finansowania asystentury stanowiły nieprzekraczalną barierę. Co prawda praca asystentów rodzin była w znakomitej większości finansowana z ministerialnych i unijnych dotacji (gminy objęte kontrolą ponosiły jedynie 40% kosztów). Problem stanowił jednak termin przekazywania pieniędzy. Ośrodki pomocy społecznej otrzy- mywały dofinansowanie z ministerialnych dotacji dopiero w połowie roku.

Aby zapewniać ciągłość pracy asystentów, na początku roku - do czasu otrzymania dopłat - samorządy zdane były na własne siły: musiały korzystać z własnych środków lub poszukiwać innych źródeł finansowania (np. unij- nych), I ta kilkumiesięczna zwłoka w przepływach dotacji okazywała się dla samorządów zbyt dużym wyzwaniem¹⁶*.

Znaczącym problemem w pracy z rodzinami była także duża fluktuacja na stanowiskach asystentów. W połowie skontrolowanych instytucji asystenci zmieniali się co najmniej dwa lub więcej razy w ciągu roku. To z kolei prze- rywało ciągłość pracy z rodzinami. W niektórych ośrodkach rodziny, które

M Ibidem, s. 32.

iG? Ibidem, s. 34.

108 Ibidem, s. 9-10.

Rola asystentury rodzinnej w polityce rodzin nej 117 przystąpiły do programu były pozbawione opieki asystenta przez dwa do nawet sześciu miesięcy w ciągu roku. Głównym powodem tak dużej rotacji opiekunów była rezygnacja samych asystentów: 70 ze 188 osób (ponad 37%), które w latach 2012-2014 podjęły pracę na stanowisku asystenta, zakończyło pracę w tym zawodzie wraz z upływem terminu umowy. Stabilności pracy nie sprzyjały przede wszystkim oferowane warunki zatrudnienia: stosunkowo niskie wynagrodzenie (średnio 2,5 tyś, brutto) i rodzaj oferowanej umowy.

Niemal połowa asystentów w skontrolowanych ośrodkach zatrudniona była na umowy zlecenia, czyli tzw. umowy śmieciowe. W niektórych przypadkach wiązało się to z brakiem refundacji kosztów służbowych, takich jak szkolenia, rozmowy telefoniczne, czy dojazdy do rodzin objętych pomocą.

Wykres 3. Finansowanie asystentów rodziny w Polsce

50 44,1

40

30 • Środki własne gmin 24,3

10

o •

14'. ' inne źrodte (m.in. dotacja

MPiPS i środki UE)

2012 r. 2013 r.

Źródło: Raport o wynikach kontroli, Funkcjonowanie asystentów rodziny w świetle ustawy 0 wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Departament Pracy, Spraw Społecznych 1 Rodziny, NIK, Warszawa 2014.

ROLA ASYSTENTURY RODZINNEJ W POLITYCE RODZINNEJ

Jak wspomniano wcześniej rodzina stanowi podstawową komórkę społe- czeństwa będącą najstarszą i najbardziej trwałą formą współżycia ludzi. To rodzina jako komórka społeczna, jest najmniej zależna od władzy centralnej i samorządowej, decyduje w dużej mierze a nawet nieraz w zdecydowanym stopniu o kształtowaniu osobowości i o społeczeństwie jako całości.

Rola rodziny w procesach rozwoju ma wymiar ilościowy oraz jakościowy i wynika z pełnionych przez nią społecznych funkcji: prokreacyjnej - decydują- cej o rozwoju ilościowym i strukturze ludności; wychowawczej i socjalizacyjnej

118 Arkadiusz Dumsiewicz

mających znaczenie dla tworzenia i rozwoju kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. Uzasadnia to potrzebę prowadzenia polityki rodzinnej tworzącej warunki sprzyjające realizacji funkcji rodziny¹⁶⁹.

Rola asystentur)¹ rodzinnej wpisuje się natomiast zarówno w ustawodawstwo jak i instytucjonalny wymiar pomocy rodzinie i jako narzędzie pośrednie wpływa na jakościowy wymiar funkcjonowania rodzin.

Wykres 4. Asystentura rodzinna w narzędziach bezpośrednich i pośrednich polityki rodzinnej

Polityka rodzinna

Opieka nad dzieckiem Wychowanie dziecka

Zwolnienie opiekuńcze i zasiłek opiekuńczy

Urlop wychowawczy

••.d: . ;k rodzinny

Dodatek do lasilku rodzinnego?

tytułu korzystania z urlopu wychowawczego

Zasiłek rodzinny

Dodatek do zasiłku rodzinnego i tytułu rozpnaęcia roku szkolnego

Dgdsteb cło lasitku rorfiinnegc* i tytułu nauki poza miejscem

omieszkania '

Wspomaganie kwestii społecznych o charakterze podmiotowym •

rodilna

Potrzeba ochrony macierzyństwa lub wie lodiietn ość!

Bezradności w sprawach opiekuńcza - wychowawczych i prowaciieniu gospodarstwa dDmowego^riwtasŁt:ia

w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych

Brak umiejętności w przystosowaniu dc życia miodz i eży opuszczającej

placówki opiekunao- wychawawcze

Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań i analiz Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Radomiu

Wspomaganie kwestii społecznych o charakterze podmiotowym w zakresie rodziny jest niezwykle istotnym elementem polityki rodzinnej. Do warunków, które koniecznie muszą być spełnione, aby usamodzielnić rodzinę, należy zaliczyć¹⁷⁰:

163 A. Durasicwicz, Efektywność polskiej polityki rodzinnej na Ile niektórych krajów UE..., op. ciL, s. 7.

1701. Krasicjko, A, Imielińska, Efektywność asystentury rodziny na podstawie badań..., op. cit.^t s. 173.

Rola asystentury rodzinnej w polityce rodzinnej 119

- bezpieczeństwo dzieci (brak maltretowania, wykorzystywania seksualne- go, zaniedbywania dzieci oraz przemocy w relacjach między dorosłymi), wychowawcze rodziców (lub opiekunów dziecka),

- rozwinięte w co najmniej dobrym stopniu umiejętności prowadzenia gospodarstwa domowego,

- co najmniej dobre relacje w rodzinie nuklearnej,

- co najmniej ograniczenie picia alkoholu opiekunów dziecka, czyli brak zjawiska problemowego używania alkoholu - okazjonalne spożywanie małej ilości alkoholu bez upijania się,

- uregulowanie spraw sądowych i urzędowych,

- samodzielność w rozmazywaniu trudności życia codziennego,

- samodzielność w realizacji różnorakich spraw na rzecz dzieci i domu, - poczucie siły, własnej wartości, sprawstwa i kontroli nad własnym życiem,

umiejętnos'c egzekwowania praw, stawiania granic.

Priorytetowym i oczekiwanym wskaźnikiem dla prawidłowo realizowanej polityki rodzinnej jest wyjście rodziny z systemu pomocy społecznej, czyli podjęcie pracy zawodowej oraz niekorzystanie już ze świadczeń rodzinnych i z pomocy społecznej. Nie zawsze jest to jednak możliwe¹⁷¹.

Z doświadczeń w realizacji asystentury wynika, iż najtrudniej osiągnąć pełne uniezależnienie od systemu pomocy rodzinom niepełnym wielodzietnym, gdzie matka nie może podjąć pracy zawodowej ze względu na opiekę nad kilkor- giem małych dzieci oraz w rodzinach z rodzicami upośledzonymi umysiowo i z zaburzeniami psychicznymi, nieposladającymi wsparcia w rodzinie dalszej.

Efektem pracy asystenta jest też zmiana sytuacji prawnej: rodzicom zostają przywrócone pełne prawa rodzicielskie oraz zostaje odwołany nadzór kuratora.

Ponadto rodzice, wychowawcy, nauczyciele w szkole i inne osoby zauważają zmiany w wyglądzie i zachowaniu dzieci. Sami klienci -rodzice powinni mieć też przekonanie, że poradzą sobie z utrzymaniem wypracowanych zmian, że nie potrzebują już wsparcia.

ZAKOŃCZENIE

Doświadczenia ostatnich kilkunastu lat pokazują, że przystosowanie się rodzin do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej jest trudne.

Wzrasta znaczenie czynników różnicujących warunki bytu rodzin: probierń mieszkaniowy, bezrobocie, zakres dostępności usług, brak odczuwalnej popraw}' poziomu życia wielu rodzin i w związku z tym obniżenie poczucia

171 A. Durasiewlcz, Rola źuriadczeti rodzinnych w wspieraniu rodziny [w:] Współczesne nazwania dla lokalnej polityki społecznej, (red.) M. Gagacka i K. GIąbicbi, Radom 2009. s.295-296.

120 Arkadiusz Durasiewicz

bezpieczeństwa. Znaczna część rodzin boryka się z trudnościami, ogra- niczając swoje potrzeby, a wysiłki podejmowane przez państwo w celu ochrony rodzin dysfunkcyjnych nie równoważą odczuwanych przez te rodziny trudności.

Godne uwagi jest to, że wraz z nowoczesną koncepcją rodziny -jako szczególnie silnego związku emocjonalnego między rodzicami i dziećmi, a tyrn samym miejsca wychowania i kształcenia - idzie równocześnie w parze

„stulecie pedagogiczne" (usługi kształcące i wychowawcze są implementowa- ne poza rodzinę). W tym paralelnym rozwoju zakorzeniona jest zasadnicza ambiwalencja miedz)⁷ rodziną, a usługami społecznymi w nowoczesnym spo- łeczeństwie. Publiczne przestrzenie pedagogiczne miały służyć wspieraniu funkcji wychowawczej, kształcącej i opiekuńczej, byłyjednak również zawsze miejscem kontroli rodziny i wyobrażeń dotyczących wychowania i kształce- nia osób pozbawionych rodzinnego prawu głosu. Analizę ambiwalentnych relacji rodziny i usług społecznych pokazuje dyskurs na temat idealizacji i dewaluacji rodziny zarówno poprzez krytykę, jak i zabezpieczenie instytucji rodziny i j ej możliwości¹⁷².

Szukano zatem takich rozwiązań, takich sposobów pracy z rodziną, które pozwoliłyby, dzięki uruchomieniu tkwiących w niej potencjałów, na pozosta- wienie dzieci w środowisku rodzinnym i możliwość ich dalszego, prawidłowego rozwoju. Efektem tych rozwiązań jest wprowadzenie do systemu wsparcia rodzin nowej roli, czyli asystenta rodziny.

Skutecznie realizowana asystentura rodzinna wpisująca się w strukturę szeroko rozumianej polityki na rzecz rodzin (bezpośrednio i pośrednio) pozwala rodzinom w realizowaniu i pełnieniu przez nie ich funkcji emocjo- nalnej i opiekuńczo-wychowawczej oraz tworzeniu odpowiednich warunków sprzyjających wypełnianiu przez rodziny ważnych społecznych zadań.

BIBLIOGRAFIA

Auleytner J., Głąbicka K, Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością apomoc- niczością, Warszawa 2000.

Balcerzak-Paradowska B., Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2004.

Dudek M. (red.), Wybrane obszary dysfunkcjonalnośc-i rodziny, Krasnystaw 2010.

i;L>B. Fuhs, Żur GesrMchle der Familie,, In: Eccarius, J u tta (Hrsg.): Handbuch Familie,.

Wiesbadcn: VS Ycrlag- fur Soziaiwisscnschaftcn 2007, s. 17-35.

Rola asystentury rodzinnej w polityce rodzinnej 121

Durasiewicz A., Efektywność polskiej polityki rodzinnej na tle niektórych krajów UE, Radom 201L

Durasiewicz A., Rola świadczm rodzinnych we wspieraniu rodziny [w:] Współ- czesne wyzwania dla lokalnej polityki społecznej^ (red.) M. GagackaiK Głąbicka, Radom 2009.

Durasiewicz A., Sytuacja socjalna rodziny radomskiej, Biuletyn Informacyjny 1/2007, (red.) J. Kida, Radom 2007.

Fuhs B., Żur Geschichte der Familie [in:] Eccańus, Jutta (Hrsg.): Handbuch Familie. Wiesbaden: VS Yerlag fur Sozialwissenschaften 2007.

Gaulhier A. H., The State and The Family, A Comparaiwe Analysis offamily Policies in Industrialized Countries, Clarendon press, Oxford 1996.

Krasiejko I., Imielińska A., Efektywność asystentury rodziny na podstawie badań przeprowadzonych w MOPS w Częstochowie [w:] Asystentura rodziny. Analiza efektywności specjalizacji pracy socjalnej w kontekście projektu •systemotoego MOPS w Gdyni „Rodzina bliżej siebie", (red.) M. Szpunar, Gdynia 2011.

Krasiejko L, Przeperski J., Nowoczesne formy wsparcia rodziny - asystentura rodzin i Konferencja Grupy Rodzinnej, Praca socjalna, nr 2. 2011.

Kurzynowski A, Problemy rodziny iv polityce społecznej, Warszawa 1991.

Mitręga M., Polityka ludnościowa i rodzinna [w:] Polityka społeczna w okresie transformacji, (red.) A. Frąckiewicz-Wronka i M. Zrałek, Katowice 2000.

Wowra I., Asystent rodziny —profesjonalista w pracy z rodzinami wieloprob- lemowymi [w:] Nowatorskie instrumenty w pracy z klientami pomocy społecznej, Wrocław 2011.

AKTY PRAWNE I DOKUMENTY

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku (Dz.U. 2013 nr O, póz. 135 z późn. zm.).

Raport, o wynikach kontroli, funkcjonowanie asystentów rodziny w świetle ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Departament Pracy, Spraw Społecznych i Rodziny, NIK, Warszawa 2014.